کتیبه‌‌ی تورکی سردر حرم حضرت علی در نجف سروده شده به امر نادر
شاه به مناسبت مطلّا ساختن آن
مئهران باهارلی
NADİR ŞAH’IN BUYRUĞUYLA TÜRKÇE YAZILMIŞ İDİZ ALİ’NİN
YATIRINI ALTINLA KAPLAMA ÖTEKLİYİ (TÂRİH MADDESİ)
CHRONOGRAM OF GOLD PLATING OF THE SHRINE OF HAZRAT ALI
WRITTEN IN TURKISH BY THE ORDER OF NADIR SHAH
Méhran Baharlı
خلاصه
در سال
١٧٣٢، خاقان تورک نادر شاه افشار اقدام به تعدیلات در مرقد علی چهارمین خلیفه‌ی
مسلمین در نجف و طلاکاری گونبد و مناره‌ها و نمای ایوان آن کرد. به فرمان نادر شاه
چندین ماده‌ی تاریخی به این مناسبت به زبان تورکی سروده شد. از جمله دو شعر تورکی توسط
میرزه عبدالرزاق تبریزی جهان‌شاهی متخلص به نشاء و یا نشئه، ملک‌الشعرای دولت
افشاری، که یکی از آنها با آب طلا و شنگرف نویسانده و به صورت یک کتیبه در بالای
ایوان - سردر حرم علی نصب گردید. این شعر مانند دیگر ماده‌های تاریخ به زبان تورکی،
به سبب سروده شدن به فرمان نادر شاه افشار و توسط مقامات رسمی دولت افشاری، حائز به
لحاظ تاریخی، سیاسی و تورکولوژیک دارای اهمیت است؛ و رسمی بودن دوفاکتوی زبان تورکی
در دولت افشار، و وجود شعور قومی ملی تورک در نادر شاه افشار را تائید می‌کند. این
قصیده‌ی تورکی نشاء دارای ٢٨ بیت
است. زبان آن، تورکی دیوانی به لهجه‌ی قیزیل‌باشی و یا تورکمانی، متاثر از لهجه‌ی
تورکی عوثمان‌لی، و دارای عناصر آرخائیک - شرقی است. در ابیاتی از این ماده ی
تاریخ، دعای مسلمانان برای حاکمیت سلطان عوثمان‌لی واجب شمرده شده، و خلفای اربعه
و یا راشدین ستایش شده اند. در زیر متن قصیده‌ی تورکی را به الفبای عربی و لاتین
داده‌ام.
Özet
1732 yılında Türk Hakan Nadir Şah Afşar, Müslümanların dördüncü halifesi
Ali'nin Necef'teki türbesinde temelli onarımlar yaptı ve kubbesini,
minarelerini ve revak cephesini yaldızladı. Nadir Şah'ın buyruğuyla bu munasibetle
birçok Türkçe tarih maddesi (kronogram) yazıldı. Bunlar arasında, Afşar devletinin
Melikü'ş Şuarası olan Neşe lakaplı Mirze Abd al-Razzaq Tebrizi Cihanshahi'nin iki
Türk şiiri vardır. Bunlardan biri altın ve gümüş mürekkeple yazılıp ve Ali'nin
türbesi verandanın tepesine yazıt olarak yerleştirildi. Bu şiir, Türkçe olan
diğer tarih maddeleri gibi, Nadir Şah Afşar'ın buyruğuyla ve Afşar hükümetinin
resmi yetkilileri tarafından yazılmış olması nedeniyle tarihi, siyasi ve
Türkolojik açılarından önemlidir. Ayrıca, Afşar devletinde Türk dilinin fiili
resmiyetini ve Nadir Şah Afşar'da Türk ulusal bilincinin varlığını
doğrulamaktadır. Neşe'nın bu Türkçe kasidesi 28 beyitten oluşmaktadır. Şiirin dili,
Osmanlı Türkçesi lehçesinden etkilenen ve Türkman lehçesi temelinde olan Divan
Türkçesi olup, Doğu ve Eski Türkçe unsurlara sahiptir. Bu yazıtın bazı beyitlerinde
Müslümanların Osmanlı Sultan'nın hükümdarlığı için dua etmeleri farz sayılıyor
ve dört Raşidin halifeleri övülüyor. Makalemde bu tarihi
Türkçe yazıtın tam metnini, iki Arap ve
Latin harfleriyle verdim.
Abstract
In
1732, the Turkish Khaghan Nadir Shah Afshar made radical renovations to the tomb
of Ali, the fourth caliph of the Muslims in Najaf. He gilded the dome, minarets,
and portico façade. Under the order of Nadir Shah, also numerous chronograms
were composed in Turkish to commemorate this event. Among these, there are two
Turkish poems by Mirze Abd al-Razzaq Tebrizi Cihanshahi, nicknamed Neşe, who
was the Poet Laureate of the Afshar state. One of these poems was written in
gold and silver ink and placed as an inscription on top of the veranda of Ali's
tomb. This poem, like other official chronograms in Turkish, is important in terms
of history, politics and Turkology, since it was written under the order of
Nadir Shah Afshar and by the officials of the Afsharid state. Additionally, it confirms
the de facto official status of the Turkish language in Afsharid state, and the
presence of Turkish national consciousness in Nadir Shah Afshar. The Turkish
ode, composed by Neşe, consists of 28 lines. Its language is Divani Turkish in
the Turkman dialect, which is influenced by the Ottoman Turkish dialect, and contains
elements of both eastern and old Turkish. Within certain couplets of this
inscription, it is deemed obligatory for Muslims to pray for the reign of the
Ottoman Sultan, while also praising the four Rashidun caliphs. In my article, I
have provided the complete text of this historical Turkish inscription in two
Arabic and Latin letters.
