سنگ‌‌نوشته‌ی تورکی کلات نوشته شده به امر نادر شاه افشار: کتیبه‌ی نادری، و تصحیح قرائت تورخان گنجه‌ای
مئهران باهارلی
NÂDİR ŞAH AVŞAR’IN BUYRUĞUYLA TÜRKÇE YAZILMIŞ-OYULMUŞ KELAT – QALAT KAYAYAZITI
KALAT
ROCK INSCRIPTION WRITTEN AND CARVED IN TURKISH BY THE ORDER OF NADIR SHAH
AFSHAR
این مقاله، بازنویسی نوشته‌ای به همین نام منتشر شده در سؤزوموز ٢٠٠٤ است.
Tuesday, April 06, 2004
Özet
Kelât-i Nâderi veya Nedir Kalat yazıtı Nadir Şah Afşar'ın buyruğuyla Rezevi Horasan eyaletinin Deregez ilçesinde kayaya kazınmış bir Türkçe şiirden oluşur. Kalat yazıtı, İran topraklarındaki Türk hakanları tarafından yazılan Türkçe yazıtlarının bugüne kadar bulunan tek örneğidir. Türkçe yazılmış bu yapıt Nadir Şah'da Türk milli bilincin varlığını; ve Afşar devletinde Türk dilinin resmiyetini gösteren tarihi bir belgedir. Yazıtın dili kadar, içeriği de önemlidir: Nadir Şah'ın resmi politikası doğrultusunda soyunu Emir Timur Küreken'e bağlaması, İslam Birliği politikası doğrultusunda Sünniliğe olumlu bakması ve Şiilikten uzak durması. Bu yazımda, Kalat yazıtının iki Latin ve Arap alfabelerinde tam metni ile Farsça'ya dakik çevrisini - önceki yayınlarda, bu arada Profesör Turkhan Ganjei'nin yayınında, var olan yanlışları düzeltip okunamayan bölümlerin hepsini okuyarak - sunmaktayım.
Abstract
The Kalat-i Naderi inscription consists of a Turkish poem engraved on a rock in the Deregez district of the Rezevi Khorasan province, by the order of Nadir Shah Afshar. The Kalat inscription is the only example found to date of Turkish inscriptions written by Turkish kings in Iranian lands. This monument, written in Turkish, is a historical document that shows the existence of Turkish national consciousness in Nadir Shah, as well as official status of the Turkish language in the Afshar state. The content of the inscription is as significant as its language: In line with Nadir Shah's official policy, linking his lineage to Emir Timur Küreken, viewing Sunnism positively and distancing himself from Shiism in alignment with his Islamic Union policy. In this article, I present the complete text of the Kalat inscription in two Latin and Arabic alphabets and its precise translation into Persian. In my article, I corrected the existing mistakes in previous publications, including Professor Turkhan Ganjei's publication, and read all the unreadable sections.
اؤزه‌ت:
کلات نادری – نه‌دیر قالات یازیتی نادیر شاه آفشارین بویروغویلا رضوی خوراسان اوستانی‌ندا ده‌ره‌گه‌ز ایل‌چه‌سی‌نده قایایا قازیلمیش بیر تورک‌جه قوشوق‌دان اولوشور. قالات یازیتی ایران توپراق‌لاری‌نداکی تورک خاقان‌لاری ساری‌دان یازیلان تورک‌جه یازیت‌لارین بوگونه ده‌ک تاپیلان ته‌ک اؤرنه‌یی‌دیر. تورک‌جه یازیلمیش بو یاپیت نادیر شاه‌دا تورک میللی بیلینجین وارلیغی‌نی، و افشار دولتی‌نده تورک دیلی‌نین رسمیتی‌نی گؤسته‌ره ن تاریخی بیر به‌لگه‌دیر. یازیتین دیلی ده‌ن‌لی، ایچه‌رییی ده اؤنه‌م‌لی‌دیر. نادیر شاه‌ین رسمی سیاستی دوغرولتوسوندا سویونو امیر تیمور کوره‌که‌نه باغ‌لاماسی، ایسلام بیرلییی سیاستی دوغرولتوسوندا سنّی‌لییه اولوم‌لو باخماسی و شیعی‌لیک‌ده‌ن اوزاق دورماسی. بو یازیم‌دا قالات یازیتی‌نین ایکی لاتین و عرب الیفبالاری‌ندا تام متنی ایله فارس‌جا دقیق چئوری‌سی‌نی – اؤنجه‌کی یایین‌لاردا، بو آرادا پروفئسور تورخان گنجه‌ای یایینی‌ندا، وار اولان یانلیش‌لاری دوزه‌لتیپ، اوخونمایان بؤلوم‌له‌رین ده هامی‌سی‌نی اوخویاراق – سونماق‌دایام.
خلاصه:
کتیبه‌ی کلات نادری و یا «نه‌دیر شاه
قالات قایا‌یازیتی»، شعری تورکی حکاکی شده به امر نادر شاه بر روی یک صخره در درگز
استان خراسان رضوی است. کتیبه‌ی
کلات تنها
نمونه‌ی کتیبه‌های تورکی نویسانده شده توسط شاهان تورک در قلمروی ایران است که
تاکنون یافت شده‌اند. نویساندن این یادمان تاریخی به زبان تورکی، نشان‌گر شعور قومی
نادر شاه افشار؛ و کاربرد تورکی در آن سندی دال بر رسمی بودن دوفاکتوی زبان تورکی
در دولت افشاری است. محتوی اشعار این کتیبه‌ی تورکی هم دارای ارزش است: تاکید بر
تبار و اصل و نسب تورک نادر شاه در راستای سیاست رسمی او برای ارتباط دادن تباری
خود با امیر تیمور کوره‌که‌ن؛ تبلیغ تسنن و دوری از تشیع در راستای سیاست اتحاد
اسلامی او، ... در این مقاله متن کامل این کتیبه را به دو الفبای لاتین و عربی، و ترجمه‌ی
دقیق آن به فارسی را با تصحیح کلمات به اشتباه خوانده شده و قرائت تمام قسمت‌های
خوانده نشده، از جمله در نشر پروفسور تورخان گنجه‌ای تقدیم کرده‌ام.
در این مقاله متن تکمیل و تصحیح شده‌ی کتیبه‌ی تورکی کلات نادری را به قرائت خودم همراه با ترجمه‌ی دقیق آن به فارسی و توضیحاتی چند در باره‌ی زبان و اهمیت تاریخی این کتیبه داده، سپس بعضی از نقصان‌ها و اشتباهات نشرهای قبلی آن از جمله نشر پروفسور تورخان گنجه‌ای را بررسی کرده‌ام.
نادرشاه افشار بنیان‌گذار دولت تورک افشار
١- نادر شاه افشار بنیان‌گذار دولت تورک افشار، از معدود حکم‌رانان دارای خودآگاهی و شعور ملی تورک در تاریخ دولت‌های تورک حاکم بر ایران است. وی از این منظر شاید تنها با جهان‌شاه قاراقویون‌لو، اوزون حسن آغ‌قویون‌لو، آغامحمد خان قاجار و.... قابل مقایسه باشد. نادر شاه افشار یکی از نخستین تورک‌گرایان در عصر مودرن شناخته می‌شود. دوره‌ی حاکمیت نادر شاه، همچنین دوره‌ی تاثیرگذاری گسترده‌ی زبان تورکی بر فارسی و نفوذ و ورود اصطلاحات و واژه‌گان تورکی متعدد نظامی و اجتماعی به زبان فارسی است[1]. بدین سبب، دولت تورک افشاری، جای‌گاهی ممتاز در تاریخ زبان و فرهنگ تورک دارد.
٢-نادر شاه افشار این آخرین جهان‌گیر تورک، علاه بر جهات فوق، در فرهنگ و تاریخ دینی-مذهبی و سیاسی-نظامی تورک، آزربایجان، تورک‌ایلی، ایران و جهان اسلام، از جهات بسیار دیگری نیز دارای اهمیت است، جهاتی که در تاریخ‌نگاری‌های رسمی - دولتی ایرانی و آزربایجانی معمولا بدان‌ها چندان اشاره‌ای نمی‌شود. از جمله:
- ایجاد مذهب جعفری ویا قرائتی از شیعه‌ی دوازده‌امامی متشرعه، که در آن صنف روحانی
فاقد قدرت، اهمیت و قداست است. (شیعه‌ی جعفری و یا مذهب جعفری نادری،
قرائت تورکی شیعه‌ی دوازده‌امامی متشرعه است. در مقابل شیعه‌ی امامی، که قرائت
فارسی - عربی آن بوده، در آن صنف روحانی از قدرت، اهمیت و قداست ویژه‌ای برخوردار
است)
- اقدام برای تقریب و نزدیکی معتقدین به مذاهب اسلامی متفاوت. مودرنیته‌ی تورک، با اتّخاذ سیاست «اتّحاد اسلام» نادر شاه آغاز می‌گردد. این سیاست با به پس راندن شیعی امامی - اسلام فارسی و اتّخاذ دیپلوماسی سکولار در ارتباط با امپراتوری عوثمان‌لی و دولت‌های تورک تورکستان - آسیای میانه و شبه جزیره‌ی هند، در عمل راه خلاصی‌ی ملّت تورک ساکن در ایران و تورک‌ایلی از فاناتیزم دینی - مذهبی، بازگشت وی به هویت ملّی‌ی تورک و نزدیکی‌اش به جهان تورکیک را، پس از انسداد طولانی در دوره‌ی سلاطین قیزیل‌باش (صفوی)، دوباره گشود.
- سعی و موفقیت در ایجاد دولت عرفی ویا به زبان امروزی لائیک
-
متحد نمودن هرچند کوتاه‌مدت اراضی و هر سه بخش سرزمین آزربایجان تاریخی یعنی سرزمین‌هایی
که در برهه‌هایی از تاریخ جزئی از منطقه‌ی
آزربایجان شمرده شده‌اند به لحاظ سیاسی (بخش شمالی در قفقاز، بخش جنوبی در ایران و
بخش غربی در خاک تورکیه‌ی امروزی)
-
تاسیس نیروی دریایی دولت تورک افشار
-
طراحی پرچم سه‌رنگ سبز-سفید-سرخ دولت تورک افشار
-هماهنگی
و ادغام سیاسی با امپراتوری عوثمان‌لی تا حد ادغام دولت افشاری در امپراتوری
عوثمان‌لی
- و ......
