خبر: اه‌ته‌ر، سالیق، ییته‌ر، دویوق، ساو، جار، چاو، چاپیت، جانقی، یام، اولاق

 

خبر: اه‌ته‌ر، سالیق، ییته‌ر، دویوق، ساو، جار، چاو، چاپیت، جانقی، یام، اولاق 

مئهران باهارلی

 

by Mehran Baharli on Friday, February 18, 2011 at 4:25am

 

دیل یاراسی: خبر، اه‌ته‌ر، سالیق، ییته‌ر، دویوق، ساو، جار، چاو، چاپیت، جانقی، یام، اولاق

خبرXeber : عرب‌جه‌ بیر کلیمه‌دیر. بو کلیمه‌نین تورک‌جه‌ده ‌اه‌ته‌ر، سالیق، ته‌په‌ر، دویوق، جار، ساو، چاو، ... کیمی قارشی‌لیق‌لاری واردیر.

هاوارHavar : یاردیم و کؤمه‌ک ایسته‌مه ‌چیغ‌لیغی، ایمداد!، باغیرما، قیشقیرما (فریاد برای اعلان چیزی و طلب امداد). بورادان «هاوار اه‌ته‌ر» و «هاوارا» ترکیب‌له‌ری سه‌س - صدا و خبر آنلامی‌ندادیر. تورک‌جه‌ هاوار، عر‌ب‌جه ‌«خبر» کلیمه‌سی‌نین ده‌ییشگه‌سی‌دیر:

-«خ» سه‌سی‌نین «ه» ‌سه‌سی‌نه ‌دؤنوشمه‌سی باتی تورک‌جه ‌(ایستانبول – بالقان) لهجه‌له‌ری‌نده‌ گئنه‌ل بیر قورال، آنجاق بیزیم تورک‌جه‌ده‌ سئیره‌ک گؤروله‌ن بیر اولای‌دیر. دوغو تورک‌جه‌ده‌کی کلیمه ‌باشی «ق»له‌ر، باتی‌یا دوغرو ایله‌رله‌دیک‌جه ‌ایلک اؤنجه ‌بیزده‌ «خ»، تورکییه‌ده ‌«ه» اولور. داها باتی‌دا بالقان‌لاردا ایسه‌‌ کلیمه ‌باشی « ه‌» حرفی‌ بوتونویله‌ دوشه‌ر: خبر ←  هابئر  Haber←  آبئر Aber؛ خضر ← خیدیر  Xıdır ← هیدیر  Hıdır← ائدئر Eder.[1]

-«ب» سه‌سی‌نین «و» سه‌سی‌نه ‌دؤنوشمه‌سی بیزیم تورک‌جه‌ده ‌ده ‌سیخ گؤروله‌ن بیر اولای‌دیر: خبر ← ‌خه‌وه‌ر ← هاوار (بوتون لهجه‌له‌رده)؛ جوراب ← جئرراو، قربان ← قوروان (خوراسان‌دا تورک‌جه‌نین شیروان لهجه‌سی‌نده).

-خبرین فتحه ‌یئری‌نه ‌«آ» ایله ‌سؤیله‌نمه‌سی، داها چوخ آنادولو لهجه‌له‌ری‌نده‌گؤرولور: خلعت ← خالات ← هالات، خبر ← خابار ← هاوار؛ بو دا هاوار کلیمه‌سی‌نین بؤیوک اولاسی‌لیق‌لا آنادولودان قایناق‌لاندیغی‌نی گؤسته‌ریر.

-هاوار کلیمه‌سی تورک‌جه‌ یولویلا کوردیک دیل‌له‌رده‌ن کیرمانجی، سورانی و گورانی‌یه‌ ده گیرمیش، ‌کیرمانجی دیلی‌نده «‌هه‌وال» و «هه‌ڤاڵ»، سورانی دیلی‌نده‌ ایسه «هاوڕێ» کلیمه‌له‌ری‌نی اوره‌تمیش‌دیر.  

اه‌ته‌رEter

«اه‌ته‌ر»ین آنلامی خبر، اطلاع، معلومات و بیلگی‌دیر. بو کلیمه‌ گونوموزده‌ تورک‌ایلی (اورمو، ...)، آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی، ایران‌ین گونئیی‌نده قاشقای‌یورت‌دا (قاشقای‌لار آراسی‌ندا)، تورکییه‌نین دوغوسو (قارس و چئوره‌سی‌نده، اه‌رجیش، وان، اه‌رزروم، بایبورت، ساری قامیش، چیلدیر، ایریشلی، ...) و باتی بؤلگه‌له‌ری‌نده‌ (مئرزیفون، آماسیا) ایش‌له‌ک‌دیر. اه‌ته‌ر کلیمه‌سی قاشقای لهجه‌میزده ‌«اه‌یته‌ر» بیچیمی‌نده‌ ده ‌واردیر. اه‌ته‌ر دئگی‌سی‌نده‌ن خالق دیلی‌نده ‌«خبر اه‌ته‌ر»، «هاوار اه‌ته‌ر»، «نه ‌خبر، نه ‌اه‌ته‌ر» ترکیب‌له‌ری، خبرله‌شمه ‌آنلامی‌ندا اولان «اه‌ته‌رله‌شمه» فعلی و «اه‌ته‌رچی» (خبرچین، جاسوس) کلیمه‌سی تؤره‌دیلمیش‌دیر. اه‌ته‌ر کؤکونده‌ن یاپیلان نئچه ‌یئنی‌دئگی: اه‌ته‌رچی‌لیک (ژورنالیسم، خبرنگاری)، اه‌ته‌رچی (ژورنالیست، خبرنگار)، اه‌ته‌رلی (باخبر، خبردار)، اه‌ته‌رسیز (بی خبر)، اه‌ته‌رله‌شمه‌ک (به‌ هم‌دیگر خبر دادن)، اه‌ته‌رلیک (خبرگزاری)، اه‌ته‌رگی (خبرنامه)، اه‌ته‌ر اؤزده‌یی (مرکز خبر)، ده‌رگی – اه‌ته‌رگی (مجله - خبرنامه).

اه‌ته‌ر دئگی‌سی‌نین باشقا بیر آنلامی ایز، اثر، ردّ و نشانه‌دیر. بیر سیرا آراشدیرماجی‌لارا گؤره اه‌ته‌ر کلیمه‌سی‌نین ایلکین بیچیم و آنلامی ایزدیر. بورادان ایزله‌مه‌ک آنلام‌لی «اه‌ته‌رمه‌ک» فعلی تؤره‌دیلمیش‌دیر. اه‌سکی بیچیمی «ائذه‌رمه‌ک» - ایده‌رمه‌ک (ایزی‌نی تعقیب ائتمه‌ک، قووالاماق، آولامایا چیخماق، ...) اولان بو فعلین، باشقا تورکول (تورکیک) دیل‌له‌ری‌نده‌کی بیچیم‌له‌ری بئله‌دیر: «ائدئرمه‌ک» (تووا)، «اییئرمه‌ک» (نوقای، قازاق)، ایزئرتمه‌ک (خاقاس)، «ائیئرمه‌ک» (تورکمه‌ن)، .... بورادان «ائذه‌رگه‌ن» آوی‌نی آرامانی عادت حالی‌نا گه‌تیرمیش، دوام‌لی حاققی‌نی آرایان کیمسه آنلامی‌ندادیر.

باشقا بیر گؤروشه گؤره اه‌ته‌ر کلیمه‌سی، آنلامی گؤنده‌رمه‌ک، یول‌لاماق، فرستادن اولان اه‌سکی ایذماق – ایدماق فعلی ایله ایلیشگی‌لی‌دیر. بورادان ایدوق، ایذوق، ایزیق، ....گؤنده‌ریلمیش و فرستاده، رسول آنلامی‌ندادیر. («ایدی قوت» عنوانی: فرستاده و تقدیم شده به خدای تعالی، و بعدها فرستاده و بخشش و هدیه و احسان مقدس و مبارک آسمان و بهشت و درگاه الهی).

بیر سیرا آراشدیرماجی‌لارا گؤره ‌ایده‌رمه‌ک و ایز کلیمه‌له‌ری هر ایکی‌سی ده، آنلامی آراشدیرماق، آراماق، خبردار اولماق، آرخاسی‌نا دوشمه‌ک اولان «ایرته‌مه‌ک» فعلی ایله ‌باغ‌لانتی‌لی‌دیر. ایرده‌مه‌ک - ایرده‌له‌مه‌ک فعلی، آراشدیرماق،  بیر شئیین اوزه‌ری‌نه‌ یوغونجا دوشمه‌ک، اینجه‌له‌مه‌ک، ....‌دئمه‌ک‌دیر.

یتر Yiter

ده‌ده ‌قورقوت کتابی‌نین دیرئسدئن نوسخه‌سی دیرسه‌خان اوغلو بوغاچ‌خان بویوندا خبر، چاپیت (عاجل خبر)، ووروپ آشاراق گئده‌ن خبر آنلامی داشیدیغی و ییته‌ر (یتر) دییه ‌اوخونان بیر کلیمه‌ واردیر: «آخان دورو سولاردان خبر گئچه، آرقیری یاتان آلاداغ‌دان یتر (ییته‌ر) آشا، خان‌لار خانی باییندیرخان‌ا خبر وارا، .....». عاجیل خبر آنلام‌لی «یتر» کلیمه‌سی، یوخاری‌دا آچیق‌لانان اه‌ته‌ر کلیمه‌سی‌نین، باشی‌نا «ی» حرفی آرتیریلمیش ده‌ییشگه‌سی‌دیر: ایدر (ایده‌ر) ← ‌‌ایتر (ایته‌ر) ← یتر (ییته‌ر). (ایل ← ییل، ایلان ← ییلان، .... کیمی).

سالیقSalıq

«سالیق» کلیمه‌سی، خبر و بیلگی، اطلاع، راپور (گزارش) آنلامی‌ندادیر. بو کلیمه ‌تورکییه‌نین اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ باتی بؤلگه‌له‌ری‌نده ‌(ایسپارتا، بیله‌جیک، ایستانبول، آرتوین، بیتلیس، اورفا، قازی آنتئپ، ماراش، آنکارا، کونیا، آدانا، وان، بولو، اوشاق، ....) داها یایقین‌دیر. «سالقی» (چاناق قالا) و «سالین» -«سئلین» کلیمه‌له‌ری ده‌ عینی کؤکه‌ن‌ده‌ن و عینی آنلامی داشییان کلیمه‌له‌ردیر. بو کلیمه‌نین کؤکه‌نی سالماق (بیراخماق، اؤزگور ائتمه‌ک، بوی‌داق (مستقل) یاپماق، یایماق، گؤنده‌رمه‌ک، اولاش‌دیرماق، اوزاتماق، ...)دیر[2]. اه‌سکی تورک‌جه‌ده‌ «سالغاماق» - «سالقاماق» فعلی خبر وئرمه‌ک (خبر دادن، گزارش دادن) آنلامی‌ندا ایدی. سالیق‌دان تؤره‌دیلمیش کلیمه‌له‌رده‌ن بیر نئچه‌سی: سالیق‌چی (گزارش‌گر، ریپورتر)، سالیق‌لاماق (گزارش دادن)، سالیق‌لانماق (خبر آلماق)، سالیق‌مان (گزارش‌گر)، سالیق‌مان‌لیق (گزارش‌گری)، سالیق‌لار (گزارش‌ها)، سالیق‌لاشماق (گزارش دادن به‌ هم)، سالیق آلما (استخبارات، اطلاعات)، سالچیق (گزارش دهنده).

سالیق کلیمه‌سی‌نین بیر سیرا بؤلگه‌له‌رده ‌تانیم (اوردو، آفیون، سیواس، کایسئری، آدانا، اسیپارتا، ایچه‌ل، ... )، وئرگی، خراج، اؤیوت، توصیه، احسان ... کیمی باشقا آنلام‌لاری دا واردیر. «سالغوت» (وئرگی) و «سالقی» (زکات، احسان) کلیمه‌له‌ری ده ‌عینی کؤکه‌ن‌ده‌ن‌دیرله‌ر.

دویوق Duyuq

«دویوق» و داها آز ایش‌له‌ک اولان «دویور»، خبر آنلامی داشییان باشقا کلیمه‌له‌ردیر. دویوق کلیمه‌سی داها چوخ تائید اولمامیش، دوغرولوق یا دا یانلیش‌لیغی هه‌له‌ که‌سین‌له‌شمه‌میش، توغرالی (رسمی اولمایان)، گیزلین یول‌لاردان دویولان و ائشیدیله‌ن، .... خبر آنلامی‌ندادیر. بو کلیمه‌ بورسا، تیرابزون، قارس، موغلا، سینوپ و چئوره‌له‌ری‌نده ‌یایقین‌دیر.

ساوSav 

اه‌سکی تورک‌جه‌ده‌ خبر آنلامی داشییان کلیمه‌له‌ر آراسی‌ندا «ساو» (ساب، بیر سیرا لهجه‌له‌رده ‌سوو) کلیمه‌سی ده‌ واردیر. بو کلیمه‌نین باشقا آنلام‌لاری‌ندان: پیام، وحی، سخن، اطّلاع، آگاهی؛ خبر خوش، هدیه. بوگون ساو داها چوخ قانیت‌لانمامیش بیر ادعا، دعوی و مدعا؛ ساوجی ایسه‌ مدعی العموم و یا دادستان؛ ساوماق فعلی ده داغیتماق، داغیلماق، دفع ائتمه‌ک، دفع اولماق آنلام‌لاری‌ندادیر.

ساو کؤکه‌نی‌نده‌ن یاپیلان بیر نئچه‌ کلیمه: ساوجی (خبررسان، قاصد، سفیر، فرستاده؛ قاصدی که‌ برای خواست‌گاری اعزام شود؛ هدیه‌ و پیغام آورنده. رساننده‌ی خبر خوش)، ساوجی‌لیق (قاصدی، خبررسانی، سفارت؛ به ‌خواست‌گاری رفتن)، سؤز ساو (سوو)، ساوروقماق (پخش و پراکنده ‌شدن. پخش شدن سخن)، ساورولماق (پخش شدن، پراکنده‌ شدن. بر باد داده‌شدن)، ساوغات (سوقات، هدیه، خبر خوش، سوغات، ارمغان)، ساوورماق (افشاندن، پخش و پراکنده‌کردن، بر باد دادن خرمن محصول)، ساووشماق (افشان شدن،‌‌ با طنّازی راه ‌رفتن؛ در رفتن و جیم شدن)، ساودورماق (پراکنده ‌کردن، پخش کردن)، ساولاماق، ساوری، ساورین، ....

چاوÇav

خبر آنلامی‌ندا تورک‌جه‌ده ‌ایش‌له‌دیله‌ن کلیمه‌له‌رین بیری ده، چاو (بیر سیرا لهجه‌له‌ریمیزده‌ چوو) کلیمه‌سی‌دیر. چاو کلیمه‌سی‌نین آنلامی شهرت، آوازه، نام نیک، شان، بعدها سه‌س، اون، خبر، باغیرما، قیشقیرما و چاغیرما، سؤز، ساو، یایین، آواز، شایعه، یوکسه‌ک سه‌س، دویورو، بیلدیری، یانسیما، نشر، سر و صدا، شلوغی، غوغا و داد و بیداد و .... دیر. بو آنلام‌لارداکی «چاو» کلیمه‌سی، یوخاری‌دا آنلاتیلان «ساو» کلیمه‌سی‌نین ده‌ییشگه‌سی – محرفی اولابیله‌ر. بو کلیمه ‌بوگون بیر سیرا لهجه‌له‌ریمیزده‌ (قاشقای) شایعه، چوخ سه‌س گه‌تیره‌ن خبر، هر یئره ‌یاییلان خبر آنلامی‌ندادیر. بیر سیرا آراشدیرماچی‌لار چاو ایله‌ چاووش (نقیب قافله‌ و لشکر)، چوغول (نمّام، خبرچین)، چوغول‌چو (جاسوس)، چوغورلوق (شکایت کردن) کلیمه‌له‌ری آراسی‌ندا باغ قورموش‌لاردیر. بوگون چاولی، چاویق (مشهور، معروف)؛ چاولانماق، چاویقماق، چاویق‌لانماق، چاو توتماق (مشهور شدن)؛ چاو چالدیرماق، چاو سالماق (شایعه‌ سالماق)؛ چاو دوشمه‌ک (یاییلماق) آنلامی‌ندادیر. فارس‌جاداکی چو انداختن، و موغول‌جاداکی چاؤرای، تورک‌جه کؤکه‌ن‌لی‌دیر. چاو عینی آن‌دا ایلک تورک اه‌سکیناسین دا آدی‌دیر (اه‌سکیناس، پول کاغذی، واحد پول، ... آنلام‌لاری‌نداکی چاو کلیمه‌سی‌ چین‌جه کؤکه‌ن‌لی‌دیر. اونو «چاپ» کلیمه‌سی ایله ایلیشگی‌له‌ندیره‌ن‌له‌ر اولموش‌دور).

جار Car - جارو Caru

جار کلیمه‌سی‌نین (جه‌ر، چه‌ر، چار)، خبرله ‌یاناشی، اعلان، چاغری، تبلیغ، آنونس، رئکلام، بیلدیری، سه‌س، باغیرتما، نعره، دلّال ایله ‌دویورما، اعلان ائتمه، تهلیکه‌لی دوروم‌لاردا امداد چاغری‌سی، امر ائتمه، خبر، شور، آواز، قاصد،... گیبی آنلام‌لاری دا واردیر. کؤکه‌نی موغول‌جادا قول‌لانماق، قول‌لوغا گه‌تیرمه‌ک آنلامی‌ندا اولان «جارو.» فعلی‌دیر. بو کؤکه‌ن‌ده‌ن تؤره‌میش باشقا بیر نئچه ‌کلیمه: جار ائتمه‌ک، جار قیلماق، جار چه‌کمه‌ک، جارلاماق (یوکسه‌ک سه‌س‌له ‌قونوشماق، باغیراراق قونوشماق، هایقیرماق، اعلان کردن، ندا کردن، اعلام لشکریان و آگاهانیدن احکام)، جار جار (گورولتولو)، جارلی (اون‌لو، مشهور)، جارچی (دلال، اصل آنلامی بیر یئرده‌ن باشقا بیر یئره ‌خبر گؤتوره‌ن، خبرچی، پادشاه‌ین جلوسونو خالقا بیلدیره‌ن، ندا کننده، جار زننده، نقیب، طلبنده، منادی، جمعیت)، چه‌رچی (که‌ند که‌ند دولاشیپ آلیش وئریش یاپان گه‌زیچی ساتیجی)، جارلاو (آگهی تبلیغاتی، آگهی تجارتی. تبلیغات و پیروپاقاندانین تورک‌جه‌ قارشی‌لیغی ایسه ‌یئتیریم‌دیر). جار فارس‌جایا دا گیرمیش‌دیر: جار (خبری که ‌برای اطلاع عموم در کوچه‌ها و محله‌ها با صدای بلند اعلام می‌کردند)، جار زدن (موضوع یا خبری را برای آگاهی همه‌گان با صدای بلند اعلام کردن).

سوراق  Soraq

اه‌ته‌ر آنلامی‌ندا اولان کلیمه‌له‌رده‌ن بیری ده ‌سوراق کلیمه‌سی‌دیر. بو کلیمه‌نین باشقا آنلام‌لاری فارس‌جادا (سراغ، پرسش، کشف خبر، نشان، استفسار، سوال)دیر. سوراق کلیمه‌سی‌نین کؤکه‌نی سورماق فعلی‌دیر (پرسیدن، سؤال گرفتن، خبر کسب کردن). تورک‌جه ‌سوراق کلیمه‌سی فارس‌جایا سراغ (نشانه، اثر، رد پا)، سراغ داشتن (آگاهی داشتن، نشان داشتن) و تاجیک‌جه‌یه سوراغه اولاراق گئچمیش‌دیر. سوراق کلیمه‌سی ایله‌ یاپیلان بیر نئچه ‌کلیمه: سوراق پیتییی (کتاب راهنما)، سوراق‌لاشماق، سوراق آلماق، سوراق توتماق، سوراق ائتمه‌ک (سراغ گرفتن، خبر گرفتن، پرسیدن، بررسی و تحقیق کردن).

جانقیCañı :

جانقی (چانقی، جنقی)؛ خبر، معلومات، بیلگی، دانیشما و که‌نه‌ش – که‌نگه‌ش (مشورت)، مذاکره ‌ائتمه، بیلگی آلما، مشورت و کنگاش جمعی با هم، شوری، مشاوره و بو آماج‌لارلا یاپیلان توپلانتی آنلامی‌ندادیر. جانقی کلیمه‌سی تورک‌جه‌یه ‌موغول‌جادان گئچمیش‌دیر. آنجاق کؤکه‌نی دانیشما آنلامی‌ندا اولان چین‌جه ‌«شانگ-ای» کلیمه‌سی‌دیر.

چاپیرÇapır – چاپیتÇapıt :

«چاپار» (چاپقار) و «چاپان» (چاپقان) کلیمه‌له‌ری اه‌سکی تورک‌جه‌ده ‌آت‌لی خبرچی، اولاق، پیک، برید و یا پوست‌چو آنلام‌لاری‌ندا ایدی. گئچمیش‌ده ‌«قاچار» و «تاتار» کلیمه‌له‌ری ده‌ عینی آنلام‌دا ایش‌له‌دیلمیش‌دیر. چاپار بو آنلام‌دا فارس‌جایا دا گیرمیش، داها سونرالار قاصد ایله پیک‌له‌ری سرعت‌له داشیماق اوچون یام‌لاردا ساخلاتیلان آت و اولاق (اولاق و اسبی که در یام‌ها برای رساندن سریع قاصدان و ماموران دولتی نگه‌داری می‌شدند)؛ چاپارخانه ده یام آنلامی‌نی قازانمیش‌دیر. چاپار کلیمه‌سی‌نین کؤکه‌نی چاپماق فعلی‌دیر (چهار نعل تاختن، دوانیدن، به سرعت راندن، شتاب کردن). چاپارین گه‌تیردییی خبر ایسه، «چاپیت» و «چاپیر»دیر. بو آنلام‌دا «چاپماق» و «ته‌پمه‌ک» فعل‌له‌ری ائش‌آنلام‌لی اولوپ بیر بیری‌نین ده‌ییشگه‌سی‌دیرله‌ر. اه‌سکی‌ده‌ن پیک و قاصد آنلامی‌ندا اولان «اولاق» کلیمه‌سی، بو گون پوست آنلامی‌ندادیر («اولاق‌جی» = پوست‌چو)؛ «چاپار» و عینی کؤکه‌ن‌ده‌ن ‌اولان «چاپراق» ایسه، اکسپرس پوست آنلامی‌ندا ایش‌له‌دیلیر. تهران فارس‌جاسی‌نداکی چپری رفتن ده تورک‌جه کؤکه‌ن‌لی‌دیر.

یامYam

تورک‌جه‌ده ‌خبری اولاشدیران آراج و یا داشیت آنلامی‌ندا اولان (فارس‌جا پیک، قاصد) کلیمه‌له‌رین بیری ده ‌یام کلیمه‌سی‌دیر (یام: ایست‌گاه و توقف‌گاه چاپار، چاپارخانه، اسب چاپار، اسب تازه نفس، سازمان چاپار، ....). یام کلیمه‌سی چین‌جه کؤکه‌ن‌لی‌دیر. بو کلیمه‌ اه‌سکی تورک‌جه‌ده ‌اولاق و یا پوست‌چو گؤره‌وی اولان آت (اسب چاپار) و چاپارائوی (چاپارخانه) آنلامی‌ندا ایدی. بورادان یام‌چی کلیمه‌سی ‌عینی آنلام‌لارلا بیرلیک‌ده ‌چاپارائوی به‌ک‌چی‌سی، نگهبان چاپارخانه، پیک، مامور چاپار، مسرع و رکاب‌دار) آنلامی‌نی داشیمیش‌دیر. گونوموزده ‌یام، پوست اوچون قول‌لانیلان بوتون آراج و داشیت‌لار (ماشین، اوچاق، گه‌می، حیوان، ...) آنلامی‌ندادیر.

قاراچیخینQaraçıxın ، قاراساوQarasav ، دون‌داشیDondaşı ، ....: یوخاری‌داکی کلیمه‌له‌رده‌ن باشقا، دیلیمیزده ‌اؤزه‌ل خبر چئشیت‌له‌ری‌نی بیلدیره‌ن نئچه ‌بیله‌شگه ‌داخی واردیر. اؤرنه‌یین قارا چیخین و قارا ساو (خبر مرگ)؛ دوْنگ‌تاشی – دون‌داشی (خبر شوم، خبر نا اومید کننده. در اصل سنگ منجمد و سرد)، ....

قیسا فارس‌جا-تورک‌جه‌سؤزلوک: 

ادعا: ساو Sav

اسکناس: چاوÇav

اطلاعات: سالیق آلماSalıq alma

اکسپرس: چاپارÇapar ، چاپراقÇapraq

آگهی تجارتی: جارلاوCarlav

آنونس: جارCar

باخبر: اه‌ته‌رلیEterli

باشرف: ته‌په‌رلیTeperli

بی خبر: اه‌ته‌رسیزEtersiz

پوست: اولاقUlaq

پوست‌چی: اولاق‌چیUlaqçı

پیک: یامYam

تبلیغات: یئتیریمYétirim

خبر فوری: چاپیتÇapıt ، چاپیرÇapır

خبر مخفی: دویوقDuyuq

خبر: اه‌ته‌رEter

خبردار: اه‌ته‌رلیEterli

خبرگزاری: اه‌ته‌رلیکEterlik

خبرنگار: اه‌ته‌رچیEterçi

خبرنگاری: اه‌ته‌رچیلیکEterçilik

دادستان: ساوجیSavcı

خبرنامه: اه‌ته‌رگیEtergi

ژورنالیست: اه‌ته‌رچیEterçi

ژورنالیسم: اه‌ته‌رچی‌لیکEterçilik

شرف: ته‌په‌رTeper

شریف: ته‌په‌رلیTeperli

قاصد: یامYam

گزارش دادن: سالقاماقSalqamaq ، سالیق‌لاماقSalıqlamaq

گزارش: سالیقSalıq

گزارش‌گر: سالیق‌چیSalıqçı ، سالیقمانSalıqman

مجله: ده‌رگیDergi

مرکز خبر: اه‌ته‌ر اؤزده‌ییEter özdeyi

روزنامه: گون‌ده‌لیکGündelik

 

تورک‌جه‌ سؤزلوک: 

 

آراجArac :  وسائط

آنلام : Anlam معنی

اه‌ته‌ر : Eter خبر

اه‌ته‌ر اؤزده‌یی: Eter Özdeyi مرکز خبر

اه‌ته‌رچی : Eterçi خبرنگار، ژورنالیست؛ خبرچین، جاسوس

اه‌ته‌رچی‌لیک : Eterçilik ژورنالیسم، خبرنگاری

اه‌ته‌رسیز : Etersiz بی خبر

اه‌ته‌رگی : Etergi خبرنامه

اه‌ته‌رله‌شمه‌: Eterleşme به‌ هم‌دیگر خبر دادن، خبرله‌شمه

اه‌ته‌رلی : Eterli باخبر، خبردار

اه‌ته‌رلیک : Eterlik خبرگزاری

اؤرنه‌یینÖrneyin :  به ‌عنوان مثال

اوره‌تمه‌ک: تولید کردن

اولاسی‌لیق: احتمال

اولاشدیرماقUlaşdırmaq :  رسانیدن

اولاق : Ulaq پوست

اولاق‌چی : Ulaqçı پوست‌چی

ایدی قوت: فرستاده و بخشش و هدیه و احسان مقدس و مبارک آسمان و بهشت و درگاه الهی

ایرده‌له‌مه‌ک: آراشدیرماق،  بیر شئیین اوزه‌ری‌نه‌ یوغونجا دوشمه‌ک، اینجه‌له‌مه‌ک

ایز: رد، نشانه، اثر

ایزله‌مه‌کİzlemek :  تعقیب کردن

ایش‌له‌ک : İşlek رایج

ایلکین : İlkin نخستین، اولیه

بیچیم: فورم

بیلدیریBildiri :  اعلانیه

بیله‌شگهBileşge :  ترکیب

تاتار: ‌آت‌لی خبرچی، اولاق، پیک، برید

تانیم : Tanım تعریف

ته‌په‌ر : Teper عاجیل خبر؛ شرف

ته‌په‌رلی : Teperli باشرف، شریف

تورکول : Türkül تورکیک

تؤره‌مه‌کTöremek : بوجود آمدن

توشانماق : Tuşanmaq برخود کردن، مواجه ‌شدن

توغرالی : Tuğralı رسمی

جار : Car جه‌ر، چه‌ر، چار، خبر، اعلان، چاغری، تبلیغ، آنونس، ندا، رئکلام، بیلدیری، سه‌س، باغیرتما، نعره، دلّال ایله ‌دویورما، اعلان ائتمه، تهلیکه‌لی دوروم‌لاردا امداد چاغری‌سی، امر ائتمه، خبر، شور، آواز، قاصد، خبری که ‌برای اطلاع عموم در کوچه‌ها و محله‌ها با صدای بلند اعلام می‌کردند

جار جار: گورولتولو

جارچی: دلال، بیر یئرده‌ن باشقا بیر یئره ‌خبر گؤتوره‌ن، خبرچی، پادشاه‌ین جلوسونو خالقا بیلدیره‌ن، ندا کننده، جار زننده، نقیب، طلبنده، منادی، جمعیت

جارلاماق : Carlamaq یوکسه‌ک سه‌س‌له ‌قونوشماق، باغیراراق قونوشماق، هایقیرماق، آنونس کردن، اعلان کردن، ندا کردن، اعلام لشکریان و آگاهانیدن احکام

جارلاو : Carlav آگهی تبلیغاتی، آگهی تجارتی

جارلی: اون‌لو، مشهور

جانقیCanqı  (چانقی، جنقی): خبر، معلومات، بیلگی، دانیشما و که‌نه‌ش – که‌نگه‌ش (مشورت)، مذاکره ‌ائتمه، بیلگی آلما، مشورت و کنگاش جمعی با هم، شوری، مشاوره و بو آماج‌لارلا یاپیلان توپلانتی، جلسه‌ی ‌مشورتی

چاپار(چاپقار) : Çapar پوست اکسپرس، فوری، عاجل

چاپان (چاپقان): ‌آت‌لی خبرچی، اولاق، پیک، برید؛ قاصد ایله پیک‌له‌ری سرعت‌له داشیماق اوچون یام‌لاردا ساخلاتیلان آت و اولاق؛ اولاق و اسبی که در یام‌ها برای رساندن سریع قاصدان و ماموران دولتی نگه‌داری می‌شدند

چاپان : Çapan اکسپرس، فوری، عاجل

چاپراق: پوست اکسپرس

چاپماق: چهار نعل تاختن، دوانیدن، به سرعت راندن، شتاب کردن

چاپیت : Çapıt خبر فوری، چاپارین گه‌تیردییی خبر، عاجیل خبر

چاپیر: Çapır خبر فوری، چاپارین گه‌تیردییی خبر

چاغریÇağrı :  دعوت

چاو : Çav اسکناس، شهرت

چاو توتماق: مشهور شدن

چاو دوشمه‌ک: یاییلماق

چاو سالماق: شایعه‌ سالماق

چاو: اه‌سکیناس، پول کاغذی، واحد پول، ...

چاو: شهرت، آوازه، نام نیک، شان، بعدها سه‌س، اون، خبر، باغیرما، قیشقیرما و چاغیرما، سؤز، ساو، یایین، آواز، شایعه، یوکسه‌ک سه‌س، دویورو، بیلدیری، یانسیما، نشر، سر و صدا، شلوغی، غوغا و داد و بیداد و ....

چاولانماق : Çavlanmaq مشهور شدن

چاولی : Çavlı مشهور، معروف

چاووش : Çavuş نقیب، نقیب قافله‌ و لشکر

چاویق : Çavıq مشهور، معروف

چاویق‌لانماق: مشهور شدن

چاویق‌ماق : Çavıqmaq مشهور شدن

چه‌رچیÇerçi :  فروشنده‌ی ‌دوره‌گرد، که‌ند که‌ند دولاشیپ آلیش وئریش یاپان گه‌زیچی ساتیجی

چوغورلوق: شکایت کردن مخفیانه از یک نفر به دیگری

چوغول : Çuğul خبرچین، نمام

چوغول‌چو: جاسوس

چئشیت : Çéşit نوع، گونه

چئوره‌: Çévre اطراف، پیرامون

داشیتDaşıt :  نقلیه

ده‌رگی : Dergi مجله

ده‌ییشگه‌: Deyişge وئرسییون، آلترناتیو، فورم متحول شده، بدل

دون‌داشی: خبر شوم، خبر نا اومید کننده. در اصل سنگ منجمد و سرد

دؤنوشمه: تبدیل

دویوق Duyuq: خبر مخفی، تائید اولمامیش، دوغرولوق یا دا یانلیش‌لیغی هه‌له‌ که‌سین‌له‌شمه‌میش، توغرالی (رسمی اولمایان)، گیزلین یول‌لاردان دویولان و ائشیدیله‌ن، .... خبر

دئگی : Dégi کلمه، سخن، واژه

سالچیق : Salçıq گزارش دهنده

سالغوت: وئرگی

سالقاماق : Salqamaq خبر دادن، گزارش دادن

سالقی: زکات، احسان

سالیق : Salıq گزارش، راپور، خبر و بیلگی، اطلاع

سالیق آلما : Salıqalma اطلاعات، استخبارات

سالیق آلما باخان‌لیغی: Salıqalma Baxanlığı وزارت اطلاعات

سالیق‌چی : Salıqçı گزارش‌گر، ریپورتئر

سالیق‌لاماق : Salıqlamaq گزارش دادن

سالیق‌لانماق: خبر گرفتن

سالیقمان : Salıqman گزارش‌گر

سالیقمان‌لیق: گزارشگری

ساو : Sav ادعا، پیام، وحی، سخن، اطّلاع، آگاهی؛ خبر خوش، هدیه، قانیت‌لانمامیش بیر ادعا، دعوی و مدعا

ساوجی : Savcı مدعی العموم و یا دادستان؛ خبررسان، قاصد، سفیر، فرستاده؛ قاصدی که‌ برای خواست‌گاری اعزام شود؛ هدیه‌ و پیغام آورنده؛ رساننده‌ی خبر خوش

ساوجی‌لیق : Savcılıq دادستانی

ساودورماق: پراکنده ‌کردن، پخش کردن

ساوروقماق: پخش و پراکنده ‌شدن، پخش شدن سخن

ساورولماق: پخش شدن، پراکنده‌ شدن، بر باد داده‌شدن

ساوغات: سوقات، هدیه، خبر خوش، سوغات، ارمغان

ساولاماق : Savlamaq ادعا کردن

ساوماق: داغیتماق، داغیلماق، دفع ائتمه‌ک، دفع اولماق

ساوورماق: افشاندن، پخش و پراکنده‌ کردن، بر باد دادن خرمن محصول

ساووشماق: افشان شدن،‌‌ با طنّازی راه ‌رفتن؛ در رفتن و جیم شدن

سوراق پیتییی: کتاب راهنما

سوراق، سراغ: نشانه، اثر، رد پا

سوراق‌لاشماق، سوراق آلماق، سوراق توتماق، سوراق ائتمه‌ک: سراغ گرفتن، خبر گرفتن، پرسیدن، بررسی و تحقیق کردن

سورماق: پرسیدن، سؤال گرفتن، خبر کسب کردن

سیخ: با تواتر زیاد

سئیره‌ک: به ندرت

قاچار: ‌آت‌لی خبرچی، اولاق، پیک، برید

قارا چیخین: خبر مرگ

قارا ساو: خبر مرگ

قارشی‌لیق : Qarşılıq معادل

قانیت‌لانماق : Qanıtlanmaq اثبات شدن

قول‌لانماقQullanmaq :  به‌ کار بردن

قونوشماقQonuşmaq :  صحبت کردن

که‌سین : Kesin قطعی

که‌سین‌له‌شمه‌کKesinleşmek :  قطعی شدن

کؤکه‌نKöken :  ریشه

گؤره‌وGörev :  وظیفه

هایقیرماقHayqırmaq :  فریاد برآوردن

یام : Yam پیک، قاصد، پوست اوچون قول‌لانیلان بوتون آراج و داشیت‌لار (ماشین، اوچاق، گه‌می، حیوان، ...) خبری اولاشدیران آراج و یا داشیت آنلامی‌ندا اولان (فارس‌جا پیک، قاصد) ایست‌گاه و توقف‌گاه چاپار، چاپارخانه، اسب چاپار، اسب تازه نفس، سازمان چاپار، .....

یام‌چی: ‌چاپارائوی به‌ک‌چی‌سی، نگهبان چاپارخانه، پیک، مامور چاپار، مسرع و رکاب‌دار

یایقینYayqın :  شایع

یئتیریم Yétirim : تبلیغات، پروپاگاندا

---

[1] خیدیر ایلیاس گونو، خیدیر نبی بایرامی ایله باشقا خیدیر گون‌له‌ری اولان قورت‌لار بایرامی، آغا بایرامی، ...

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/04/blog-post_24.html

[2] ریشه‌شناسی کلمات تورکی سالغور، سالور، ساللار، سالار، سلحشور، چالش، چالاک، شلّاق، سلجوق، سالتوق و سلجان

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/01/blog-post_84.html