فتح‌علی‌شاه قاجار: تورکی بیاموز؛ و الا از کار برکنار و خوار خواهی شد

فتح‌علی‌شاه قاجار:

تورکی بیاموز؛ و الّا از کار برکنار و خوار خواهی شد

مئهران باهارلی

فتح‌علی شاه قاجار، مانند دیگر شاهان قاجاری دارای شعور قومی – ملی تورک بود. (شعور قومی - ملی تورک در سه خاقان قاجاری آغامحمد خان، فتح‌علی شاه، محمد شاه و مظفرالدین شاه بسیار چشم‌گیر، و در ناصرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمد شاه به درجه‌ی کمتری است). یکی از مظاهر شعور قومی-ملی تورک در فتح‌علی شاه قاجار، علاقه‌ی وی به زبان تورکی و کاربرد تورکی از سوی او به عنوان زبان رسمی و مخصوصا زبان رسمی مکتوب است که در اقداماتی مانند صدور فرمان نصب صدراعظم به زبان تورکی توسط فتح‌علی شاه[1]، نگارش عقدنامه‌ی فینکن اشتاین با ناپلئون بوناپارت به زبان تورکی در دوره‌ی سلطنت وی[2]، کاربرد زبان رسمی در دیدار دیپلوماتیک با هیئت نماینده‌گی روسیه از سوی فتح‌علی شاه[3]، مکاتبات دیپلوماتیک خارجی به زبان تورکی[4]، ... دیده می‌شود. کاربرد زبان تورکی از طرف سفارت‌خانه‌های خارجی در تهران[5]، نگاشته شدن لغت‌نامه‌ی تورکی جغتایی «خلاصه‌ی عباسی» توسط حکيم‌باشی محمد عبدالصبور خوئی[6] (طبیب دربار شاه‌زاده عباس میرزا قاجار، محمد شاه و ناصرالدین شاه قاجار) در دوره‌ی فتح‌علی شاه را هم می‌توان در زمره و ناشی از موضع مثبت و حمایت‌کارانه‌ی او از زبان و فرهنگ تورکی به شمار آورد.

در منابع تاریخی هم‌چنین گفته می‌شود فتح‌علی شاه قاجار، خواستار آن بود که مقامات دولتی قاجاری غیر تورک، زبان تورکی را یاد گرفته و مسلط بر آن شوند. به عنوان نمونه، در زیر روایتی در این استقامت از کتاب «دستور الاعقاب» تالیف مهدی نواب طهرانی را آورده‌ام[7].

در این روایت گفته می‌شود فتح‌علی شاه به اشرف خان دماوندی امر می‌کند که در ظرف چهل روز زبان تورکی را بیاموزد و الا در معرض ناسزا قرار گرفته و از کار برکنار خواهد شد. اشرف خان دماوندی از سرکرده‌گان لشکری قاجاری در اوردوی عباس میرزا نایب‌السلطنه در آزربایجان و قفقاز و از مدافعین شهر ایروان در مقابل ارتش روسیه به فرماندهی ژنرال کوداویچ بود. اشرف خان دماوندی در مهلت مقرره زبان تورکی را فرا می‌گیرد. پس از آن، فتح‌علی شاه در حین یک دیدار به امتحان اشرف خان دماوندی برخاسته و به زبان تورکی قیمت شالی را که او بر کمر داشت از وی می‌پرسد. اشرف خان که این شال را به «سه‌کسه‌ن تومان» یعنی هشتاد تومان خریده بود، به جای سه‌کسه‌ن تومان تورکی، «ایکی قیرخ تومان» یعنی دو چهل تومان می‌گوید. ظاهراً بدین سبب که کلمه‌ی «سه‌کسه‌ن» به سبب شباهت آوایی ممکن بود به صورت «سگ‌سه‌ن» (به معنی سگ هستی، مرکب از سگ فارسی و سه‌ن تورکی) شنیده و درک شود که عبارتی بسیار بی ادبانه و گستاخانه در خطاب به شاه بود. این فراست و نکته‌دانی و ادب اشرف خان دماوندی مورد تقدیر فتح‌علی شاه قرار می‌گیرد...

روایت فوق اولاً نشان‌گر علاقه‌مندی فتح‌علی‌شاه قاجار به زبان تورکی است. ثانیاً نشان می‌دهد که فتح‌علی شاه برای زبان تورکی، موقعیت یک زبان رسمی که مقامات دولتی قاجاری می‌باید آن را فرا به‌گیرند قائل بود. ثالثاً فتح‌علی شاه تمایل داشت که زبان تورکی به زبان رابط غیر تورک‌ها تبدیل شود. مشابه این رفتار، یعنی تلاش برای تبدیل زبان تورکی به زبان رابط غیر تورک‌ها، از سوی مظفرالدین شاه قاجار هم گزارش شده است[8]. رابعاً نشان می‌دهد که در آن زمان هنوز کلمه‌ی سه‌کسه‌ن به معنی هشتاد کاملاً رایج بود. کلمه‌ی سکسه‌ن بعدها در بعضی لهجه‌ها به دلیل شباهت به سگ‌سه‌ن، جای خود را به هشتاد فارسی داده است.

متن روایت:

«خاقانِ خُلْد مکان، سیّدِ جلیل و امیرِ نبیل اشرف خان دماوندی را به‌فرمود که چهل روزه تورکی زبان بیاموزد. و الّا موردِ سقط و محَطّ سقوط آید. پس از انقضاءِ مُدّتِ عِدّت، حضورِ همایون را بساطِ بوس آمد. شالی که به هشتاد تومان خریده بود، در کمر داشت. مَلِک به زبان تورکی از قیمتِ شال پرسید. [اشرف خان حین جواب] نه‌گفت سک‌سن (سه‌ک‌سه‌ن) تومان، ایکی قیرخ[9] تومان به‌گفت. شاه را استدراکِ او پسند افتاد. این ادب مایه‌ی ازدیادِ پایه و موجبِ زیادتی‌یِ جاه و رفعتِ او گردید». (مهدی نواب طهرانی. دستور الاعقاب، رساله‌ای انتقادی و سیاسی از اوایل عصر قاجار. ص ١٣٢)

سؤزلوک:

خُلْد: بهشت، طبقه‌ی فوقانی بهشت

سَقَط: دشنام، ناسزا، رسوایی، فضیحت

سقوط: برکنار شدن یک مقام دولتی و از کار افتادن هیئت وزیران

عِدَّت: روزهای مقرر و ایام مهلت داده شده

مَحَطّ: محل فرود آمدن

نبیل: تیزخاطر، هوشیار، صاحب ذکاوت، ذکی

---

[1] مئهران باهارلی. فرمان تاریخی فتح‌علی‌شاه قاجار به تورکی جغتایی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_10.html

[2] مئهران باهارلی. نسخه‌ی تورکی‌ی عهدنامه‌ی فینکن‌شتاین (فینکن اشتاین) منعقده بین فتح‌علی‌شاه قاجار و ناپلئون بناپارت

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_16.html

[3] مئهران باهارلی. کاربرد تورکی در مناسبات دیپلوماتیک فتح‌علی‌شاه قاجار و علاقه‌ی وی به زبان تورکی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post.html

[4]مئهران باهارلی.  نامه‌ای تورکی از میرزا شفیع صدر اعظم فتح‌علی شاه قاجار به‌ احمد پاشا قائم مقام صدارت عثمانلی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/03/blog-post_12.html

[5] مئهران باهارلی. کاربرد زبان تورکی توسط سفارت‌خانه‌های دولت‌های خارجی در ایران قاجاری

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_94.html

[6] «خلاصه‌ی عباسی»: خلاصه‌ی لغت‌نامه‌ی تورکی- فارسی سنگلاخ است که توسط «حکيم‌باشی محمد عبدالصبور خوئی» در دوره‌ی فتح‌علی شاه قاجار و به دستور نائب‌السلطنه عباس میرزای قاجار نوشته شده و به او تقدیم گردیده است.

مئهران باهارلی. نامه‌ی تورکی جغتايی سلطان حسين صفوی به امپراتور روسيه الکسيويچ پطر کبير

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/10/blog-post_2.html

[7] مهدی نواب طهرانی. دستور الاعقاب، رساله‌ای انتقادی و سیاسی از اوایل عصر قاجار. به تصحیح علی آل داود. تهران، نشر تاریخ ایران، ١٣٧٦

https://ketabnak.com/book/60717/دستور-الاعقاب-رساله%E2%80%8Cای-انتقادی-و-سیاسی-از-اوایل-عصر-قاجار

[8] مئهران باهارلی. مظفرالدین شاه قاجار: باید همه به تورکی با من حرف بزنید

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/07/blog-post_17.html

[9] در متن چاپی به جای قیرخ، اشتباها قیزاخ نوشته شده است