تورک‌جه یازی‌لاری اوخوماما و آنلاماما سورونو
مئهران باهارلی
مه‌ن تورک‌جه عرب الیفبالی، تورک‌جه لاتین الیفبالی و فارس‌جا یازی‌لاریمین اوخونماسی حاققی‌ندا بیر ایستاتیستیک یاپدیم. هر هانسی بیر یازی‌نی بو اوچ دیل و الیفبادا یازیپ یاییم‌لایان‌دا، بونلار آشاغی‌داکی کیمی اوخونور:
فارس‌جا:
٧٨٪
تورک‌جه
عرب الیفبالی: ١٦٪
تورک‌جه لاتین الیفبالی: ٦٪
اوخویوجولارین یوزده ٧٨ی فارس‌جا یازی‌نی؛ یوزده ١٦سی تورک‌جه عرب الیفبالی یازی‌نی، و ساده‌جه یوزده ٦سی تورک‌جه لاتین الیفبالی یازی‌نی اوخویورلار. فارس‌جا یازیلمیش هر هانسی بیر یازی‌نین اوخونما احتیمالی تورک‌جه عرب الیفبادا یازیلان یازی‌دان یاخلاشیق دؤرت قات و تورک‌جه لاتین الیفبادا یازیلان یازی‌دان یاخلاشیق اون‌اوچ قات داها چوخ، تورک‌جه عرب الیفباسی‌ندا یازیلمیش بیر یازی‌نین اوخونما احتیمالی ایسه تورک‌جه لاتین الیفباسی‌ندا یازیلمیش بیر یازی‌دان یاخلاشیق اوچ قات داها چوخ‌دور.
(نوت:
یازی‌لاریمین اوخویوجولار طرفی‌نده‌ن آنلاشیلماماسی مساله‌سی‌نه بورادا گیرمیره‌م.
گئنه‌ل‌ده سون درجه آخیجی و ساده بیر فارس‌جا ایله یازدیغیم یازی‌لاریما یازیلان
نظر و یوروم‌لاردان بئله آنلاشیلیر کی اینسان‌لاریمیزین چوخو ساده و آخیجی فارس‌جا
بیر متنی بیله دوغرو آنلاماق‌دا چه‌تین‌لیک چه‌کیرله‌ر. اویسا بونلار فارس دیلی‌نده
تحصیل گؤرموش‌له‌ردیر. بئله‌له‌ری تحصیل گؤرمه‌دیک‌له‌ری تورک‌جه یازی‌لاری هئچ باشا
دوشمه‌ز).
١- تورک‌جه تحصیل و مئدییا دیلی ایله رسمی دیل اولمادیقجا، بیز نه ائتسه‌ک، یوخاری‌داکی یوزده‌له‌رده ته‌ک‌جه کیچیک اؤلچوده، یوزده ایکی-اوچ بیر یاخشی‌لاش‌دیرما اولابیله‌ر، اؤنه‌م‌لی دوزه‌لمه‌له‌ر اولماز. بونا گؤره بیزیم آناآماجیمیز تورک‌جه‌نین مئدییا و تحصيل دیلی ایله رسمی دیل اولونماسی‌نین یول‌لاری‌نی تاپماق اولمالی‌دیر. آنجاق بو، اورتا و اوزون وعده‌لی بیر آماج‌دیر.
٢- یوزده ایکی-اوچ دوزه‌لمه‌نی ساغ‌لاماق دا اؤنه‌م‌لی‌دیر. بو دوغرولتودا، ایلک آدیم اولاراق قامو اویوندا تورک‌جه یازما و اوخومانی کیتله‌سه‌ل‌له‌شدیرمه قونوسوندا گئنیش بیر تارتیشما باش‌لادیلمالی، چؤزوم و چیخیش یول‌لاری‌نی تاپماق اوچون هر کس اؤز دوشونجه و اؤنه‌ری‌له‌ری‌نی آچیق‌لامالی‌دیر.
٣- چؤزوم یول‌لاری‌ندان بیری، هر قونودا، علمی، اجتماعی، هنری، تفریحی، سیاسی، دینی، .... آلان‌لاردا چئشیت‌لی، فرق‌لی بیچیم و فورمات‌لاردا، قیسا، اوزون، و بول میقداردا تورک‌جه یازی‌لارین اوره‌تیلمه‌سی؛ و مئدیانین تورک‌جه یازی‌لاردان ائله‌سی‌نه اشباع ائدیلمه‌سی‌دیر کی تورک‌جه یازی‌لار، ایسته‌یه‌نین ده ایسته‌مه‌یه‌نین ده گؤزونه چارپسین، اینسان‌لارین هر آلان‌دا و هر قونودا تورک‌جه یازی‌لارین وارلیغی‌ندان خبرله‌ری اولسون و گؤزله‌ری تورک‌جه یازی‌لارا گؤرمه‌یه آلیش‌سین. بئله‌جه اونلارین تورک‌جه یازی‌لاری اوخوما اولاسی‌لیغی یوکسه‌لسین. بونون اوچون هر کس اؤز دوزئیی‌نده، – ایملا و قیرامئر یانلیش‌لاری اولسا بیله - تورک‌جه یازی یازمایا باش‌لامالی‌دیر. آنجاق بو دا قولای‌جا گئرچه‌ک‌له‌شه‌جه‌ک بیر دوروم دئییل‌دیر. چونکو بیزیم ملت - اوزوله‌ره‌ک - قلم و یازی اهلی دئییل‌دیر. اؤرنه‌یین مه‌نیم گئنه‌ل‌ده نئچه بعضاً اونلار صفحه اوزون‌لوغوندا و آراسیرا کیتاب‌جیق حالی‌ندا اولان یازی‌لاریم آلتی‌ندا یازیلان سئیره‌ک گؤروش و یوروم‌لارین چوخو، تئلگئراف گیبی بیر ایکی کلیمه‌دیر. اونلار دا گئنه‌ل‌ده شوعار، سؤیوش و یا جوک‌دور ....
٤-اؤته‌کی آدیم، عرب الیفبالی تورک‌جه یازی‌لارین سایی‌سی چوخالمالی‌دیر. بیزیم ملت عرب الیفباسی‌نا آلیشمیش‌دیر. عرب الیفباسی‌نا آلیشیق اولدوق‌لاری اوچون ده تورک‌جه عرب الیفبالی یازی‌لاری، تورک‌جه لاتین الیفبالی یازی‌لارا گؤره چوخ داها راحات اوخویور. عرب الیفبالی تورک‌جه یازی‌لارین اوخونماسی ایسه، زامان‌لا اینسان‌لاری تورک‌جه‌یه حاکیم ائدیپ، داها سونرا تورک‌جه لاتین الیفبالی یازی‌لارا گئچمه‌له‌ری‌نی قولای‌لاش‌دیریر. دولایی‌سی ایله ایندی‌کی دؤنه‌م‌ده، آغیرلیق عرب الیفبالی تورک‌جه یازی‌لارا وئریلمه‌لی‌دیر.
٥- باشقا بیر اؤن‌له‌م، تورک‌جه‌نین اورتاق عرب و لاتین الیفبالاری‌نین یارادیلماسی‌دیر. آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین لاتین الیفباسی‌ندا فتحه سه‌سی اوچون ته‌رسه (Ə) نین قبولو، اونلار و تورکییه متن‌له‌ری‌نین آراسی‌ندا گه‌ره‌ک‌سیز بیر قوپوق‌لوق یاراتمیش‌دیر. بیزده‌کی آزه‌ربایجان‌چی‌لارین عرب الیفبالی تورک‌جه یازی‌لاردا فارس ایملاسی‌نی ایش‌له‌تمه‌له‌ری و فارس‌لارا اویاراق تورک‌جه کلیمه‌له‌ری فونئتیک یازماماق‌دا ایصراری ایسه (کسره‌نی « ئ »، فتحه‌نی « ه » ایله گؤسته‌رمه‌مه‌له‌ری، ...)، بوتون ایران‌دا یاشاماق‌دا اولان تورک‌له‌رین ته‌ک و ساده عرب الیفبالی‌نی بیر تورک‌جه ایملانین مه‌نیمسه‌نمه‌سی‌نه اه‌نگه‌ل اولوشدورموش‌دور. ایران‌دا بو آلان‌دا بیزیم عاجیل گؤره‌ویمیز، آزه‌ربایجان‌چی‌لارین هر ایکی لاتین و عرب ایملاسی‌نی طرد ائده‌ره‌ک، عرب الیفبالی فونئتیک تورک یازی‌سی‌نی به‌رکیشدیرمه‌ک (تورک‌جه کلیمه‌له‌رده کسره‌نی « ئ »، فتحه‌نی « ه » ایله گؤسته‌رمه‌ک، ...)، لاتین الیفبالی تورک‌جه یازی‌سی‌ندا دا ته‌رسه فتحه‌نی (Ə) آتاراق، فتحه‌نی (E) و کسره‌نی (É) ایله گؤسته‌ریپ، تورکییه‌نین لاتین متن‌له‌ری‌نی اوخوماغی قولای‌لاشدیرماق‌دیر.
اؤزه‌ت‌له چؤزوم و چیخیش یول‌لاری:
-قامو
اویوندا تورک‌جه یازما و اوخومانی کیتله‌سه‌ل‌له‌شدیرمه قونوسوندا گئنیش بیر
تارتیشما باش‌لاتماق،
-تورک‌جه
یازی‌لارین سایی‌سی‌نی آرتیرماق و چئشیتی‌نی چوخالتماق،
-عرب
الیفبالی تورک‌جه یازی‌لارا آغیرلیق وئرمه‌ک،
-اورتاق
فونئتیک عرب و لاتین الیفبالاری‌نی ایش‌له‌تمه‌ک،
-لاتین
یازی‌سی‌ندا Əایشاره‌تی‌نی آتماق،
فتحه‌نی لاتین یازی‌لاردا E و عرب یازی‌لاردا « ه »
ایله، کسره‌نی لاتین یازی‌لاردا Éو عرب یازی‌لاردا « ئ » ایله گؤسته‌رمه‌ک
-بونلاری یاپارکه‌ن ده آناآماج اولان تورک‌جه‌نین مئدییا و تحصیل دیلی ایله رسمی دیل ائدیلمه‌سی‌نه چالیشماق‌دیر.
عکسی‌نی وئریدیییم و بوتون کلیمه‌له‌ری یانلیش یازیلمیش اولان یازی، ته‌بریزلی بیر آزه‌ربایجان‌چی اولان اینصاف‌علی هدایت‌ین یازی‌سی‌دیر. بو متنین دوغرو ایملاسی بئله اولمالی‌دیر:
قاراباغ‌ین
هر شه‌هه‌ری‌نین آزادلیغی، جنوب اوچون اه‌ن بؤیوک و ایستیراتئژیک فرصت و شانس‌دیر.
داها گؤزه‌ل فایدالانالیم.
TÜRKCE YAZILARI OXUMAMA VE ANLAMAMA SORUNU
MÉHRAN BAHARLI
Men Türkce Ereb elifbalı, Türkce Latın elifbalı ve Farsca yazılarımın oxunması haqqında bir istatik yapdım. Her hansı bir yazımı bu üç dil ve elifbada yazıp yayımlayanda, bunlar aşağıdakı kimi oxunur:
Farsca: %78
Türkce Ereb elifbalı: %16
Türkce Latın elifbalı: %6
Oxuyucuların yüzde 78’i Farsca yazını, yüzde 16’sı Türkce Ereb elifbalı yazını, ve sadece yüzde 6’sı Türkce Latın elifbalı yazını oxuyurlar. Farsca yazılmış her hansı bir yazının oxunma éhtimalı Türkce yazılan yazıdan yaxlaşıq 4 qat ve Türkce Latın elifbada yazılan yazıdan yaxlaşımq 13 qat daha çox, Türkce Ereb elifbasında yazılmış bir yazının oxunma éhtimalı ise Türkce Latın elifbasında yazılmış bir yazıdan yaxlaşıq 3 qat daha çoxdur.
Not: Yazılarımın oxuyucular terefinden anlaşılmaması meselesine burada girmirem. Génelde son derece axıcı ve sâde bir Farsca ile yazdığım yazılarıma yazılan görüş ve yorumlardan béle anlaşılır ki insanlarımızın çoxu sâde ve axıcı Farsca bir metni bile doğru anlamaqda çetinlik çekirler. Oysa bunlar Fars dilinde éyitim görmüşlerdir. Béleleri éyitim görmedikleri Türkce yazıları héç başa düşmez.
1- Türkce éyitim ve médiya dili ile resmi dil olmadıqca, biz ne étsek, yuxarıdakı yüzdelerde tekce kiçik ölçüde, yüzde 2–3 bir yaxşılaşdırma olabiler, önemli düzelmeler olmaz. Buna göre bizim anaamacımız Türkce’nin médiya ve éyitim dili ile resmi dil olunmasının yollarını tapmaq olmalıdır. Ancaq bu orta – uzun vedeli bir amacdır.
2- Yüzde 2-3 düzelmeni sağlamaq da önemlidir. Bu doğrultuda ilk adım olaraq qamu oyunda Türkce Yazma Ve Oxumanı Kitleselleşdirme qonusunda géniş bir tartışma başlatılmalı ve çözüm ile çıxış yollarını tapmaq üçün her kes öz düşünce ve önerilerini açıqlamalıdır.
3- Çözüm yollarından biri, her qonuda bilim, toplum, sanat, eylence, siyaset, din ... alanlarında çéşitli ve ferqli biçim ve formatlarda qısa, uzun, ve bol miqdarda Türkce yazılar üretilmesi, médiyanın Türkce yazılardan élesine işba’ édilmesidir ki Türkce yazılar, isteyenin de istemeyenin de gözüne çarpsın, insanların her alanda ve her qonuda Türkce yazıların varlığından xeberleri olsun ve gözleri Türkce yazıları görmeye alışsın. Bélece onların Türkce yazıları oxuma olasılığı yükselsin. Bunun üçün her kes öz düzéyinde – imla ve qıramér yanlışları olsa bile - Türkce yazı yazmaya başlamalıdır. Ancaq bu da qolayca gérçekleşecek bir durum déyildir. Çünkü bizim millet üzülerek qelem ve yazı ehli déyildir. Örneyin menim génelde néçe be’zen de onlarca sefhe uzunluğunda ve arasıra kitabcıq halında olan yazılarım altında yazılan séyrek yorum ve görüşlerin çoxu, télgéraf kimi bir iki kelimedir. Onlar da génelde şuar, söyüş ve ya cokdur.
4- Öteki adım Ereb elifbalı Türkce yazıların sayısı çoxalmalıdır. Bizim millet Ereb elifbasına alışmışdır. Ereb elifbasına alışıq olduqları üçün de Türkce Ereb elifbalı yazıları, Türkce Latın elifbalı yazılara göre çox daha rahat oxur. Ereb elifbalı Türkce yazıların oxunması ise zamanla insanları Türkce’ye hâkim édip, daha sonra Türkce Latın elifbalı yazılara géçmelerini qolaylaşdırır. Dolayısı ile indiki dönemde ağırlıq Ereb Elifbalı Türkce yazılara vérilmelidir.
5- Başa bir önlem, Türkce’nin Ortaq Ereb ve Latın Elifbalarının yaradılmasıdır. Azerbaycan Réspubliķasının Latın elifbasında Fethe sesi üçün terse Ə’nin qebulu, onlar ve Türkiye metinlerinin arasında gereksiz bir qopuqluq yaratmışdır. Bizdeki Azerbaycançıların Ereb elifbalı Türkce yazılarda Fars imlasını işletmeleri ve Farslara uyaraq Türkce kelimeleri fonétik yazmamaqda israr étmeleri ise, bu arada kesre’ni ئ, fethe’ni ه ile göstermemeleri, ... bütün İran’da yaşamaqda olan Türklerin tek ve sâde bir Ereb imla ve elifbasının menimsemesine engel oluşdurmuşdur. İran’da bu alanda bizim âcil görevimiz, Azerbaycançıların her iki Latın ve Ereb elfiba ve imlasını terd éderek, Ereb elifbalı fonétik Türk yazısını berkişdirmek, Türkce kelimelerde kesre’ni ئ, fethe’ni ه ile göstermek, ... Latın elifbalı Türkce yazısında da terse Ə işâretini ataraq, fethe’ni E ve kesre’ni É ile gösterip, Türkiye’nin Latın metinlerini oxumağı qolaylaşdırmaq olmalıdır.
Özetle çıxış yolları:
-Qamu oyunda Türkce yazma ve
oxumanı kitleselleşdirme qonusunda géniş bir tartışma başlatmaq,
-Türkce yazıların sayısını
artırmaq ve çéşitini çoxaltmaq,
-Ereb elifbalı Türkce yazılara
ağırlıq vérmek,
-Ortaq fonétik Ereb ve Latın elifbalarını
işletmek,
-Latın yazısında Ə işâretini
atmaq, fethe’ni Latın yazılarda E ve Ereb yazılarında ه ile, kesre’ni Latın yazılarında É ve Ereb yazılarında ئ ile göstermek,
-Bunları yaparken de anamac olan Türkce’nin médiya ve éyitim dili ile resmi dil édilmesine çalışmaqdır.
Eksini vérdiyim ve bütün kelimeleri yanlış yazılmış olan yazı, Tebrizli bir Azerbaycançı olan İnsafeli Hidayet’in yazısıdır. Bu metnin doğru imlası béle olmalıydı:
Qarabağ’ın her şeherinin azadlığı, Cenub üçün en böyük ve istiratéjik fürset ve şansdır. Daha gözel faydalanalım.
No comments:
Post a Comment