نامه‌ي تورکي شاه عباس اول صفوي به سردار فرهاد‌پاشا، صدراعظم عثماني

نامه‌ي تورکي شاه عباس اول صفوي به سردار فرهاد‌پاشا، صدراعظم عثماني

مئهران باهارلي

در زير متن نامه‌ي تورکي شاه عباس اول به سردار فرهاد‌پاشا (سوکولوويچ)، از صدراعظمهاي عثماني در دوره‌ي سلطنت سلطان مراد سوم عثماني، را آورده‌ام. در اين نامه شاه عباس تمايل و نيت خود را براي مصالحه با امپراتور عثماني بيان کرده و اعلام مي‌کند که براي تهيه مقدمات و بسترسازي براي عقد قرارداد صلح بين دولتين، نماينده‌ي خود مرشدقلي خان استاجلو (اوْستاجلي) را به سوي فرهاد‌پاشا فرستاده است

متن نامه‌ي تورکي شاه عباس اول به سردار فرهاد‌پاشا:

جشن افتتاح مدرسه‌ی تورک خیر یوردو – صلاحیه در اورمو (اورمیه) - ١٩١٨، و یادی از حاجی میرزا فضل‌الله مجتهد اورمولو

جشن افتتاح مدرسه‌ی تورک خیر یوردو – صلاحیه در اورمو (اورمیه) - ١٩١٨، و یادی از حاجی میرزا فضل‌الله مجتهد اورمولو 

مئهران باهارلی - ٢٠٠٢ 

OSMANLI YARDIMIYLA KURULAN URMU TÜRK HAYIR YURDU (SELÂHİYE) OKULU’NUN AÇILIŞ TÖRENİ 1918

خلاصه:

در تاریخ ٢٥ آگوست ١٩١٨ (یکشنبه ٢ شهریور ١٢٩٧) مدرسه‌ی تماما تورک خیر یوردو – صلاحیه در شهر اورمو طی یک جشن و مراسم رسمی باشکوه و با شرکت مقامات دولتی و نظامی بومی قاجاری و عوثمان‌لی و روحانیون و بزرگان و تجار و جمعیت انبوهی از مردم شهر، هم‌راه با باند موزیک نظامی و شلیک تیرهای توپ افتتاح شد. این مدرسه از سری مدارسی بود که با کومک عوثمان‌لی در شهرهای غرب آزربایجان تاسیس می‌شدند (مدارس تورک در روستای بالوو اورمو، ساووج‌بولاق ویا مهاباد بعدی، ...). تمام مقامات اداری و نظامی قاجاری محلی و بزرگان شهر که در این مراسم اشتراک داشتند، هم‌چنین مدیر و معلمین و مسئولین بومی آن، تورکیست و پیوسته به جریان اتحاد اسلام عوثمان‌لی بودند. این مدرسه تاثیر بزرگ بر بیداری شعور ملی تورک و رواج تورکی‌نویسی در میان مردم اورمو مخصوصا جوانان داشت. در این مونوگرافی اطلاعات پراکنده‌ی موجود در باره‌ی این مدرسه‌ی تورک و موسسین، معلمین، دست اندرکاران و مفردات درسی آن را عرضه و تحلیل کرده‌ام.

اؤزه‌ت:

٢٥ بیچین‌آیی (آغوستوس) ١٩١٨ گونو، تورک‌ایلی‌نین باتی آزه‌ربایجان ایلی‌نده یئرله‌شمیش اورمو (رومیه، اورمیه) اوروندا (شه‌هه‌ری‌نده) بوتونویله تورک اولان خئییر یوردو – صلاحیه اوخولونون آچیلیشی یاپیلدی. اوخولون آچیلیشی عوثمان‌لی و یئره‌ل قاجار عسکری، سیاسی و گووه‌ن‌لیک یئتکی‌لی‌له‌ر، اورون (شه‌هه‌رین) اؤن‌ده گه‌له‌ن یؤنه‌تیجی‌له‌ری، بؤیوک‌له‌ری، دین آدام‌لاری، تاجیرله‌ر و قوجامان بیر قالابالیغین قاتیلیمی ایله، گؤرکه‌م‌لی بیر قوت‌لاما و توغرالی (رسمی) تؤره‌ن‌له، عسکری موزیک باندوسو ائش‌لییی‌نده و توپ آتیش‌لاری ایله گئرچه‌ک‌له‌شدی. اورمو خئییر یوردو تورک اوخولو، او دؤنه‌م‌ده باتی آزه‌ربایجان اورلاری‌ندا (بالوو – اورمو، ساووج‌بولاغ – سونراکی ماهاباد) عوثمان‌لی یئتکی‌لی‌له‌ری یاردیمی ایله قورولان مودئرن تورک اوخول‌لاری دیزی‌سی‌نده‌ن بیری ایدی. خئییر یوردو آچیلیش تؤره‌نی‌نه قاتیلان قاجار ایداری و عسکری یئتکی‌لی‌له‌ری ایله اورون ایله‌ری گه‌له‌ن‌له‌ری‌نین یانی سیرا، یئرلی یؤنه‌تیجی و مامورلار و دین آدام‌لاری‌نین هامی‌سی تورک‌چو ایدی و عوثمان‌لی ایسلام بیرلییی حرکتی‌نه قاتیلمیش‌لاردی. بو اوخولون اورمو خالقی، اؤزه‌ل‌لیک‌له گه‌نج‌له‌ر آراسی‌ندا تورک میللی بیلینجی‌نین اویانماسی‌ندا و تورک‌جه یازیپ اوخومانین یایقین‌لاشماسی‌ندا بؤیوک ائتکی‌سی اولموش، تورک تاریخی به‌ل‌له‌یی‌نده ده‌رین ایزله‌ر بیراخمیش‌دیر. بو مونوقرافی‌ده اورمو تورک خئییر یوردو اوخولو، قوروجولاری، اؤیره‌تمه‌ن‌له‌ری، یؤنه‌تیجی‌له‌ری و درس مفرداتی حاققی‌ندا داغینیق بیلگی‌له‌ری بیر آرایا ییغاراق، آنالیز ائتدیم. 

Özet:

25 Biçinayı (Ağustos) 1918 günü, Türkili’nin Batı Azerbaycan ilinde yerleşmiş Urmu (Rumiye, Urmia) kentinde bütünüyle Türk olan Hayır Yurdu - Selahiye okulunun açılışı yapıldı. Okulun açılışı Osmanlı ve yerel Kacar askeri, güvenlik ve siyasi yetkililer, kentin önde gelen yöneticileri, büyükleri, din adamları, tüccarlar ve büyük bir kalabalığın katılımıyla, görkemli bir kutlama ve tuğralı (resmi) törenle, askeri müzik bandosu eşliğinde ve top atışları ile gerçekleşti. Urmu’nun Hayır Yurdu Türk okulu, o dönemde Batı Azerbaycan kentlerinde (Balov - Urmu, Savucbulak - sonraki Mahabad) Osmanlı yetkilileri yardımı ile kurulan modern Türk okulları dizisinden biriydi. Urmu Hayır Yurdu Türk okulunun açılış törenine katılan Kacar idari ve askeri yetkilileri ile şehrin ileri gelenlerinin yanı sıra yerli yönetici ve memurlar ve din adamlarının tümü Türkçüydü ve Osmanlı İttihad-ı İslam hareketine katılmışlardı. Bu okulun Urmu halkı, özellikle gençler arasında Türk milli bilincinin uyanmasında ve Türkçe yazıp okumanın yaygınlaşmasında büyük etkisi olmuş, Türk tarihi belleğinde derin izler bırakmıştır. Bu monografide, Urmu Türk Hayır Yurdu okulu, kurucuları, öğretmenleri ve yöneticileri hakkında dağınık bilgileri bir araya toplayıp analiz ettim.

Abstract:

On August 25, 1918, the Turkish Hayır Yurdu - Selahiye school was inaugurated in the city of Urmu (Rumiye, Urmia) in the West Azerbaijan province of Türkili. The school's opening was marked by an elaborate celebration and official ceremony, which included a military band and cannon shots. Ottoman and local Qajar military, security and political officials, prominent city administrators, elders, clergy, merchants and a large crowd all participated in the event. Urmu's Hayır Yurdu Turkish school was one of several modern Turkish schools established at that time in the cities of West Azerbaijan, namely Balov (Urmu), Savucbulak (later Mahabad), with the assistance of the Ottoman authorities. All Qajar administrative, military and security officials, along with the city's notables, local administrators, civil servants, and clergy who attended the opening ceremony of the Hayır Yurdu Turkish school, were Turkists. They had also participated in the Ottoman İttihad-ı İslam movement. Urmu (Rumiye, Urmia) Hayır Yurdu Turkish school had a significant impact on awakening Turkish national consciousness among the people of Urmu, particularly the youth. It also played a crucial role in promoting Turkish writing and reading, leaving a lasting impression on Turkish historical memory. In this monograph, I have gathered and analyzed scattered information about the Urmu Turkish Hayır Yurdu School, including its founders, teachers, administrators and educational curriculum.

(این نوشته برای اولین بار در وبلاگ سؤزوموز در فوریه‌ی سال ٢٠٠٢ منتشر شد. این یک بازنویسی اساسی است)

سؤزوموز

در این نوشته به کوتاهی به مدرسه‌ی تورک «خیر یوردو» و یا «صلاحیه» در اورمو (اورمیه) پرداخته‌ام. این مدرسه‌ی تورک در سال ١٩١٨ پس از دومین آزادسازی تورک‌ایلی از سوی نیروهای متحده‌ی تورک مرکب از اوردوی عوثمان‌لی و قوشون داوطلبان تورک بومی هم‌زمان با دوره‌ی «حاکمیت نیمه مستقل اتحاد» - «دولت تورک بیرلیک» به صدارت رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی - مجدالسلطنه در تورک‌ایلی به منظور تعلیم زبان و فرهنگ تورک به کودکان و نوجوانان اورمو تاسیس شد. در این دوره در تمام مدارسی که حرکت - حزب اتحاد اسلام تاسیس می‌کرد، مانند مدرسه‌ی «اتحاد اسلام» در خوی[1]، زبان تدریس و مفردات و کتب درسی تورکی بود.

صلح‌نامه – سنورنامچه‌ی تورکی قصر شیرین (ذهاب) به قلم صدراعظم قارا موصطافا پاشا منعقده در سال ١٦٣٩ بین دولتین قیزیل‌باش (صفوی) و عثمانلی

صلح‌نامه – سنورنامچه‌ی تورکی قصر شیرین  (ذهاب) به قلم صدراعظم قارا موصطافا پاشا منعقده در سال ١٦٣٩ بین دولتین قیزیل‌باش (صفوی) و عثمانلی 

مئهران باهارلی

در ١٧  ماه می سال ١٦٣٩ در عهد صفی شاه اول و سلطان مراد چهارم، بعد از فتح بغداد توسط اوردوی عثمانلی و طی مذاکراتی رو به رو بین نماینده‌گان دو دولت تورک قیزیل‌باش (صفوی) و عثمانلی به مدت ١٣ روز، حدود مرزی (سینیر) دو دولت در عراق عرب و عجم و نیز ناحیه‌ی شمال آن در تورک‌ایلی – آزربایجان – آناتولی شرقی، پس از ده‌ها سال جنگ و خون‌ریزی و کشمکش در مناطق بغداد، همدان، تبریز، ایروان ...، معین و شفاها بر آن توافق شد[1]. سپس متن مکتوب آن توافق به صورت یک صلح‌نامه‌ که در ضمن به سبب ذکر شدن جزئیات توافقات مرزی در آن یک سینیرنامه (سنورنامچه) هم است به زبان تورکی نگاشته شد. در مذاکرات صلح مذکور نماینده‌ی عثمانلی صدراعظم قارا موصطافا پاشا و  نماینده‌گان دولت قیزیل‌باش (صفوی) دولت‌شخص‌های تورک، محمدقولو بیگ ائشیک‌آقاسی و سارو خان بیگ آجیرلو بودند. در این صلح‌نامه – سینیرنامه که بعد از آن در دوره‌ی دولت تورک افشاری و زندیه نیز، مرجع استناد مقامات نظامی مربوطه بود، مرز بین دولتین عثمانلی و قیزیل‌باش (صفوی) در جنوب عراق - جنوب غربی ایران، در شمال عراق - غرب ایران، در شرق آناتولی - شمال غرب ایران و در قفقاز جنوبی مشخص و معین می‌گردد. معاهده‌ی صلح – توافقات مرزی فوق در زبان تورکی به «قصر شیرین آنلاشماسی» و در زبان فارسی به «معاهده‌ی ذهاب» معروف است.

در رابط با معاهده‌ی قصر شیرین اقلا چهار سند وجود دارد:

١-اصل و یا رونوشت معاهده‌ی مذکور به زبان تورکی که ظاهرا در ریاست اداره‌ی آرشیو عثمانلی نخست‌وزیری تورکیه در استانبول، تصنیف علی امیری، شماره‌ی ٧٦٧ موجود است[2].

٢-تائیدنامه‌ی سلطان مراد چهارم. نامه‌ای است به تورکی که سلطان مراد چهارم در تائید معاهده‌ی فوق نوشته و شامل جزئیات صلح و توافقات مرزی است.

٣-رضایت نامه‌ی شاه صفی. نامه‌ای است به تورکی که شاه صفی در تائید و ابراز رضایت از عقد معاهده‌ی فوق نوشته و در آن جزئیات صلح و توافقات مرزی تکرار شده است.

٤-صلح‌نامه‌ی قارا مصطفی پاشا صدراعظم که در آن عینا جزئیات صلح و توافقات مرزی را ذکر کرده است.

تاکنون در ایران به جز نامه‌ی صدر اعظم قارا مصطفی پاشا، سه سند دیگر منتشر نشده است. (در سؤزوموز منتشر خواهند شد). در ایران متن نامه‌ی صدراعظم قارا مصطفی پاشا، معروف به صلح‌نامه و یا سنورنامچه‌ی ذهاب، در منابع بسیاری با اضافه کردن مطالبی به آن در هر منبع و حاوی اشتباهات فوق العاده زیاد در تمام آن‌ها نقل شده است. از جمله در عباس‌نامه، منتظم ناصری، خلاصة السیر، تاریخ نعیما، رساله‌ی تحقیقات سرحدیه، مجموعه‌ی عهدنامه‌های تاریخی ایران، تاریخ روابط ایران و عثمانی،.... مطالب بعدا افزوده شده در منابع فارسی به متن اصلی صلح‌نامه‌ی صدراعظم قارا موصطافا پاشا، عموما القاب و عناوین و ترکیبات طویل عربی – فارسی در مدح و اعزاز شاه صفی است.

به عنوان نمونه محمد طاهر وحید قزوینی سیاست‌مدار و مورخ تورک در کتاب خود عباس‌نامه یا تاریخ جهان‌آرای عباسی متن صلح‌نامه‌ی صدر اعظم قارا مصطفی پاشا را آورده است. اما در نسخه‌های خطی و چاپی عباس‌نامه، اغلاط و آشفته‌گی‌های بسیار به ویژه در حیطه‌ی کلمات و عبارات تورکی و اسامی جوغرافیایی و عشایر رخ داده است، به درجه‌ای که در بعضی موارد فهم متن را سخت و یا غیر ممکن می‌سازد. از جمله نگارش‌های: او لتماس (به جای اولونماسی)، اینمکین (ائتمه‌یین)، پاینده (نامی‌ندا)، ارلیمق (ائدیلمه‌ک)، ستور - سیور (سینیر)، آنچون - آیچون (اوچون)، التحیه تنک بنک قرق طفور - طیفور (التحیه‌نین مین قیرخ دوقوز)، نیکجری (یئنی‌چئری)، ببکر (به‌یگ‌له‌ر)، واریچه (وارینجا)، قلعه سبک (قلعه‌سی‌نین)، کودکی (گه‌دییی)، اوشو - اوشیوه (اوش‌بو)، ابدی (ایدی)، بر پر (بیر بیر)، محققه مرحسبیله (محققه‌میز حسبی‌له)....

تقریبا یک صد سال بعد در سال ١٧٣٠ احمد غلام، کتاب‌دار تورک خزانه‌ی دولت قیزیل‌باش (صفوی) متن صلح‌نامه‌ی تورکی صدر اعظم قارا موصطافا پاشا را در یک جونگ به خط خود[3] آورده و در آن برای اصلاح اغلاط و آشفته‌گی‌های نسخ قبلی تلاش نموده است: (نسخه بسیار غلط داشت. اکثر را به قرینه ساختم. حق تعالی مرا نجات فرماید که چندی به اختیار خود باشم). اما او هم دوچار اشتباهاتی شده است.

متنی از این عهدنامه که در قرن بیستم و حاضر در کتاب عباس‌نامه به تصحیح و تحشیه‌ی ابراهیم دهگان (کتابفروشی داوودی اراگ، اسفند ١٣٢٩)، کتاب خلاصة السیر به تصحیح کریم اصفهانیان و غلامرضا طباطبائی (تبریز)، کتاب ذیل تاریخ عالم آرای عباسی به تصحیح سهیلی خوانساری، و .... آمده نیز دارای اغلاط و اشتباهات متعدد، هم در املای کلمات فارسی و عربی و مخصوصا کلمات تورکی، و هم در ثبت اسامی خاص جوغرافیایی و عشایر است.

محققین و تاریخ‌نگاران فارس در آثار خود اصولا متون و نوشته‌ها و اسناد تورکی گذشته را جای نمی‌دهند، آن‌ها را سانسور و کتمان می‌کنند. انگیزه‌ی اصلی، کتمان واقعیت رسمیت و دولتی بودن زبان تورکی در ایران و نامرئی کردن میراث تمدنی و فرهنگی و سیاسی تورک از سوی این‌گونه محققین قومیت‌گرای فارس و تاریخ‌نگاری ایرانی است.

این محققین در مواردی نیز که به اقتضای نوع تحقیق مجبور به نقل متون و اسناد تاریخی به زبان تورکی می‌شوند، متنی سراسر مغلوط و آشفته را نقل می‌کنند. از دلائل این رفتار یکی ناآشنائی این گونه محققین به زبان تورکی است. در این حال معقول و منطقی آن است که این گونه محققین تورکی‌مدان، از تورکی‌دانان برای خوانش و ثبت صحیح متون تورکی یاری بطلبند. اما محققین فارس نوعا از این امر اجتناب می‌کنند. این نیز به ارزش علمی کارهای ایشان جدّاً آسیب می‌رساند. دلیل دیگر برای نقل متون تورکی به طور آشفته و مغلوط از سوی محققین فارس، ارائه‌ی زبان تورکی به صورت زبانی بدون فورم معیار و ادبی و استاندارد، و گذشته‌ی مکتوب و سنت نوشتاری، بدون رسم الخط جاافتاده، صعب الفهم و در نتیجه دل‌سرد کردن جامعه‌ی تورک از ترکی‌نویسی است.

در این مقاله متن تورکی صلح‌نامه‌ی صدر اعظم قارا موصطافا پاشا را از نسخه‌ی اصلی آن که در آرشیو عثمانلی نخست وزیری جمهوری تورکیه حفظ می‌شود، بنا به قرائت و ویرایش – تصحیح خودم و با مقابله با صورتی از آن که  با تفاوت‌هایی جزئی در کتاب «دفتر اخبار»، تالیف مولف عثمانلی عبدالرحمن هیبری افندی آمده عرضه کرده‌ام[4]. در این نشر فورم صحیح همه‌ی کلمات تورکی و عربی و فارسی تاکنون به غلط قرائت و یا ثبت شده، همچنین نام‌های خاص که در نشرهای ایران به صورت مغلوط نقل شده‌اند را داده‌ام. تمام نشرهای ایرانی گونه‌ی صدر اعظم قارا موصطافا پاشای این صلح‌نامه می‌باید بر اساس متن حاضر تصحیح شوند. سه سند دیگر مربوط به این صلح‌نامه – سینیرنامه یعنی اصل معاهده‌ی قصر شیرین محفوظ در ریاست اداره‌ی آرشیو عثمانلی نخست‌وزیری تورکیه در استانبول، تاییدنامه‌ی سلطان مراد چهارم، و رضایت‌نامه‌ی شاه صفی، که آن‌ها هم به تورکی هستند نیز، در سؤزوموز منتشر خواهند شد.

کلمات، عبارات و پسوندهای تورکی را با املای مودرن فونتیک تورکی و عبارات و کلمات فارسی - عربی را طبق زبان اصلی نوشتم. شماره‌های نشان دهنده موارد توافق شده در متن صلح‌نامه و شماره‌ی سوره‌ها- آیات قرآن، و .... در داخل [ ] از طرف من برای سهولت خوانش افزوده شده‌اند.

مئهران باهارلی

عقب‌گرد به سنگر ملی، مشترک و سراسری و یا: زبان فارسی، زبان ملی و مشترک تورک‌ها و زبان سراسری ایران نیست

عقب‌گرد به سنگر ملی، مشترک و سراسری

و یا

زبان فارسی، زبان ملی و مشترک تورک‌ها و زبان سراسری ایران نیست

 

مئهران باهارلی

 

Wednesday, May 30, 2007

سؤزوموز

با توده‌ای شدن مطالبات ملی در میان ملت تورک ساکن در ایران، گسترش و تعمیق پایگاه مردمی و روشن‌فکری آن، و توجه به و حمایت روزافزون افکار عمومی جهانی و نهادهای بین‌المللی از این مطالبات مدنی و دموکراتیک، در جبهه‌ی مقابل نیز شاهد یک جنب و جوش، اما منفی و نااومیدکننده هستیم. از جمله اینکه اخیرا بازتولید و تبلیغ ادعا و به واقع مغلطه‌‌ی «ملی، مشترک و سراسری بودن زبان فارسی در ایران» از طرف ماشین تبلیغاتی دولتی، نخبه‌گان فرهنگی و سیاسی قوم فارس، همچنین جریانات و تشکیلات فارسی موسوم به سراسری تشدید شده است. طرفه آنکه این ادعا و یا مغلطه هنوز در میان بعضی از روشن‌فکران و فعالین تورک و آزربایجانی وابسته به جریانات ملی‌گرای فارس مانند جمهوری‌خواهان و یا شماری از فعالین آزربایجان‌گرای نسل پیشین محافظه‌کار خریدار دارد. این دسته از روشن‌فکران و فعالین منافع زبان تورکی، بهروزی و مصالح ملت تورک را در آن می‌بینند که «به همراه تدریس زبان مادری اقوام، زبان فارسی بعنوان زبان ملی، مشترک و سراسری ایران بکار گرفته شود». این نگرش کهنه، بی‌پایه، ارتجاعی، تحریک‌آمیز و اهانت‌آمیز که محصول کوته‌نگری شگفت‌انگیز صاحبان آن‌هاست، از هر جنبه در ضدیت با منافع زبان تورکی، بهروزی و مصالح ملت تورک قرار دارد.

خيدير دده، آجيماسيز خان و يوخسول کيشي- خيدير سؤيله‌نجه‌له‌رينده‌ن (افسانه‌له‌رينده‌ن)

خیدیر دده، آجیماسیز خان و یوخسول کیشی

خیدیر سؤیله‌نجه‌له‌ری‌نده‌ن (افسانه‌له‌ری‌نده‌ن)

مئهران باهارلی

Saturday, March 03, 2007

مئهران باهارلی

سؤزوموز

تورک اولوسو (ملتی) و تورک‌ایلی اؤلکه‌سی‌نین ان اؤنه‌م‌لی ایکی خالق- دنیوی بایرام‌لاری یئلین‌آی‌ین (مارس) ٢١ینده قوت‌لانان ارگه‌نه قون بایرامی (عید نوروز) و بوزآی‌ین (فوریه) ایلک اورتاگونونده (پنج‌شنبه‌سی‌نده) قوت‌لانان خیدیر نبی بایرامی'دیر (عید خضر نبی). "خیدیر نبی بایرامی" تؤره‌ن و گله‌نه‌ک‌له‌ری آراسی‌ندا خیدیر سؤیله‌نجه‌له‌ری، خیدیر آند و آلقیش‌لاری، قاوورقا و قاووت یاپما، قاووت پایی، خیدیر پایی و حالواسی، خیدیر اوروجو، خیدیر سوفراسی، خیدیرچی‌لار، خیدیر اوتاغی، نبی پنجه‌سی، قامچی ایزی، خیدیر یاتیری و اوجاق‌لاری،..... واردیر.

آشاغی‌دا خیدیر سؤیله‌نجه‌له‌ری‌نده‌ن بیری، منیم یازیم‌لا، سونولموش‌دور (مئهران باهارلی):

خیدیر دده، آجیماسیز خان و یوخسول کیشی

قارانقولوق آجون‌دا (دونیادا) خیدیر آدلی بیر یالاواج (پیغمبر) واردیر. اورادا بیر بولاق آخیر. بو بولاغین سویو "منگی یاشام" (حیات ابدی) و یا "دیری‌لیک سویو"دور (آب حیات). دیری‌لیک سویونو ایچه‌ن بیری، هئچ واخت اؤلمه‌ز. خیدیر دا او دیری‌لیک سویوندان ایچدییی اوچون هپ (همیشه) دیری‌دیر. خیدیر`ی گؤره‌بیله‌ن هر کس، اوندان نه ایسته‌رسه، خیدیر اونون ایسته‌یی‌نی یئرینه یئتیره‌ر. آنجاق خیدیر هر یالینیغین (اینسان‌ین) گؤزونه گؤرونمه‌ز. اونو گؤره‌بیلمه‌ک اوچون، گره‌ک ان یاخشی یالینیق (اینسان) اولان، کیمسه‌نی اینجیتمه‌یه‌ن ....

لاپ بایری چاغ‌لاردا (ان قدیم زامان‌لاردا) آجیماسیز (بی‌رحم) بیر خان یاشاییرمیش. بو خان دا خیدیر`ین کندی‌سی‌نی گؤره‌بیله‌ن هر کسین ایسته‌ک‌له‌ری‌نی یئرینه یئتیره‌ن بیر یالاواج اولدوغونو بیلیرمیش. خان، خیدیر`ی بولماق و بولونجا خیدیردان بیله‌سی‌نی اوره‌یی یوموشاق، یاخشی بیر خانا دؤنوشدو‌رمه‌سی‌نی اؤتوک (خواهش) ائتمه‌ک ایسته‌ییرمیش. بو اوزده‌ن ده خیدیر`ین تاپیلماسی و یانینا گتیریلمه‌سی اوچون یارلیق (فرمان شاه) وئریپ، جار چک‌دیرمیش‌دی. خان بو ایشی باشارانا، نه ایسته‌رسه وئره‌جه‌ک ایمیش.

یاخین کندله‌رین بیری‌نده جیققیلی اوشاق‌لاری اولان قیسا بویلو یوخسول بیر کیشی وار ایدی. او دا بو بویروغو (امر) ائشیتمیش‌دی. بو کیشی بالاجا اوشاق‌لاری‌نا بیر تیکه چؤره‌ک تاپابیلمه‌ییردی. سون اوچ گون اوچ گئجه‌ده ایسه، چاغالار هئچ نه یئمه‌میش‌دی‌له‌ر. آج‌لیق‌دان آغلاییردیلار.

قیسا بویلو یوخسول کیشی اوشاق‌لاری‌نین آج‌لیغی‌نا داها آرتیق دؤزه‌مه‌ییپ، خان`ین یانینا واریپ، اونا دئدی: خیدیر`ی گتیرمه‌ک اوچون منه قیرخ گون سوره (مهلت) وئر. آنجاق بو سوره‌ده یاورولاریما او دنلی (قده‌ر) یئمه‌ک گؤنده‌ر کیم آج‌لیق‌لاری‌نی اونوتسون‌لار.

خان کؤنوشدو (راضی‌لاشدی). اونا قیرخ گون سوره وئردی. اوشاق‌لاری‌نا دا بول‌لوجا آزیق گؤنده‌ردی. کیشی قیرخ گون بویونجا اوشاق‌لاری‌نا باخدی. داها آج‌لیق‌لاریندان آغلامادیقلارینا سئویندی.

قیرخ بیرینجی گون قیسا بویلو یوخسول کیشی خان`ین یانینا گئری قاییدیپ دئدی: گئرچه‌یی بیلمه‌ک ایسته‌ییرسه‌ن، سنه یالان دانیشمیشام. منیم خیدیر`ی سنین یانینا گتیرمه‌یه گوجوم یئتمه‌ز. اوشاق‌لاریم گؤزومون قاباغیندا آج‌لاریندان اؤلمه‌سین‌له‌ر دییه، یالان سؤیله‌دیم. من‌ده‌ن سونرا نه اولار، اولار .....

خان اؤفکه‌سی‌نده‌ن (حیرصی‌نده‌ن) اؤیله‌سینه قیشقیردی کیم، هامی تیر تیر تیتره‌دی.

خان`ین اوچ باخانی (وزیری) واردی. اوزونو باخان‌لارینا چئویریپ، اونلاردان سوروشدو: بو کیشی‌یه نئجه قییین (جزا) وئره‌یین؟

بیرینجی باخان دئدی: اونو ٤٠ تیکه‌یه بوداییپ، هر پارچاسی‌نی بیر ات‌چی‌نین (قصابین) چنگه‌لی‌نه گئچیرتمه‌ک گره‌کیر.

ایکی‌نجی باخان دئدی: دری‌سی‌نی سویوپ، ایچینه سامان تیخاماق، توزه‌م‌لی (عدالت‌لی) اولار.

اوچونجو باخان دئدی: خان ساغ اولسون! بو کیشی یالان دانیشمیش‌دیر، دوغرودور. یالان سؤیله‌مه‌ک اییی ایش دئییل‌دیر. آنجاق نییه یالان دانیشدیغی‌نین نده‌نی‌نی بیلمه‌ک گره‌کیر. او، بونا ایته‌ک‌لی (مجبور) اولموش‌دور. او، اوشاق‌لاری‌نین آج‌لاریندان اؤلمه‌له‌ری‌نی ایسته‌مه‌میش. من‌جه ساغ اسه‌ن بیراخین بیله‌سی‌نی. اؤتورون گئتسین اوشاق‌لاری‌نین یانینا.

او بیری باخان‌لار بو سؤزله‌ری تابیش‌مادی‌لار (قبول ائتمه‌دی‌له‌ر). آخی او خان'ی آلدادیپ. بؤیله بیری‌سی‌نی قییین‌سیز (جزاسیز) قویماق، سالی‌وئرمه‌ک اولماز.

بو سیرادا گؤزه بنیزینده‌ن آغ ایشیق ساچیلان، آغ ساچ‌لی، آغ ساقال‌لی، آغ گیییم‌لی بیر قوجا گؤروندو. هامی شاشقین‌لیق‌لا اونا باخدی.

قوجا دیل‌له‌ندی: هر کس اوزلوغونا (صنعتینه) گؤره دانیشار ...

خان، بنیزینده‌ن آغ ایشیق ساچیلان قوجا کیشی‌ده‌ن سوروشدو: دده، سن کیمه‌ن؟ نه‌چی‌یه‌ن؟ سنی کیمسه گؤرمه‌ده‌ن بورایا نئجه گلدین؟ سؤیله‌دییین سؤزون آنلامی نه‌دیر؟

بنیزینده‌ن آغ ایشیق ساچیلان قوجا کیشی دئدی: سؤزومون دیرگی‌سی (جانی)، اؤزو اودور کیم، بیرینجی باخان، باخان‌لیق‌دان اؤنجه ات‌چی (قصاب) ایدی. ات دوغراماقدان، کسیپ بوداماقدان باشقا بیر ایش باجارمازدی. بیرینجی باخان کؤنوک‌له (راضی‌لیق‌لا) باشی‌نی ترپه‌تدی.

بنیزینده‌ن آغ ایشیق ساچیلان قوجا کیشی سؤزونو سوردوردو: ایکی‌نجی باخان، اؤنجه‌له‌ری یورقان سیرییان ایدی. یورقان ایچینه یون دولدوروپ سیریماق‌دان باشقا، الی‌نده‌ن هئچ نه گلمه‌زدی. ایکی‌نجی باخان دا قوجا`نین سؤزونو اونایلادی (تصدیق‌له‌دی).

بنیزینده‌ن آغ ایشیق ساچیلان قوجا کیشی سؤزونه داوام ائتدی: اوچونجو باخان ایسه باخان‌لیق‌دان اؤنجه یوخسول بیر کیشی‌نین اوغلو ایدی. اوسونون (عاغلی‌نین) ایتی‌لییی‌نه گؤره، گلیپ باخان اولابیلمیش‌دیر. دئمه‌لی، باخان‌لارین هره‌سی، اؤز اوزلوق‌لارینا اویقون اولاراق دانیشمیش‌لار. من ایسه خیدیر قوجایام. بو یوخسول کیشی‌یه گؤره گلدیم.

خان، خیدیر`دان اؤتوندو (ریجا ائتدی): خیدیر دده! اؤیله ائت کیم، من ده اییی هون‌لاردان (آدام‌لاردان) بیری اولوم. کیمسه‌یه کؤتولوک ائیله‌مه‌ییم، هئچ کیمه پیس‌لیک ائتمه‌ییم.

خیدیر دده گولومسه‌یه‌ره‌ک آییتدی: بونو، ایسته‌یه‌ن هر کس باشارابیله‌ر. اونوتما! یاخشی هون (آدام) اودور کیم یاخشی هونو (آدامی)، یاخشی آدام بیلسین. پیس آدامی یاخشی آدام بیله‌ن، یاخشی هون (آدام) اولابیلمه‌ز.

خیدیر دده سؤزونو بیتیرینجه یوخ اولووئردی. خان گؤنلونده بیر ایشیق، اوره‌یینده بیر یونگول‌لوک دویدو. یانینداکی ایکی اوره‌یی قارا باخانی‌نی قاتیندان قوودو. اوچونجو باخانی آغیرلادی. قیسا بویلو یوخسول کیشی ایسه یوخسول‌لوق‌دان قورتولدو، بیر داها دا یوخسول اولمادی .....

سؤزلوک

آجون Acun : دنیا

آزیقAzıq : آذوقه

آغیرلاماق Ağırlamaq : گرامی داشتن

آلقیشAlqış : آفرین، تشویق

آندAnd : سوگند، قسم

آنلام Anlam : معنا

آییتدیAyıtdı : گفت

ات‌چی Etçi : قصاب

ارگه‌نه Ergene : معدن

اسه‌ن Esen : سالم

او دنلی O denli : آنقدر

اؤتورمه‌کÖtürmek: بیراخماق، باغیشلایاراق سالی وئرمه‌ک، اؤزگور ائتمه‌ک، توزاق‌دان قورتارماق

اؤتوک Ötük : خواهش

اؤتونمه‌ک Ötünmek : خواهش کردن

اوجاقOcaq : جای مقدس

اورتاگون Ortagün : پنجشنبه

اؤزÖz : اصل، جوهر

اوزلوق Uzluq : هنر

اوس Us : عقل

اؤفکه Öfke : خشم

اؤلکهÖlke : کشور، مملکت

اولوس Ulus : ملت

اونای‌لاماق Onaylamaq : تصدیق کردن

اؤنه‌م‌لیÖnemli : مهم

اویقون Uyqun : مناسب

اؤیله:Öyle  آنچنان، چنان

ایته‌ک‌لی İtekli : مجبور

ایتی‌لیکİtilik : تیزی

اینجیتمه‌کİncitmek : رنج دادن، آزار دادن

ایییİyi : خوب، نیک

باخان Baxan : وزیر

بایری Bayrı : باستان

بنیز Beniz : چهره، رخ

بوداماق Budamaq : شقه کردن

بوزآی Bozay: فوریه

بویروق Buyruq : امر

بیتیرمه‌کBitirmek : پایان دادن

پایPay : سهم

تابیشماق Tabışmaq : قبول کردن، پذیرفتن

تؤره‌ن Tören : مراسم

توزه‌م Tüzem : عدالت

چاغÇaǧ : زمان

چاغاÇaǧa : کودک

دؤنوشدورمه‌کDönüşdürmek : متحول کردن

دویماق Duymaq : حس کردن

دیرگی Dirgi : جان

دیری‌لیک Dirilik : زندگی

سالی‌وئرمه‌کSalıvérmek : رها کردن

سوره Süre : مهلت

سونولماقSunulmaq : تقدیم شدن

سؤیله‌مه‌کSöylemek : گفتن

سؤیله‌نجه Söylence : افسانه

شاشقین‌لیق Şaşqınlıq : حیرت

قات Qat : محضر

قارانقولوقQaranquluq : تاریکی

قامچیQamçı : شلاق

قاووتQavut :

قاوورقاQavurqa :

قوت‌لاماق Qutlamaq : جشن گرفتن

قورتولماقQurtulmaq : خلاص شدن

قیشقیرماقQışqırmaq : فریاد کشیدن

قییین Qıyın : مجازات

کندی‌سیKendisi : خودش

کؤتولوکKötülük : بدی

کؤتولوکKötülük : بدی

کؤنوشمه‌ک Könüşmek : راضی شدن

کؤنوک Könük : رضایت

گله‌نه‌ک Gelenek : رسوم

گولومسه‌مه‌کGülümsemek : لبخند زدن

گؤنلوندهGönlünde : در قلبش، در دلش

لاپLap : کاملا

منگی Mengi : جاودانی

هره‌سیHeresi : هر کدام

هون Hun : آدم، بشر

یاتیر Yatır : آرامگاه

یارلیق Yarlıq : فرمان

یاشام Yaşam : حیات، زندگانی

یالاواج Yalavac : پیغامبر

یالینیق Yalınıq : انسان

یاوروYavru : فرزند

یوخ اولووئرمه‌کYox oluvérmek : ناگهان ناپدید شدن

یئلین‌آی Yélinay: مارس

گئرچه‌یه هو!