سکه‌ی تورکی تؤره‌گه‌نه (توراکینا) خاتون، ضرب
تبریز:
اولوغ مونقول اولوش بیگ
مئهران باهارلی
اؤزه‌ت:
ایران اؤته‌یی‌نده (تاریخی‌نده) آقچالاردا (پول‌لاردا) تورک‌جه یازی‌لار ایش‌له‌دیلمه‌سی بیر اه‌رکله‌ت (دولت) گه‌له‌نه‌یی ایدی. قیزیل‌باش (صفوی) دؤنه‌می‌نده آقچادا فارس‌جا قول‌لانیمی باش‌لادیغین‌دان نئچه یوزایل قاباق، ایرانی یؤنه‌ته‌ن تورک – موغول اه‌رکله‌ت‌له‌ری سار‌ی‌ندان (طرفی‌نده‌ن) یارماق (سکه) و چاولاردا (اسکناس‌لاردا) تورک‌جه یازی‌لار ایش‌له‌‌دیلیردی. «تؤره‌گه‌نه یارماق‌لاری» اوزهرینده تورک‌جه یازی بولونان بو آقچالارین بیر تورودور. بو یازیم‌دا ایل‌خان‌لی اه‌رکله‌تی‌نین باش‌اورو (پایتختی) ایله تورک‌ایلی و آزه‌ربایجان‌ین مرکزی ته‌بریزده باسیلان تؤره‌گه‌نه یارماق‌لاری‌نی اینجه‌له‌یه‌جه‌یه‌م. بو یارماق‌لار تورک‌جه یازی‌لاری، باسیلدیق‌لاری اور (شه‌هه‌ر)، و ایران اؤته‌یی‌نده آقچالاردا تورک‌جه قول‌لانما گه‌له‌نه‌یی آچی‌لاری‌ندان یانی‌سیرا، آجونون (دونیانین) آلتی‌دا بیری‌نه حوکوم سوره‌ن، چاغی‌نین اه‌ن بؤیوک ایمپاراتورلوغونون ایمپاراتوریچه‌سی و گوج‌لو بیر قادین خاقان اولان تؤره‌گه‌نه خاتون‌ون حاکمیتی دؤنه‌می‌نده باسیلدیغی اوچون ده اؤنه‌م‌لی‌دیر.
Özet:
İran öteyinde (tarihinde) akçalarda (paralarda) Türkçe kullanılması bir erklet (devlet) geleneğiydi. Kızılbaş (Safevi) döneminde akçada Farsça kullanımı başladığından birkaç yüzyıl önce İran'ı yöneten Türk-Moğol erkletleri sarından (tarafından) yarmak (madeni para) ve çavlarda (banknotlarda) Türkçe yazılar kullanılıyordu. “Töregene yarmakları” üzerinde Türkçe metin bulunan bu akçaların bir türüdür. Bu yazımda İlhanlı Erkletinin başkenti ile Türkili ve Azerbaycan'ın merkezi Tebriz'de basılan Töregene yarmaklarını inceleyeceğim. Bu yarmaklar Türkçe metinleri, basıldıkları ur (şehir), ve İran öteyinde akçalarda Türkçe kullanımı geleneği açılarından yanısıra, acunun (dünyanın) altıda birine hükmeden, çağının en büyük imparatorluğunun imparatoriçesi ve güçlü bir kadın hakan olan Töregene Hatun'un hükümdarlığı döneminde basıldığı için de önemlidir.
Abstract
The usage of the Turkish language on money was a state tradition in Iranian history. Turkish scripts were used on coins and banknotes by the Turkish-Mongolian states that ruled over Iran several centuries prior to the adoption of Persian on money during the Safavid period. One particular type of coin inscribed with Turkish text is known as “Töregene coins”. In this article, I will be examining the Töregene coins that bear Turkish inscriptions and are minted in Tabriz the capital of the Ilkhanate state and the center of Türkili and Azerbaijan. These coins hold great significance not only in terms of their Turkish inscriptions and the city they were minted in, but also due to highlighting the importance of the usage of Turkish language on money in Iranian history, and being issued under the reign of Töregene Hatun, a powerful female ruler and Empress of the largest empire of that time who ruled over one-sixth of the world.
خلاصه:
استفاده
از زبان تورکی بر پولها یک سنت دولتی در تاریخ تورک – موغول ایران بود. نوشته‌های تورکی چندین قرن قبل از آن که نخستین
کلمات فارسی در قرن شانزده در عصر دولت قیزیل‌باشیه، آن هم به صورت شعر، بر پولها
ظاهر شوند، بر پول‌های دولت‌های تورک و موغول حاکم بر اراضی ایران امروزی و تورک‌ایلی
به کار رفته‌اند. نمونه‌ای از این پولها با متون تورکی، سکه‌های مشهور به تؤره‌گه‌نه
است که در شهرهای تورک‌ایلی و قفقاز و نواحی مجاور آن ضرب شده‌اند. در این مقاله دسته‌ای
از سکه‌های تؤره‌گه‌نه با متون تورکی ضرب شده در تبریز را معرفی کرده‌ام. این سکه‌ها
به سبب داشتن متون تورکی، ضرب شدن در تبریز و دیگر شهرهای تورک‌ایلی، استفاده‌ی
رسمی از زبان تورکی در اسناد دولتی (سکه)، و ضرب شدن در دوره‌ی حاکمیت تؤره‌گه‌نه
خاتون، زنی که فرمان‌روایی بر بزرگ‌ترین امپراتوری عصر خود و یک ششم کره‌ی زمین
را بر عهده داشت، حائز اهمیت فوق‌العاده‌ی تاریخی هستند.
در این نوشته یک سکه با متن تورکی از مجموعه‌ی مشهور به سکه‌های تؤره‌گه‌نه، ضرب شده در تبریز به سال ١٢٤٤ میلادی را معرفی کرده‌ام. این سکه‌ها به سبب داشتن متون تورکی، ضرب شدن در تبریز و دیگر شهرهای تورک‌ایلی، استفاده‌ی رسمی از زبان ملی تورکی در اسناد دولتی (سکه)، رسمی و دولتی بودن زبان تورکی در تورک‌ایلی، و ضرب شدن در دوره‌ی حاکمیت تؤره‌گه‌نه خاتون، زنی که فرمان‌روایی بر بزرگ‌ترین امپراتوری عصر خود و یک ششم کره‌ی زمین را بر عهده داشت حائز اهمیت فوق‌العاده‌ی تاریخی هستند.
در طول تاریخ یک هزار و دویست ساله‌ی تورک – موغول در ایران، تورکی همیشه یک زبان دولتی و رسمی دوفاکتو هم به صورت شفاهی و هم مکتوب بود. یکی از مظاهر بسیار مهم این رسمیت و دولتی بودن در شکل مکتوب، استفاده از زبان تورکی در ضرب سکه و چاپ اسکناس (چاو) است. در واقع نوشته‌های تورکی بسیار پیش‌تر از آن که نخستین کلمات فارسی بر پولها ظاهر شوند، بر پول‌های دولت‌های تورک و موغول حاکم بر اراضی ایران امروزی و تورک‌ایلی به کار رفته‌اند. کاربرد زبان فارسی بر سکه‌ها در اراضی ایران امروزی، پدیده‌ای نسبتا جدید، و مربوط به قرن شانزده در عصر دولت قیزیل‌باشیه و حمله‌ی اشرف افغان به فارسستان، آن هم نخست در فورم شعر و قرن‌ها پس از ظهور پولها با متون تورکی است. قبل از آن، زبان فارسی هرگز بر سکه‌ها و پولها به کار نرفته بود. در حالی که زبان‌های تورکی، عربی، مونقولی، چینی و ... با خطوط خودشان در ضرب سکه‌های دولت‌های تورک حاکم بر ایران به کار می‌رفتند. به عبارت دیگر تاریخ پول تورک در ایران، اقلا پنج قرن بیشتر و قدیمی‌تر از پول فارس در این کشور است.
.png)
.png)
.png)
.png)
.jpg)
.png)
.png)
.png)
.png)
.jpg)
.png)
.png)
.png)
.png)
