SÜRYANİ MAR BEHNAM
MANASTIRINDA, ESKİ UYGUR ALFABESİNDE YAZILMIŞ TÜRKÇE KELEME
YAZITI. IRAK. MUSUL
سوریانی مار بئهنام ماناستیری‌ندا اه‌سکی اویغور آلفابئسینده
یازیلمیش تورکجه که‌له‌مه یازیتی. عیراق-موصول
A TURKIC PRAY INSCRIPTION
WRITTEN
WITH OLD UYGHUR LETTER IN ASSYRIAN MONASTERY OF
MĀR BEHNAM, IRAQ
.png)
خلاصه:
بر سر تربه و یا مشهد مار بهنام در جوار صومعه‌ی آسوری - سوریانی مار بهنام و خواهرش مارت سارا مشهور به دیرالجبّ در ناحیه‌ی موصل عراق، یک کتیبه به زبان تورکی از دوران حاکمیت بایدو خان، نوه‌ی هولاگو و ششمین قاآن دولت موغول – تورک ایل‌خان‌لی برجای مانده است (بود). این کتیبه‌ی تورکی، که تشکر - دعایی نوشته شده با خط اویغوری قدیم است، به لحاظ کاربرد و رسمیت زبان تورکی و خط اویغوری در دولت موغول - تورک ایل‌خان‌لی (هولاگویی) و قلم‌روی آن، روند تورک و تورک‌زبان شدن ایل‌خان‌لی‌یان و موغول‌ها، کتیبه‌های تورکی به عنوان میراث مادی تمدن تورک - موغول، کتیبه‌های تورکی در عراق و خاورمیانه، تاریخ ادیان در منطقه، تاریخ تورک و دولت‌های موغول و ... دارای اهمیت است. تاکنون سه بررسی علمی مستقل در باره‌ی این کتیبه‌ی تورکی با خط اویغوری انجام گرفته است. اما هر سه‌ی این بررسی‌ها در قرائت متن تورکی با خط اویغوری دارای کاستی‌ها و اشتباهاتی هستند. در این مقاله قرائت صحیح و نهایی این کتیبه را عرضه کرده‌ام.
اؤزه‌ت:
عراق‌ین موصول بؤلگه‌سی‌نده دیر الجبّ اولاراق بیلینه‌ن مار بئهنام و باجی‌سی مارت سارانین سوریانی سومه‌اسی (صومعه‌سی) یاخینی‌نداکی مار بئهنام‌ین قورقان‌ائو (بقعه) و یا آغان‌لیغی (مشهدی) باشی‌ندا، هولاگونون تورونو و تورک – موغول ایل‌خان‌لی دولتی‌نین آلتینجی قاآنی بایدو خان دؤنه‌می‌نه عاید تورکجه بیر یازیت بولونماق‌دادیر (بولونماق‌دا ایدی). اه‌سکی اویغور آلفابئسینده یازیلمیش بو تورکجه اؤودوله‌مه (تشکّر) – که‌له‌مه (دعا) یازیتی، تورک – موغول ایل‌خان‌لی (هولاگویی) دولتی‌نده تورک دیلی و اویغور یازی‌سی‌نین قول‌لانیمی و توغرالی‌لیغی (رسمیتی)، ایل‌خان‌لی‌لارین و موغول‌لارین تورک‌له‌شمه سوره‌جی، تورک – موغول اویغارلیغی‌نین مادّی بیراخیتی (میراثی) اولاراق عراق و اورتادوغوداکی تورک یازیت‌لاری، بؤلگه‌ده دین‌له‌ر تاریخی، تورک و موغول دولت‌له‌ری تاریخی و.ب. آچی‌لاری‌ندان اؤنه‌م‌لی‌دیر. اویغور آلفابئ‌سی‌یله یازیلان بو تورک یازیتی ایله ایلگی‌لی بوگونه ده‌ک اوچ باغیمسیز بیلیمسه‌ل چالیشما یاپیلمیش‌دیر. آنجاق بو چالیشمالارین اوچونده ده اویغور آلفابئ‌لی تورکجه متن‌ین اوخونماسی‌ندا اه‌کسیک‌لیک‌له‌ر و یانلیش‌لیق‌لار واردیر. یازیم‌دا بو یازیتین دوغرو و سون اوخویوشونو سونورام.
Özet:
Irak'ın Musul bölgesindeki Deyr el-Cebb olarak bilinen Mar Behnam ve kız kardeşi Mart Sara'nın Süryani sümesi (manastırı) yakınındaki Mar Behnam'ın kurganev (türbe) veya ağanlığı (meşhedi) başında, Hulagu'nun torunu ve Türk - Moğol İlhanlı devletinin altıncı kaanı Baydu Han dönemine ait Türkçe bir yazıt (kitabe) bulunmaktadır (vardı). Eski Uygur alfabesiyle yazılmış bu Türkçe övdüleme (teşekkür) – keleme (dua) yazıtı, Moğol - Türk İlhanlı (Hulagui) devletinde Türk dili ve Uygur yazısının kullanımı ve tuğralılığı (resmiyeti), İlhanlıların ve Moğolların Türkleşme süreci, Türk - Moğol uygarlığının maddi bırakıtı (mîrâsı) olarak Irak ve Ortadoğu'daki Türk yazıtları, bölgedeki dinler tarihi, Türk ve Moğol devletleri tarihi v.b. açılarından önemlidir. Uygur alfabesiyle yazılan bu Türk yazıtı ile ilgili bugüne dek üç bağımsız bilimsel çalışma yapılmıştır. Ancak bu çalışmaların üçünde de Uygur alfabeli yazılmış Türkçe metnin okunmasında eksiklikler ve yanlışlıklar bulunmaktadır. Yazımda bu yazıtın doğru ve son okunuşunu sunuyorum.
Abstract
At the tomb or site of martyrdom of Mar Behnam, known as Deir al-Jabb in the Mosul region of Iraq, situated within the vicinity of the Assyrian monastery of Mar Behnam and his sister Mart Sara, there is (was) a Turkic inscription belonging to the era of Baydu Khan, the grandson of Hulagu and the sixth khaqan of the Turco-Mongol Ilkhanid state. This Turkish inscription, which is a thank-prayer inscription written in the Old Uyghur alphabet, holds significant importance in understanding usage and official status of the Turkic language and Uyghur script in the Mongol-Turkish Ilkhanid (Hulagui) state, and provides insights into the Turkification process among Ilkhanids and the Mongols, Turkish inscriptions in Iraq and the Middle East as the material heritage of the Turkish-Mongolian civilization, the history of religions in the region , the history of the Turkic and Mongolian states, etc. Three independent studies have been conducted so far on this Turkic inscription written in the Old Uyghur script. However, in all three of these studies, there are shortcomings and errors in the reading of the Turkic text. In this article, I aim to provide the correct and definitive reading of this Turkic inscription of Mar Behnam tomb written in the Old Uyghur script.
کلیدواژه‌ها-
آچاردئگی‌له‌ر: خط اویغوری قدیم، کتیبه‌های تورک، ایلخان‌لی‌ها، عراق، موغول‌ها
.jpg)
.jpg)
.jpg)
