تقويم تورک و گاه‌شماری تورکی: نامهای تورکی فصلها، برجها و ماهها

تقويم تورک و گاه‌شماری تورکی: نامهای تورکی فصلها، برجها و ماهها

مئهران باهارلی

Thursday, February 03, 2005

یئی‌گون، ٠٣ بوزآی، ٢٠٠٥ ( تاووق ایلی)

نام‌های تورکی روزهای هفته-یئدی‌جه گون‌له‌ری‌نین تورک‌جه آدلاری

نام‌های تورکی روزهای هفته

یئدی‌جه گون‌له‌ری‌نین تورک‌جه آدلاری 

مئهران باهارلی 

YÉDİCE GÜNLERİNİN TÜRKCE ADLARI

Tuesday, September 12, 2006

روزهای هفته	یئدی‌جه گون‌له‌ری Yédice Günleri	آچیق‌لاما Açıqlama	قایناق Qaynaq	دیگر نام‌های تورکی تاریخی و لهجه‌ای
دوشنبه Monday	باش‌گون BAŞGÜN (Ba)	روز نخست هفته	بولقاری قدیم، قاراییم، قاراچای بالقار، قومان، تورکمن	ایکینجی، توقای، یئخ باش، باش، تونتی، بازارائرته‌سی، آدناباشی
سه‌شنبه Tuesday	توزگون TÜZGÜN (Tü)	پاکی، نظافت و آراسته‌گی	مردمی آزربایجان	اوچونجو، توزان، آتلار، یامچی‌یا گئت، گورگه، اورتا، چرشنبه آخشامی
چهارشنبه Wednesday	اودگون ODGÜN (Od)	روشنایی، گرمی، آتش	مردمی آزربایجان	دؤردونجو، ایشیق‌لی، قاب، خان، ائشمه بازار، یام‌چی بازاری
پنج‌شنبه Thursday	اورتاگون ORTAGÜN (Or)	روز وسط هفته	بولقاری قدیم، قاراچای بالقار، قومان، قاراییم	بئشینجی، اورتا، جومعه آخشامی، کیچیک آدنا، درنه‌ک
جمعه Friday	یئی‌گون YÉYGÜN (Yé)	روز نیکو و مقدس	بولقاری قدیم، قارایم،  قومان، قاراچای بالقار	آلتینجی، بایرام، کوک آرنا
شنبه Saturday	ائل‌گون ÉLGÜN (Él)	روز مردم و خویشاوندان	مردمی آزربایجان	یئدینجی، یئل، یئللی، آرا، سونکو، چارتیق، جومارتئسی
یک‌شنبه Sunday	آراگون ARAGÜN (Ar)	روز فاصل بین دو هفته	مردمی آزربایجان، بولقاری قدیم	بیرینجی، یئکه، یئی، قاتتی، اولو، گیرئی، دری

 

روزهای هفته Weekdays	یئدی‌جه گون‌له‌ری Yédice günleri	قایناق – آچیق‌لاما Qaynaq- Açıqlama	از دیگر نام‌های تورکی تاریخی و لهجه‌ای
دوشنبه - Monday	باش‌گون- Başgün	بولقاری قدیم،قارائیم، قاراچای بالقار، ترکمن: روز نخست	ایکینجی، توقای، یئخ باش، باش، تونتی، بازار ائرته‌سی، آدناباشی
سه‌شنبه- Tuesday	دوزگون- Tüzgün	محلی آزربایجان: به نشان پاکی، نظافت و آراسته‌گی	توزان، اوچونجو، آتلار، یام‌چی‌یا گئت، گورگه، اورتا، چرشه‌نبه آخشامی
چهارشنبه- Wednesday	اودگون- Odgün	محلی آزربایجان: روشنائی و گرمی	دؤردونجو، ایشیق‌لی، قاب، خان، ائشمه بازار، یام‌چی بازاری
پنج‌شنبه- Thursday	اورتاگون- Ortagün	بولقاری قدیم، قاراچای بالقار، قارائیم: روز وسط هفته	بئشینجی، اورتا، جومعه آخشامی، کیچیک آدنا، درنه‌ک
جمعهFriday-	یئی‌گون- Yéygün	بولقاری قدیم، قارائیم، قومان، قاراچای بالقار: روز نیکو	آلتینجی، بایرام، کوک آرنا
شنبه - Saturday	ائل‌گون- Élgün	محلی آزربایجان	یئل، یئدینجی، آرا، سونکو، چارتیق، جومارتئسی
یک‌شنبه- Sunday	آراگون- Aragün	محلی آزربایجان، بولقاری قدیم: روز فاصل بین دو هفته	بیرینجی، یئکه، یئی، قاتتی، اولو، گیرئی، دری

 سؤزوموز

به نظر بسیاری از ایران‏شناسان اقوام ایرانیک‌زبان (Iranic) قدیم هفته نداشتند و در میانشان روزهای هفته شناخته نبود. از این رو در منابع ایرانیک‌زبان آن روزگار از هفته و روزهای هفته ذکری نشده است. کلمه‌ی «شنبه» مستعمل در زبان‌های تاجیک- دری- فارسی که در نام روزهای هفته تکرار می‌گردد نیز از ریشه‌ی «سبت» عبری-آرامی است[1]. استفاده از هفته و هفت روز هفته در میان ایرانیک‌زبانان، ریشه‌ای بین النهری (عراقی) دارد و با تقویم زرتشتی بعضی از اقوام ایرانیک‌زبان پیش از اسلام که هر روز ماه به نام یک خدای معینی اختصاص یافته بود سازگاری ندارد. اسلام و اعراب سال هجری و هفته‌ی هفت روزه را در میان ایرانیک‌زبانان رایج و رسمی ساخته‌اند. 

از سوی دیگر اقوام و ملل تورکیک (Turkic) از دیرباز روزهای هفته را می‌شناخته و برای نامیدن هر کدام، اسامی گوناگونی بکار می‌برده‌اند. از جمله در میان ملت تورک ساکن در ایران نیز رسم است که هر روز هفته را به مناسبتی بنامند. با این همه هنوز نه در میان ملت تورک و نه دیگر گروه‌ها و ملل تورکیک، از یک طرف سیستم فراگیر و واحدی برای نام‌گذاری روزهای هفته وجود ندارد و در مناطق گوناگون نام‌های تورکیک مردمی متفاوتی بکار می‌رود. و از طرف دیگر این نام‌های گوناگون مردمی، به سطح دولتی و رسمی ارتقاء نیافته‌اند. در نتیجه در کشورهای تورکیک مستقل، فدرال و خودمختار معاصر (باشقوردستان، آزربایجان، قاراقالپاقستان، قازاقستان، قیرقیزستان، تاتارستان، اویغورستان، اؤزبکستان، گاقاووزیا؛ ساخا-یاکوتستان، تووا، خاقاس، و تمام دیگر جهموری‌های خودمختار تورکیک در روسیه، ....) نام رسمی و دولتی روزهای هفته اغلب به فارسی-عربی-عبری و یا روسی است.

مثلاً در جمهوری تورکیه، گاقاووزیا (در مولداویا) و رسپوبلیکای آزربایجان نام‌های رسمی روزهای هفته چنین‌اند:

در جمهوری تورکیه و جمهوری گاقاوزیا (در مولداویا): پازارتئسی، سالی، چارشامبا، پرشه‌مبه، جوما، جومارتئسی، پازار

در رسپوبلیکای آزربایجان: بازار ائرته‌سی، چرشه‌نبه آخشامی، چرشه‌نبه، جومعه آخشامی، جومعه، شنبه، بازار

در این نام‌ها «شنبه» عبری-آرامی-سامی، «جمعه» و «سالی» عربی، «بازار-پازار»، «چر-چار» (چهار)، «پر» (پنج) فارسی بوده؛ و تنها دو پی‌افزوده‌ی «-آخشامی» و «–ائرته‌سی» تورکی‌اند.

شاید این وضعیت برای سه کشور مذکور، که به همه حال به لحاظ سیاسی مستقل‌اند - و در معرض تهاجم مستقیم زبان و فرهنگ فارسی قرار ندارند چندان مشکل‌ساز نباشد. اما در تورک‌ایلی و دیگر نقاط تورک‌نشین در ایران، که در معرض سیاست رسمی و دولتی فارس‌سازی و تهاجم و استیلای زبان و فرهنگ فارسی قرار دارند، استفاده از گاه‌شماری فارسی-زرتشتی و در این میان کاربرد روزهای هفته به زبان تاجیکی-دری-فارسی، ابزاری در خدمت استحاله‌ی ملی و فرهنگی تورکان ساکن در ایران و فارس‌سازی آن‌ها و زبانشان است. و هم از این روست که کاربرد گاه‌شماری تورکی بویژه در مورد نام ماه‌ها (عموماً تورکی‌سازی نام‌های جوغرافیایی، اسامی خانواده‌گی، نام امکنه و خیابان‌ها و ... ) و در این میان استفاده از نام روزهای هفته و ماه‌ها و فصل‌ها و بورج‌ها و ... به تورکی، علاوه به خدمت در روند ملت‌شونده‌گی گروه‌های تورک‌زبان ساکن در ایران، یکی از موثرترین ابزارها در مقابله با سیاست فارس‌سازی رسمی دولتی و از عناصر اصلی مبارزه‌ی منفی در مقابل راسیسم زبانی فارسی در ایران است.

نمونه‌ی نام‌های روزهای هفته در دیگر زبان و لهجه‌های تورکیک

	قاراییم	قومان	بولغاری قدیم	چوواش	قوموق	قاراچای بالقار	تووا	تورکمن باشی
دوشنبه	یئخ‌باش‌گون	آرناباشی	آرناباشی (نوقای: یئخ‌باش کونو)	تونتی‌کون	ایتنی‌گون	باش‌کون	بیردوقارخون	باش‌گون
سه‌شنبه	اورتاگون	اوردوکون	آت‌لار کونو	ایت‌لاری‌کون	تالات‌گون	گورگه‌کون	ایی‌دوقارخون	یاش‌گون
چهارشنبه	خان‌گون	قان‌کون	قاب کونو	یون‌کون	آربا‌گون	باراس‌کون	اوش‌دوقارخون	هوش‌گون
پنج‌شنبه	کیچی باراسکی	کیچی ‌آرنا	کیچی آرنا (اورتا) کونو	کئشنئرن‌کون	خامیس‌گون	اورتاکون	دؤرت‌دوقارخون	سوقاپ‌گون
جمعه	باراسکی	کوک آرنا	آدنا کونو	ائرنه‌کون	زوماگون	بایریم‌کون	بئش‌دوقارخون	آننا
شنبه	شابات‌گون	شامبات‌کون	آرا کونو	شامات‌کون	سونکوگون	شابات‌کون	چارتیق	روح‌گون
یک‌شنبه	یئخ‌گون	یق‌کون	ائگ (یئخ، اوروس آدنا) کونو	ویرسارنی‌کون	قاتتی‌گون	اییخ‌گون	اولوق‌خون	دینج‌گون

(روز اول هفته، دوشنبه است):

قارائیم: یئچ باش‌کون، اورتاکون، خان‌کون، کیچی باراسکی، باراسکی (به معنی جمعه، کلمه‌ای با ریشه‌ی بیزانتین-یونانی)، شابات‌کون (کلمه‌ای عبری-آرامی)، یئخ‌کون (یئی‌گون)

قومان: آرنا باشی، اوردوکون (اورتا گون)، قان‌کون (خان‌گون)، کیچی آرنا، کوک آرنا، شامبات‌کون، یق‌کون (یئی‌گون)

بولقاری قدیم: آرنا-آدنا باشی ویا توقای کونو ویا یئخ باش کونو، آتلار کونو، قاب کونو، کیچی آرنا-آدنا کونو ویا اورتا کونو، آدنا کونو، آراکونو، ائگ (یئی؟)، یئخ (یئی؟) و یا اوروس آدنا کونو

چوواش: تونتی‌کون، ایت‌لاری‌کون (روز اسب سواران)، یون‌کون (یون: هون-گون به معنی انسان و مردم)، کئشنئرن‌کون، ائرنه‌کون، شامات‌کون، ویرسارنی‌کون

قوموق: ایتنی‌گون، تالات‌گون، آرباگون، خامیس‌گون، ژوماگون، سونگوگون، قاتتی‌گون (نام پنج روز اول، عربی است: الاثنین، الاثلاثاء، الاربعاء، الخمیس)

قاراچای بالقار: باش‌گون، گورگه‌کون، باراس‌کون، اورتاکون، بایریم‌کون، شابات‌کون، ایییخ‌کون (یئی‌گون)

تووا: بیر دوقارخون (دوقار کلمه‌ای موغولی به معنی شماره و عدد)، اییی دوقارخون، اوش دوقارخون، دؤرت دوقارخون، بئش دوقارخون، چارتیق، اولوقخون

نام‌های پیش‌نهادی تورکمن‌باشی در تورکمنستان: باش‌گون، یاش‌گون (گنج=جوان)، هوش‌گون (خوش، فارسی)، سوقاپ‌گون (صواب، عربی)، آننا (آدینه، فارسی)، روح‌گون (عربی)، دینچ‌گون

نام‌های پیشنهادی در تورکستان جنوبی (شمال افغانستان): یولداش کون (دوشنبه)، یواش کون (سه شنبه)، تینگداش کون (چهارشنبه)، چاغداش کون (پنج شنبه)، بوش کون (جمعه)، باش کون (شنبه)، ایرگش کون (یکشنبه)

از نام‌های مردمی و پیش‌نهادی در ایران[2]:

	قوشاچای	اورمو-١	اورمو-٢	یئکانات-١	یئکانات-٢	قاراداغ	اورمو-٣
دوشنبه	توزلوگون	توزلوگون	بنی امیه	بنومما	بنومییه	دوز گونو	دوز گونو
سه‌شنبه	تورپاق‌لی‌گون	تورپاق‌لی‌گون	ده‌ویر (دؤور)	بازارا گئت	ده‌ویر	تک‌گون	آراگون
چهارشنبه	دونه‌ن‌کی‌گون	اوگون‌کوگون	یام‌چی بازاری	بازاردان گل	اود گونو	-
پنج شنبه	بوگون‌کوگون	بوگون‌کوگون	بازار	جومه آخشامی	بازار گونو	-
جمعه	آدینا	بیزیم‌کی‌گون	جومه	جومه	جومه	-
شنبه	یئل‌لی‌گون	یئل‌لی‌گون	هفته‌نین بیری	شنبه	جومه‌آردی	-
یک‌شنبه	یئلپه‌ک‌لی‌گون	یئلپه‌ک‌لی‌گون	هفته‌نین ایکی‌سی	هفته ایکی‌سی	شنبه‌آردی	سود گونو

شنبه: یئل گونو- یک‌شنبه: سوت گونو، تورپاق گونو- دوشنبه: دوز گونو- سه‌شنبه: توزان گونو، آرا گونو- چهارشنبه: اود گونو- پنج‌شنبه: آننا آخشامی، سو گونو- جمعه: آننا، آدینا

مجمع دانشجویان آزربایجانی (مدآ): یئل گونو، سود گونو، دوز گونو، آرا گونو، اود گونو، سو گونو، آینی گونو

آنادیلی سایتی (آدس): خاس، خاسا، دوز، تک، سود، آینا، آدنا

نام‌های پیش‌نهادی بهرام اسدی: یئل‌لی‌گون، سود گونو، دوز گونو، آراگون، اود گونو، سو گونو، آدینا (آینی‌گون-آنناگون)

در تقویم چاپ شده توسط انتشارات ارک تبریز، نام روزهای هفته مجمع دانشجویان آزربایجانی با مختصر تغییرات بکار رفته است: یئل‌لی گون، آراگون و آینی گون به ترتیب به جای یئل گونو، آراگونو و آینی گونو

اصول کلی در روزشماری تورکی- تورک گونگه‌نی

١- جمهوری آزربایجان از جهت گاه‌شماری تورکی و از جمله اسامی ماه‌ها، فصل‌ها و روزهای هفته – به سبب فارسی-عربی-روسی بودن همه‌ی آن‌ها- نمی‌تواند و نباید برای تورکان تورک‌ایلی و دیگر نقاط ایران مودل و منبع گرفته شود. حتی زبان ادبی و رسمی این جمهوری (آزه‌ربایجان‌جا و یا آزربایجانی) نیز، که آکنده از کلمات فارسی و روسی و عربی، بلکه یک زبان هیبرید-آمیخته از آن‌ها است و به شدت تحت تاثیر دستور زبان فارسی قرار دارد، نمی‌باید به عنوان زبان معیار و ادبی تورکی برای تورک‌ایلی و دیگر نقاط تورک‌نشین ایران قبول شود.

٢- نام‌های مرکب از کلمات فارسی، عربی و عبری،.... (مانند یک، دو، سه، چهار-چر-چار، پنج-پر، شنبه، جمعه، بازار-پازار، آدینه-آینا-ارنا-آننا، هفته، بنومییه، ....)  غیر قابل قبول‌اند و می‌بایست ترک شوند.

٣- ترکیباتی که با کومک پی‌افزوده‌های «– آخشامی» (چرشنبه آخشامی،....) و «- ائرته‌سی» ( جوما ائرته‌سی،.....) و «-کی گون» (اوگون‌کوگون، بوگون‌کوگون،....) و یا به شکل جمله (بازارا گئت، بازاردان گل،...) ساخته شده‌اند، به لحاظ طولانی، عامیانه و غیر استتیک بودن، و همچنین تضعیف زبان (به جای کاربرد نامی یک واژه‌ای، نام‌های تورکی تاریخی، متروک، رایج در لهجه‌ها و یا  نام‌های جدید تورکی یک واژه‌ای) غیر قابل قبول‌اند.

٤- بعد از نام هر روز، کلمه‌ی «گون» به معنی روز، همان‌گونه که در اکثر زبان‌های دنیا مرسوم است (در انگلیسی day)، می‌بایست به نام روز چسبیده نوشته شود. مانند آراگون، اورتاگون، ائل‌گون و ... بنابراین فورم‌های آرا گون، اورتا گون، ائل گون و .... نادرست‌اند.

٥- نام هر روز هفته به کلمه‌ی «گون» ختم می‌شود و می‌باید از نوشتن آن به شکل «گونو» اجتناب نمود. مانند ائل‌گون، اودگون و ... به جای ائل گونو، اود گونو و .....

٦-  در انتخاب نام‌های تورکی برای روزهای هفته حتی المقدور می‌باید به ترتیب از میان نام‌های ساده، تک‌کلمه‌ای، زیبا و معنی‌دار تورکی؛ تاریخی و استفاده شده در لهجه‌های تورکی رایج در ایران، قفقاز و آناتولی؛ و نام‌های رایج در میان دیگر ملل تورکیک معاصر استفاده نمود.

٧- در نام‌های انتخاب شده می‌باید فورم‌های بی مساله و اشتباه برنیانگیز نام‌ها ترجیح داده شوند، مانند تۆز به جای دۇز، آردی‌سی به جای ائرته‌سی، یئی و ائل به جای یئل، اورتا برای روزی در وسط هفته و آرا برای روز بین دو هفته (روز آخر هفته) ....

٨- می‌بایست از اختلاط سیستم‌های گاه‌شماری مانند کاربرد سیستم نام‌های آخیر چرشه‌نبه-سون اودگون (سو، یئل، تورپاق، اود) در نام‌گذاری روزهای هفته؛ و یا کاربرد سیستم نام‌های بورج‌های دوازده‌گانه برای نام‌گذاری ماه‌های سال اجتناب کرد.

٩-ترتیب روزهای هفته می‌بایست مطابق با «هفته‌ی استاندارد بین‌المللی» (International Standard Week (ISO 8601)) که در آن دوشنبه روز اول، و یک شنبه روز آخر هفته است باشد.

نام‌های تورکی روزهای هفته

با توجه به اصول فوق، در زیر نام‌های تورکی پیش‌نهادی روزهای هفته داده شده‌اند. نخست نام روز هفته به زبان فارسی و در داخل پارانتز ریشه‌ی زبانی هر نام، سپس معادل آن به تورکی قید شده است. در مورد نام هر روز هفته نمونه‌هایی از اسامی تورکی تاریخی قدیم و باستان و یا مردمی و معاصر به همراه برخی از نام‌های پیش‌نهادی آزبیلتوپ، سایت آنادیلی و ... نیز داده شده است.

چند اولگوی عام و ساده‌ای که در نامیدن روزهای هفته در میان بعضی از اقوام و ملل تورکیک در گذشته و حال دیده می‌شود عبارت است از:

-نامیدن روز اول هفته بنام «باش‌گون»، روز میانی هفته (پنج‌شنبه) بنام «اورتاگون»، روز آخر هفته به نام «آراگون»

- نامیدن روزی مقدس بسته به دین جمعه (اسلام)، شنبه (موسویت) و یا یک‌شنبه (مسیحیت) بنام یئی‌گون (روز نیکو).

- استفاده از اسامی عناصر طبیعت (یئل، اود، توز، ...) برای نامیدن سه روز دیگر هفته

دوشنبه (فارسی + آرامی): باش‌گون - BAŞGÜN (Ba)

از نام‌های دیگر در لهجه‌ها و اقوام تورک: ایکینجی‌گون، بازار ائرته‌سی (در رسپوبلیکای آزربایجان، فارسی+تورکی)، پازارتئسی (در تورکیه، فارسی+تورکی)، دوز گونو (مدآ ، آدس)، آرنا-آدنا-آریا باشی ویا توقای کونو (توقای: جنگل کوچک، قرص ماه) ویا یئخ باش کونو (تورکی بولقاری قدیم، تورکی قارائیم)، بنی اومه‌ییه (بنی امیه، اورمو. عربی)، باش‌گون (قاراچای بالقار)، تونتی‌گون (چوواش)

آنالیز:

-بازار کلمه‌ای فارسی است. بنابراین بازار ائرته‌سی و پازارتئسی، غیر قابل قبول‌اند.

-«ائرته» در تورکی هرچند معنی فردا هم دارد، اما اغلب به معنی زود و قبل و پیش و .... غیره بکار می‌رود. همچنین عده‌ای کلمه‌ی «ائرته‌سی» در نام روزهای هفته را محرف کلمه‌ی «آردی‌سی» به معنی بعد و پسین دانسته‌اند. در نتیجه کاربرد ائرته‌سی به معنی بعد و پس مشکل‌زا است.

-آدنا و آرنا از آدینه‌ی فارسی گرفته شده و غیر قابل قبول‌اند.

-نام پیش‌نهادی دوزگونو غیر قابل قبول است. ظاهراً سبب اصلی این نام‌گذاری، تقدس نمک بوده است. حال آنکه روز دوشنبه از هیچ‌گونه قداستی برخوردار نیست. علاوه بر آن «دوز» در نام روزهای هفته محتملا محرف «توْز» (گرد و غبار) و یا «تۆز» (نظم و سامان) است. بنابراین بهتر است این نام برای روزی مانند جمعه که بین مسلمانان از نوعی قداست برخوردار است نگاه داشته شود.

پیش‌نهاد: در بسیاری از لهجه‌های تورکی مانند تورکی بولقاری قدیم، تورکی قارائیم و تورکی قاراچای بالقار (مالقار)، نام باش‌گون و یا ترکیبات دارای کلمه‌ی باش‌، به معنی روز اول هفته بکار رفته است. این نام اخیراً در تورکمنستان نیز برای نامیدن دوشنبه انتخاب شده است. با این وصف، مناسب‌ترین نام برای روز دوشنبه، اولین روز هفته باش‌گون می‌باشد.

سه‌شنبه (فارسی + آرامی): توزگون - (Tü) TÜZGÜN

از نام‌های دیگر در لهجه‌ها و اقوام تورک: اوچونجو گون، چرشه‌نبه آخشامی (در رسپوبلیکای آزربایجان، فارسی+ آرامی+تورکی)، سالی (در تورکیه، از عبرانی و یا ثالث عربی به معنی روز سوم)، آرا گونو (مدآ)، تک گونو (آدس)، آت‌لار کونو (تورکی بولقاری قدیم، چوواشی)، یام‌چی‌یا گئت ویا بازاراگئت (یئکانات)، ده‌ویر (اورمو، در تورکیه: دئویر)، توزان گون (محلی آزربایجانی)، گورگه گون (قاراچای بالقار)

آنالیز:

-چرشنبه کلمه‌ای فارسی-آرامی و کلمه‌ی سالی عربی می‌باشند، بنابراین غیر قابل قبول‌اند.

-نام پیش‌نهادی آراگون غیر قابل قبول است، زیرا آرا به معنی فاصل بین دو چیز جدا مانند دو هفته است. حال آنکه سه‌شنبه روزی در داخل هفته‌ی واحد می‌باشد. این نام می‌باید اورتاگون می‌شد که به معنی روز میان هفته است. آرا‌گون باید برای روز یک‌شنبه که روز بین دو هفته‌ی متوالی است نگه داشته شود.

پیش‌نهاد: در میان نام‌های محلی در آزربایجان، نام توزان گون وجود دارد که نشان از نظافت و آراسته‌گی دارد. توزان در این نام به معنی ذرّه (از توْز) و به احتمال بیشتر محرف تۆزه‌ن-دۆزه‌ن به معنی نظم و آراسته‌گی است. توزگون فورم کوتاه‌تر توزان‌گون است. در اورمیه و قاراداغ آزربایجان به روز دوشنبه (و یا سه شنبه؟) دوزگون گفته می‌شود که به فورم توزان‌گون نزدیک است. دوزگون در اصل محرف توزگون می‌باشد که در آن توز به معنی نظم و سامان دادن و آراستن است. (واژه‌ی «توز» ریشه‌ی کلمات تورکی «توزه» (حقوق)، «توزوک» (آئین‌نامه)، «دوزه‌ک» (آراستن، در ترکیب بزه‌ک-دوزه‌ک است). نام‌گذاری روزی از هفته به معنی روز آراسته‌گی در فرهنگ‌های گوناگون دیده شده است. چنانچه اعراب جمعه را «یوم الزینه» یعنی روز آراسته‌گی نامیده و ایرانیک‌ها ترجمه‌ی آن را به صورت آدینه (آذین) بکار برده‌اند. بنابراین برای روز سه شنبه تثبیت نام مردمی تۆزگۆن که هم به فورم توزانگون و هم به کلمه‌ی انگلیسی (Tuesday) نزدیک است پیش‌نهاد می‌شود.

چهارشنبه (فارسی + آرامی): اودگون - (Od)  ODGÜN

از نام‌های دیگر در لهجه‌ها و اقوام تورک: دؤردونجو گون، چرشه‌نبه (در رسپوبلیکای آزربایجان، فارسی+ آرامی)، چارشامبا (در تورکیه. فارسی+ آرامی)، اود گونو (مدآ)، سود گونو (آدس)، ایشیق‌لی، ائشمه بازار (در لهجه‌های آناتولی غربی، دنیزلی، اوشاق)، قاب کونو (تورکی بولقاری قدیم، «قاب» به معنی خانواده و طائفه، اتحاد)، یام‌چی بازاری (یئکانات، اورمو)، خان‌گون (قارائیم)، باراس‌گون (قاراچای بالقار)، دری گونو (چانقیری، تورکیه)

آنالیز:

نام‌های چرشنبه و چارشامبا و آن‌هائی که دارای کلمه‌ی فارسی بازار`اند، غیر قابل قبول‌اند.

پیش‌نهاد: اودگون به معنای روز روشن و آتش بوده و مشابه آن ایشیق‌لی‌گون در آناتولی شرقی نیز بکار می‌رود. عده‌ای این نام‌گذاری را با عقاید و باورهای زرتشتی پیوند داده‌اند که نادرست است. اهمیت و تقدس آتش و روشنی و گرمی آن، باوری جهانی است و در بسیاری از اقوام و فرهنگ‌های قدیم و باستان دیده می‌شود و منحصر به زرتشتیت نیست. بنابراین برای روز چهارشنبه، تثبیت نام مردمی اودگون پیش‌نهاد می‌شود.

پنج‌شنبه (فارسی + آرامی): اورتاگون - ORTAGÜN (Or)

از نام‌های دیگر در لهجه‌ها و اقوام تورک: بئشینجی‌گون، جومعه آخشامی (در رسپوبلیکای آزربایجان و لهجه‌های آناتولی: عربی+تورکی)، پرشه‌مبه (در تورکیه: فارسی+ آرامی)، سو گونو (مدآ)، آینا گونو (آدس)، کیچی آرنا-آدنا کونو ویا اورتا کونو (تورکی بولقاری قدیم، قاراچای بالقار، چوواشی)، بازار (اورمو)، درنه‌ک گونو (بوجاق-تورکیه)، دری گونو (قیصری، تورکیه)

آنالیز:

-نام‌های دارای کلمات فارسی و عربی پنج شنبه-پرشمبه، جومعه-جوما، آرنا-آدنا-آینا (از آدینه‌ی فارسی) و بازار غیر قابل قبول‌اند.

پیش‌نهاد: نام اورتاگون، به معنی روزی در وسط هفته در بولقاری قدیم عیناً برای روز پنج‌شنبه و در تورکی قارائیم برای روز سه‌شنبه بکار رفته است. در تورکی میان و وسط یک چیز واحد، مانند روزی در میان یک هفته، با کلمه‌ی «اورتا» ادا می‌شود. بنابراین برای روز پنج‌شنبه، ابقاء و تثبیت نام باستانی و مردمی اورتاگون پیش‌نهاد می‌شود.

جمعه (عربی): یئی‌گون – (Yé) YÉYGÜN

از نام‌های دیگر در لهجه‌ها و اقوام تورک: آلتینجی گون، جومعه (در رسپوبلیکای آزربایجان، عربی)، جوما (در تورکیه. عربی)، آینی گونو (مدآ)، آدنا گونو (آدس)، آدنا کونو (تورکی بولقاری قدیم، چوواشی)، بایرام گون (قاراچای بالقار)

آنالیز:

-نام‌های دارای کلمات فارسی آدینه (آدنا، آرنا، آینا، .....) و عربی جمعه-جوما غیر قابل قبول‌اند.

پیش‌نهاد: از نام‌های موجود که عطفی به قداست روز جمعه نیز داشته باشد، نام‌های یئی‌گون، بایرام‌گون و یا دوزگون می‌باشند که برای روزهای دیگر هفته پیش‌نهاد شده‌اند. نام یئی‌گون به معنی خوب و نیکو و مقدس (فورم‌های دیگر آن یئگ، ییک، ایگ، ائگ، اییی، یئخ، ییخ، ایییخ، ....) از سوی تورکان بولقاری قدیم، قومان، قارائیم و قاراچای بالقار و .... برای نامیدن آخرین روز هفته (یک‌شنبه) بکار رفته است. بنابراین برای روز جمعه که در نزد مسلمانان دارای تقدس می‌باشد ابقاء نام باستانی یئی‌گون پیش‌نهاد می‌شود.

شنبه (آرامی): ائل‌گون – (Él) ÉLGÜN

از نام‌های دیگر در لهجه‌ها و اقوام تورک: یئدینجی گون، شنبه (در رسپوبلیکای آزربایجان، آرامی)، جومارتئسی (در تورکیه. عربی +تورکی)، یئل گونو (مدآ)، خاس گونو (آدس)، آراکونو (تورکی بولقار قدیم)، هفته‌نین بیری (اورمو)، سونکو گون (تورکی قاراچای بالقار)، چارتیق (تووا)

آنالیز:

-نام‌های دارای کلمات عبری و عربی شنبه و جوما غیر قابل قبول‌اند.

پیش‌نهاد: احتمال دارد نام مردمی یئل و یا یئل‌لی گون، محرف ائل‌گون بوده باشد. در اینجا ائل به معنی مردم و جامعه است (متفاوت از ایل به معنی سرزمین و کشور). نامیده شدن روزی از روزهای هفته برای اتحاد و همبسته‌گی و گرد هم آمدن و جمع شدن مردم و خانواده و طائفه در اغلب فرهنگ‌ها دیده شده است. چنانچه نام «جمعه» در عربی از جمع و گرد هم آمدن؛ و نام‌های «درنه‌ک» و «دری گونو» در بسیاری از مناطق تورکیه از مصدر درمه‌ک به معنی جمع کردن و گرد هم آوردن ریشه می‌گیرد. در میان اقوام باستان تورک نیز روزهایی به معنی ائل‌گون وجود داشت. مانند قاب‌گون («قاب» به معنی خانواده و طائفه، اتحاد)، «خان گون» (خان هم‌ریشه با قان و قادین و خانه و خانواده و خانمان، .... )، «یون کون» محرف «گون-هون» به معنی مردم در میان بولقارهای قدیم. بنابراین برای نامیدن روز شنبه، نام باستانی ائل‌گون به معنی روز مردم مناسب به نظر می‌رسد. نام ائل‌گون هم‌چنین به نام‌های موجود فولکلوریک در آزربایجان مانند یئل‌لی‌گون نزدیک است.

یک‌شنبه (فارسی+ آرامی): آراگون – (Ar) ARAGÜN  

 از نام‌های دیگر در لهجه‌ها و اقوام تورک: بیرینجی گون، بازار (در رسپوبلیکای آزربایجان: فارسی)، پازار (در تورکیه، فارسی)، سود گونو (مدآ)، خاسا ؟ گونو (آدس)، گیرئی، گیرئیی (در لهجه‌های آناتولی غربی، دنیزلی، اوشاق)، ائگ (یئکه ؟- بزرگ)، یئخ (یئی) و یا اوروس آدنا کونو (تورکی بولقار قدیم)، بازار (یئکانات)، هفته‌نین ایکیسی (اورمو)، قاتتی گون (قوموق)، اولو گون (تووا)، دری گونو (در بسیاری از مناطق تورکیه)

آنالیز:

-نام‌های دارای کلمات فارسی بازار، پازار و آدنا و .... غیر قابل قبول‌اند.

پیش‌نهاد: از نام‌های تورکی، آراگون قابل توجه است. آراگون برای نامیدن آخرین روز هفته (روز بین دو هفته‌ی متوالی) در میان اقوام تورک از جمله قاراییم‌ها بکار رفته است. در تورکی «آرا» به معنی فاصله و میان دو چیز جدا از هم، مانند دو هفته است. بنابراین برای نامیدن روز یک‌شنبه، که به اعتباری روز مابین هفته ی قبل و هفته‌ی آینده است، ابقاء نام باستانی آراگون پیش‌نهاد می‌شود.

چند تصحیح و توضیح

ائرته‌سی Értesi – آردی‌سی Ardısı: در نام روزهای هفته در تورکیه و رسپوبلیکای آزربایجان به ترکیباتی با استفاده از کلمه‌ی ائرته برخورد می‌شود، مانند جومعه ائرته‌سی-جومارتئسی (شنبه، بعد از جمعه) و بازار ائرته‌سی-پازارتئسی (دوشنبه، بعد از یک‌شنبه). «ائرته» در تورکی هرچند معنی فردا هم دارد، اما اغلب به معنی زود و قبل و پیش و .... غیره بکار می‌رود. بن «ائر» به معنی زود و قبل از موعد است و در ترکیب‌های «ائر-گئج» (دیر و یا زود)، «ائرکه‌ن» (زود، پیش از موعد)، و «ائرته» دیده می‌شود. در تورکیه این کلمه معنای دیر و بعد کسب کرده است، چنانچه «ائرته‌له‌مه‌ک» به معنی به تاخیر انداختن بکار می‌رود.

همچنین عده‌ای کلمه‌ی «ائرته‌سی» در نام دو روز جومعه ائرته‌سی و بازار ائرته‌سی را محرف کلمه‌ی «آردی‌سی» به معنی بعد و پسین، ریشه گرفته از «آردی» به معنی بعدی دانسته‌اند که در طول زمان به ائرته‌سی تبدیل شده است. («جوما آردی‌سی» به «جوما ائرته‌سی»، «بازار آردی‌سی» به «بازار ائرته‌سی»، «آردی‌لاماق» به «ائرته‌له‌مه‌ک»....). امروز نیز در محال یکانات آزربایجان به روز شنبه، «جومعه آردی» و به روز یک‌شنبه، «شنبه آردی» گفته می‌شود.

کاربرد آردی‌سی ardısı (آرد+ی+سی ard+ı+sı) به جای آردی ardı به سیاق بیری‌سی birisi (بیر+ی+سی bir+i+si) به جای بیری biri، دالی‌سی dalısı (دال+ی+سی dal+ı+sı) به جای دالی dalı و .... قابل توضیح است. در اینجا قالب‌های آردی (بقیه‌اش، مابعدی‌اش)، دالی (عقبش، پشتش)، بیری (یکیش) و .... که با قبول پسوند اضافی –ی ایجاد شده‌اند، تبدیل به اسمی (آردی= بعدی، پسین؛ دالی= پشت و عقب؛ بیری= یکی) که خود می‌تواند بار دیگر پسوند اضافی –ی را بگیرد گردیده‌اند (آردی‌سی، دالی‌سی، بیری‌سی). چنانچه در برخی از بازی‌های کودکان تورک نیز کلمه‌ی «آردی» به عنوان اسم و نه در حالت اضافی بکار می‌رود (پانج= نفر اول، آردی= نفر دوم، آردی دالی‌سی= نفر سوم)

آرا Ara –اورتا Orta : کاربرد کلمه‌ی تورکی «آرا» برای نامیدن روزی در میان و وسط هفته (سه‌شنبه) مناسب نیست. چرا که در تورکی «آرا» به معنی مابین، فاصله و میان دو چیز جدا از هم و معادل between انگلیسی است، نه یک چیز واحد. در حالی که در زبان تورکی میان و وسط یک چیز واحد با کلمه‌ی «اورتا» معادل middle انگلیسی، ادا می‌شود. بنابر این بهتر است از «اورتا» برای نامیدن روزی در وسط هفته و از «آرا» برای نامیدن روز آخر هفته استفاده کرد.

دوز Duz، توز Tüz، توز Toz: در نام‌های مردمی روزهای هفته در آزربایجان از جمله در قاراداغ و اورمیه به نام دوز گونو برخورد می‌شود. دوز در زبان تورکی به معنی نمک است. در توجیه این نام برخی گفته‌اند که از آنجائی که نمک مقدس بوده مردم روز دوشنبه را به این نام نامیده‌اند. حال آنکه روز دوشنبه از هیچ گونه قداستی برخوردار نیست. علاوه بر آن نه در میان اقوام معاصر و نه در میان اقوام باستان و قدیم تورک روزی به اسم دوز (نمک) نامیده نشده است. ظاهرا این نام ربطی به «دوز» به معنی نمک نداشته و احتمالا محرف «توْز» به معنی ذره، گرد و غبار؛ و به احتمال زیادتری «تۆز» به معنی نظم و سامان دادن و آراستن می‌باشد. وجود نام‌های «توزلو گون» و «توزان گون»، برای نامیدن همین روز در برخی از مناطق آزربایجان مانند اورمیه و قوشاچای و همچنین «تورپاق‌لی گون» (کلمه‌ی تورپاق هم‌ریشه با کلمه‌ی توز است) برای نامیدن روز سه شنبه بر له ارتباط آن با توز به معنی ذره و غبار است. «توزان» در تورکی به معنی ذره است و نشان از نظافت و آراسته‌گی دارد.

یئل Yél، ائل Él، یئی Yéy : در نام‌های مردمی روزهای هفته در اورمیه و قوشاچای ترکیب یئل‌لی گونو به چشم می‌خورد. یئل به تورکی به معنی باد است. عده‌ای وجود یئل‌لی گون در نام‌گذاری روزهای هفته را مرتبط با عناصر اربعه‌ی سو (آب)، یئل (باد)، توپراق (خاک) و اود (آتش) دانسته‌اند. حال آنکه این نا‌م‌ها نه نام روزهای هفته، بلکه نام آخرین چهارشنبه‌های آخر سال (آخیر چرشه‌نبه-سون اودگون) می‌باشند. علاوه بر آن، در میان هیچ قوم باستان و یا معاصر تورک، روزی با اسم یئل به معنی باد وجود ندارد. اما در نام روزهای هفته در میان اقوام باستان، قدیم و معاصر تورک از جمله قارائیم، بولقار، قومان، قاراچای بالقار، .... به نام‌های بسیاری که معادل همه‌ی آن‌ها در تورکی معاصر «یئی» است برخورد می‌شود (یئخ، اییخ، یق، ائگ، ....). با حرکت از این نقطه، «یئل» و یا «یئل‌لی» در نام روزهای هفته، می‌تواند محرف نام روز «یئی» (یئی‌لی؟) در میان دیگر تورکان باشد. به یک احتمال دیگر نام «یئل گونو» محرف «ائل گونو» است. در تائید این نظر، در میان تورکان باستان بولقار روزی از روزهای هفته بنام «قاب» به معنی طائفه، مردم، خانواده و خویشاوندان و اتحاد و در میان دیگر تورکان (قارائیم، چوواش، بولقار، ....)، «خان گون» (خان هم‌ریشه با قان و قادین و خانه و خانواده و خانمان، .... )، «یون کون» محرف «گون-هون» به معنی مردم و هم‌معنی «قاب» مذکور می‌باشند موجود بوده است. معادل «قاب» تورکی باستان در تورکی معاصر «ائل» است.

آدنا، آننا، آینی، ائرنه، آرنا، آریا، آدین: در برخی منابع تورکی ادعا می‌شود کلمه‌ی آدینه و فورم‌های گوناگون آن مانند آدنا، آننا، آینی، آرنا، ائرنه و .... کلمه‌ای با ریشه‌ی تورکی (از آینی و آینیماق به معنی استراحت کردن) است. این ریشه‌شناسی به دلیل وجود مشکلات در توضیح فورم‌های گوناگون این کلمه و تطور آن‌ها در زبان و لهجه‌های تورکی باستان، قدیم و معاصر (ائرنی، ائرنه، آرنا، آننا، آریا، آدین، ....) و وجود ماضی و سابقه‌ی بسیار دیرین و بی شبهه‌ی واژه‌ی آدینه در زبان‌های ایرانیک قدیم و معاصر (آذینک، هئینه کردی، ....) با چالش مواجه است. از طرف دیگر اکثر مطلق ریشه‌شناسان به ایرانیک منشاء بودن کلمه‌ی آدینه اعتقاد داشته، آن را از اصل «آذینک» و هم ریشه با کلمه‌ی «آذین» فارسی شمرده‌اند[3]. عده‌ای نیز آن را مربوط به کلمه‌ی «آئین» فارسی و به معنی روز باور دانسته‌اند. به همه حال کاربرد این نام که در ریشه‌ی ایرانیک آن بین صاحب نظران اجماع وجود دارد در زبان تورکی برای نامیدن روز جمعه‌ی عربی خالی از منطق است.

یئدی‌جه – هفته Yédice: در تورکیه و یوگوسلاوی سابق سره‌نویسان تورک در مقابل هفته‌ی فارسی کلمه‌ی «یئدیل» (یئدی +.یل) را به کار می‌برند. پسوند .یل در تورکی معادل پسوندهای .ه، .انه و .گانه در فارسی است. معادل یئدیل در لهجه‌های تورکی ما «یئئدیل» است. اما از آنجائی که در تورکی ما ایل به معنی سال (و کشور) می‌باشد (در تورکی تورکیه ییل به معنی سال است) شباهت بین دو کلمه‌ی یئددیل (هفته) و یئددی ایل (هفت سال) به هنگام تلفظ باعث اغتشاش خواهد گردید. علاوه بر آن کارکرد پسوند .جه‌ی تورکی تقریباً معادل پسوندهای .ه، .انه، و .گانه‌ی فارسی است و در ساخت بعضی دیگر از کلمات تورکی مربوط به گاه‌شماری مانند «دؤنه‌ن‌جه» به معنی فصل و موسم، «بیرجه» به معنی یکه و یک باره، «قیرخ‌جا» به معنی چلّه و ... هم به کار رفته است. از این رو کلمه‌ی «یئدی‌جه» به عنوان معادل کلمه‌ی هفته پیشنهاد می‌شود.

خلاصه: تورک دیلی‌نده یئدی‌جه گون‌له‌ری- روزهای هفته به زبان تورکی

 برای روزهای هفته به زبان تورکی نام‌های زیر پیش‌نهاد می‌شود: باش‌گۆن (دوشنبه)، تۆزگۆن (سه‌شنبه)، اوْدگۆن (چهارشنبه)، اوْرتاگۆن (پنجشنبه)، یئی‌گۆن (جمعه)، ائل‌گۆن (شنبه)، آراگۆن (یک‌شنبه)

یئدی‌جه گون‌له‌ری- YÉDİCE GÜNLERİ (روزهای هفته)

باش‌گۆنBaşgün  (دوشنبه، Pazartesi, Monday)

تۆزگۆنTüzgün  (سه‌شنبه،, Tuesday  Salı)

اوْدگۆنOdgün  (چهارشنبه،, Wednesday  Çarşamba)

اوْرتاگۆنOrtagün  (پنج‌شنبه،, Thursday  Perşembe)

یئی‌گۆنYéygün  (جمعه،, Friday  Cuma)

ائل‌گۆنÉlgün  (شنبه،, Saturday  Cumartesi)

آراگۆنAragün  (یک‌شنبه،, Sunday  Pazar)

گئرچه‌یه هو!!!

---

[1]- «شنبه که در نام‌های روزهای هفته تکرار می‌شود «هاء» آن «هاء» پسوند نیست. ایرانیان ترتیب هفته‌شماری را از خود نداشتند و آن را از جهودان که از زمان هخامنشیان در ایران پراکنده بودند برگرفته‌اند. از اینجا کلمه‌ی «شبت» -که جهودان آن را هم به معنی هفته به کار می‌بردند و هم نام روز شنبه بود- به زبان فارسی درآمده. ولی در فارسی حرفی پیش از باء افزوده «شنبت» خوانده‌اند. سپس هم تاء آن مبدل به ذال گردیده، چنانکه بسیاری از تاهای دیگر این تبدیل را یافته و کلمه شده شنبذ. بنابراین «ذال»، «هاء» شده است. «شنبذ» هنوز هم در زبان پاره‌ای روستائیان بازمانده. همچنین در شعرها آن را می‌یابیم».

[2] - نام‌های مردمی روزهای هفته از این منابع گرفته شده‌اند:

الف- دونیا تقویم‌له‌ری و تورک تقویمی. بهرام اسدی، اورمیه، یاز ١٢٨٤، ٣٦ ص، ISBN 964-8546-26-X

(قوشاچای: شاغی اویماغی؛ یئکه‌ن ١: آشیق علی یئکان‌لی؛ یئکه‌ن ٢: فیریدون تئیموری؛ قاراداغ: آشیق قیشلاق‌لی)

ب- اورمو یادداشت‌لاری (٥٠ ایل بون‌دان ایره‌لی). میر هدایت حصاری. ائل دیلی و ادبیاتی ٤.

ج- آزه‌ربایجان فولکلورو- یئکانات منطقه‌سی مونوقرافییاسی اساسی‌ندا (سیری در فولکلور آزربایجان- بر اساس مونوگرافی منطقه‌ی یکانات). تالیف و گردآوری میر هدایت حصاری. انتشارات تابان. تهران. شهریور ١٣٧٨. ISBN 964-6893-15-5

[3] - «آدینه به معنی روز آذین است .... چون تازیان روز آدینه را «یوم الزینه» (روز زینت و آراسته‌گی) نام داده بودند، ایرانی‌زبانان در ترجمه‌ی آن کلمه «آذینک» گفته‌اند که آذینه به معنی زینت می‌آید و سپس آن کلمه «آدینه» گردیده». کاف‌نامه صص ٣٧-٣٨.