فتحه – اوستره‌‌نین عرب کؤکه‌ن‌لی فونئتیک تورک یازیمی‌ندا گؤسته‌ریلمه‌سی

فتحه‌‌‌نین عر‌ب کؤکه‌ن‌لی تورک یازی‌سی‌ندا گؤسته‌ریلمه‌سی

 

مئهران باهارلی

 

فتحه قونوسوندا تاریخی سیر بو طرفه‌دیر: 

١-فارس‌جا و عرب‌جه کلیمه‌له‌ری بو دیل‌له‌رین ایملالاری‌نا گؤره یازماق

٢-تورک‌جه کلیمه‌له‌رده، کلیمه باشی‌ندا « اه »، باشقا هر یئرده « ه » ایله گؤسته‌رمه‌ک

بو یازی سؤزوموز یازیمی‌نین سون ده‌ییشگه‌سی‌نده‌ن آلینتی‌دیر[1]

فتحه سه‌سی، تورک‌جه‌ده فونئتیک بیر یازی دوزگه‌سی (سیستئمی) یاراتمانین قاباغی‌ندا اه‌ن بؤیوک سورونو اولوشدورور. گونوموزده تورک‌جه یازی‌لاردا فتحه سه‌سی، فارس‌جایا اویاراق ان آز بئش یؤنته‌م‌له به‌لیرله‌نیر:

کلیمه باشی‌ندا « ا » (ال)

کلیمه سونوندا « ه » (دده)

همزه « أ »، « أء »، «ئ»  ایله (مبدأ، منشأء، مأیوس، هئیت)

فتحه –اوستره ( َ ) حرکه‌سی ایله (دَین، اؤلَن، توتَک)...

گؤسته‌ریلمه‌ده‌ن (عدالت)

ییرمی‌نجی یوز ایل باش‌لاری‌ندا بؤلگه‌میزده جریان ائده‌ن عرب ته‌مه‌ل‌لی تورک الیفباسی‌نی فونئتیک‌له‌شدیرمه سونوجوندا بیر چوخ یازی‌دا تورک‌جه کلیمه و سون‌اه‌ک‌له‌ر حتّی ارده‌بیل کیمی آدلاردا، فتحه و یا اوستره سه‌سی، « ه » حرفی ایله گؤسته‌ریلیردی. لاتین‌ الیفباسی‌نا گئچینجه طبیعی اولاراق، عرب الفیباسی‌نی فونئتیک‌له‌شدیرمه تارتیشمالاری و گیریشم‌له‌ری گه‌ره‌ک‌سیز اولدو و اونوتولووئردی.آنجاق بیزیم، هه‌له ده عرب الیفباسی‌نی قول‌لاندیغیمیز اوچون، عرب ته‌مه‌ل‌لی تورک الیفباسی‌نی فونئتیک‌له‌شدیرمه‌یه دوام ائتمه‌میز گه‌ره‌ک‌مه‌ک‌ده‌، و بو دوغرولتودا اه‌ن آزی تورک‌جه و یابانجی کلیمه و سون‌اه‌ک‌له‌رده فتحه و یا اوستره‌نی « ه » ایله گؤسته‌رمه‌میز يارارلی، حتّی گه‌ره‌ک‌لی‌دیر.

تورک‌جه دیل‌بیلگی‌سی‌نده اون‌لوله‌ر ویا سه‌س‌لی‌له‌رین به‌لیرله‌ییجی رول و اؤنه‌می واردیر. بوندان دولایی تورک‌جه فونئتیک الیفباسی‌ندا بوتون سه‌س‌لی‌له‌ر، اون‌سوزله‌ر و یا سه‌‌سه‌سیزله‌ر کیمی، بیره‌ر آیری و اؤزگول بیچیک‌له (حرف‌له) گؤستره‌ریلیر. اه‌ک‌له‌رده‌کی سه‌س‌لی‌له‌رین ده الیفبادا آیری‌جا گؤسته‌ریلمه‌سی، اؤزه‌ل‌لیک‌له تورک‌جه ایله یئنی‌جه تانیشان اوشاق‌لار و گه‌نج‌له‌رین، باش‌لی‌جا اه‌ک‌له‌ر دوزه‌نی اوزه‌ری‌نه قورولموش اولان دیلیمیزین قیرامئری‌نی اؤیره‌نمه‌له‌ری آچی‌سی‌ندان سون که‌رته یارارلی و اؤنه‌م‌لی‌دیر. 

لاتین یازی‌لاردا اوستره-فتحه‌نین (Ə-ǝ) یئرینه (E-e) و آسترا-کسره‌نین (E-e) یئرینه (É-é) ایله گؤسته‌ریلمه‌سی

لاتین یازی‌لاردا اوستره-فتحه‌نین (Ə-ǝ) یئرینه (E-e) و آسترا-کسره‌نین (E-e) یئرینه (É-é) ایله گؤسته‌ریلمه‌سی

مئهران باهارلی-٢٠١٢

by Mehran Baharli on Thursday, April 5, 2012 at 4:50pm

سؤزوموز ٢٠١٢ده‌ن باشلایاراق فتحه سسی‌نی (E-e) و کسره سسی‌نی (É-é) ایله گؤسته‌رمه‌یه باشلامیش‌دیر.

آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین آزه‌ربایجان‌جا (آزه‌ربایجان دیلی) لاتین الیفباسی‌ندا اوستره و یا فتحه سسی (Ə-ǝ) ایله گؤسته‌ریلیر. بو سئچیم گئنه‌ل‌ده تورکیک الیفبالاری و اؤزه‌ل‌ده تورک‌ایلی-ایران‌دا یاشایان تورک خالقی اوچون، چوخلو آچی‌دان سورون یارادان بیر سئچیم‌دیر. اوستره- فتحه‌نین (E-e) و آسترا- کسره‌نین (É-é) ایله گؤسته‌ریلمه‌سی ایسه بوتون بو سورون‌لاری اورتادان قالدیریر:

١- (ǝ) اشارتی اساسا زردوشتی‌له‌رین قوتسال کیتابی‌نین یازیلدیغی و ایرانیک بیر دیل اولان اوستا (آوئستا Avestan) دیلی اوچون قوللانیلان بیر تیرانسکیریپسییون اشار‌تی‌دیر. بو اشارتین بؤیوک بیچیمی اولان (Ə) ایسه تیرانسکیریپسییون اشارتی اولاراق بیله قوللانیلماز. اویسا (E-e) و (É-é) اشارت‌له‌ری، تیرانسکیریپسییون دئییل، کؤک‌لو الیفبالاردا وار اولان حرف‌له‌ردیر.

٢- (Ə-ǝ) اشارتی آزه‌ربایجان‌ رئسپوبلیکاسی‌نین یاخینلاشماق-اویه‌سی اولماق ایسته‌دییی باتی و آوروپا اؤلکه‌له‌ری لاتین کؤکه‌ن‌لی الیفبالاری‌نین هئچ بیرینده بولونماز. اویسا (E-e) اشارتی لاتین الیفبالارین هامی‌سی‌ندا و(É-é)  اشارتی فیرانسا کیمی بیر سیرا لاتین الیفبالاردا وار اولان حرف‌له‌ردیر.

٣- (Ə-ǝ) اشارتی (تاتارجانین ١٩٣٠-١٩٤٠ آراسی لاتین الیفباسی دیشی‌ندا) تورک خالقی‌نین اویه‌سی اولدوغو تورکول (تورکیک) دونیاسی‌نین لاتین الیفبالاری‌ندا بولونماز.

٤- (Ə-ǝ) اشارتی، سوویئت‌له‌ر- ایستالین‌ین تورکیک خالق‌لارین لاتین الیفبالاری‌نی یاساق‌لاماسی‌ندان سونرا اونلارا تحمیل ائتدییی اویدورما – کولونییال کیریل الیفبالاری‌ندا منیمسه‌نه‌رک یایقین‌لاشدیریلمیش‌دیر. 

خیدیر ایلیاس گونو، خیدیر نبی بایرامی ایله باشقا خیدیر گون‌له‌ری اولان قورت‌لار بایرامی، آغا بایرامی، ...

خیدیر ایلیاس گونو، خیدیر نبی بایرامی ایله باشقا خیدیر گون‌له‌ری اولان قورت‌لار بایرامی، آغا بایرامی، ... 

مئهران باهارلی 

یئی‌گون، ١٨ یئلین‌آی، ٢٠٠٥، تویوق ایلی (جمعه، ١٨ مارس، ٢٠٠٥)

 XIDIR İLYAS GÜNÜ, XIDIR NEBİ BAYRAMI İLE BAŞQA XIDIR GÜNLERİ OLAN QURTLAR BAYRAMI, AĞA BAYRAMI, ….

MÉHRAN BAHARLI

Yéygün, 18 Yélinay, 2005. Toyuq ili 

گونوموزده تورک اولوسو و تورک‌ایلی‌نده خیدیر آدی‌نا ایکی بایرام واردیر: بیری «خیدیرئللئز بایرامی» (هیدیرائللئز، خیدیر ایلیاس، خضر الیاس، Xıdrelles, Hıdırellez, Xıdır Ellez, Xıdır İlyas, Xızr İlyas)، اؤته‌کی «خیدیر نبی بایرامی» (Xıdır Nebi). آراسیرا بو ایکی آیری بایرام - اؤزه‌ل‌لیک‌له آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا-  بیربیری‌نه قاریش‌دیریلیر.

هیدیرائللئز-خیدیر ایلیاس گونو (روزِ خیدیر): کؤچ (مای-ماییس) آیی‌نین ٦ نجی گونو

بو گون تورک‌ایلی و آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا بیلینسه و قوت‌لانسا دا، داها چوخ تورکییه و بالقان‌لاردا ماکئدونیا، بوسنا، سیربیستان، مونتئنئقرو (قاراداغ)، کوسووا، آلبانیا (آرناووت‌لوق)، مولدووا و بولقاریستان´دا بیلینه‌ن بیر گون‌دور. خیدیر ایلیاس بایرام و تؤره‌نی تورکییه و بالقان‌لاردا سوننی و سوننی اولمایان بوتون تورک‌له‌رین گؤرکه‌م‌له قوت‌لادیق‌لاری بیر بایرام‌دیر. آدی چه‌کیله‌ن بؤلگه‌له‌رده یاخلاشیق هر اوُردا (شهه‌رده) «خیدیرلیق» آدی‌ندا قوتسال ساییلان بیر یئر واردیر. کؤچ (مای-ماییس) آیی‌نین ٦ نجی گونونده قوت‌لانان بو گونه، قاقاووز تورک‌له‌ری «ائدئرائللئز» دییه‌رله‌ر[1].

خیدیر ایلیاس گونو، خالق اینانیشی‌نا گؤره خیدیر´لا ایلیاس´ین (ائلیجاه - ایلییا-ایلیاسئس) بیر آرایا گه‌لمه گونو اولاراق قوت‌لانیر. بو گون اینانان‌لارین (مؤمن‌له‌رین) گه‌پ‌له‌شمه (صحبت) و سئوینج گونودور. هامی ائو ایش‌له‌ری‌نی بیراخیپ، دیشاری‌یا گه‌زمه‌یه چیخار. خالق اینانیشی‌نا گؤره خیدیر ائللئز گونونده بوی‌لو – گه‌به قادین‌لار ایش‌له‌رله‌رسه، به‌به‌ک‌له‌ری عئیبه‌جه‌ر دوغولاجاق‌دیر. بوندان دولایی دا بوگون ایش گؤرولمه‌ز، خمیر یوغرولماز و آغاج که‌سیلمه‌ز. سین‌لیک‌له‌رده‌ن (قبیرساندیق‌لاردان) گؤروش (زیارت) ائدیلیر، تین‌له‌ری (روح‌لاری) اوچون یئمه‌ک‌له‌ر پیشیریلیر، اویقون یئرله‌رده «سماه» بییی‌سی (دانسی) دؤنولور و آراقی (آیراق - آراق- عرق) ایچیلیر. قیزلار چیچه‌ک کیمی گؤزه‌ل اولمالاری اوچون، قیزیل گول اه‌که‌ر.

خه‌زه‌ر دنیزی‌نین دوغوسوندا تورکمه‌ن‌له‌رین ده «قدر» گئجه‌سی‌نه به‌نزه‌ر خیضیرلا ایلگی‌لی بیر تؤره‌نی واردیر. اونلارا گؤره بوتون دۇزول (شوْر) ده‌نیزله‌رین سویو سۆچیک (شیرین) اولاجاق بو گئجه‌ده، خیضیر ایلیاس آدی‌ندا ایکی یۇمۇش (ملک) گؤک‌له‌رده گه‌زینیپ، کیمینله قارشی‌لاشیرلارسا، اونو موت‌لو (خوشبخت) ائده‌ر. اونلار بو قوت‌لو (مقد‌س) گئجه‌ده قوناق‌لیق – توی - شؤله‌ن وئریپ، ته‌رگی‌له‌ر (سوفرالار) دؤشه‌ر، «بیشمه»، «بؤره‌ک»، «کومیشدان» کیمی دادلی‌لار و اه‌کمه‌ک‌له‌ر - چؤره‌ک‌له‌ر آنیق‌لار (حاضیرلار)، آداق‌لار (نذیرله‌ر) وئره‌ر و قونشولاری‌نین گؤروشونه گئده‌رله‌ر.

آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا دا خیدیرائللئس بایرامی خیدیرین دوغوم‌گونو اولاراق ٦ کؤچ‌ده (ماییس) قوت‌لانیر. باکی یاخین‌لیغی‌ندا سی‌یه‌زه‌ن رایونوندا بئش بارماق (به‌رمه‌ک) داغی‌ندا یئرله‌شه‌ن «خیزرِ زینده» آدیم‌لاغی (قدم‌گاهی)، کؤچ (ماییس) آیی‌نین ٦ سی‌ندا، خیدیر یالاواجین دوغوم‌گونو اولدوغو سانیلان ایل‌آی‌گون‌ده (تاریخ‌ده)، گؤروشگه‌چی‌له‌ر (زیار‌ت‌چی‌له‌ر) طر‌فی‌نده‌ن زیار‌ت ائدیلیر. خالق اورادا که‌له‌مه‌له‌ر (دعالار) اوخور، دیله‌ک‌له‌ر توتولور، تاخیل‌دان قاوورما یاپیلیر، که‌سگی‌له‌ر (قربان‌لار) که‌سه‌ر و آداق‌لار وئره‌ر. ٦ ماییس‌دا قوت‌لانان بو تؤره‌ن، بوْزآیی‌ندا (فئورال) قوت‌لانان خیدیر نبی بایرامی قاپسامی‌ندا دئییل، بلکه تورکییه - بالقان‌لاردا دا قوت‌لانان خیدیرائللئز بایرامی‌نین آزه‌ربایجان‌داکی قارشی‌لیغی‌دیر.

تورک‌له‌شمه، بونداچی‌لاشما (سئکوله‌رله‌شمه)، ائل‌ارکیل‌له‌شمه (دئموکراتیک‌له‌شمه)

Türk xalqının Uluslaşma (milletleşme), Uyqarlaşma (medenîleşme), Çağdaşlaşma ve Erkletleşme (dévletleşme)sinin üç önqoşulu, üç açarı:

TÜRKLEŞME, BUNDAÇILAŞMA (SÉKÜLERLEŞME), ÉLERKİLLEŞME (DÉMOĶRATİKLEŞME)

تورک خالقی‌نین اولوس‌لاشما (ملّت‌له‌شمه)، اویقارلاشما (مدنی‌له‌شمه)،

چاغداش‌لاشما و ارکله‌ت‌له‌شمه‌ (دولت‌له‌شمه)‌سی‌نین اوچ اؤن‌قوشولو، اوچ آچاری:

تورک‌له‌شمه، بونداچی‌لاشما (سئکوله‌رله‌شمه)، ائل‌ارکیل‌له‌شمه (دئموکراتیک‌له‌شمه)

تلاش آغامحمد خان برای ایجاد سیستمی سکولار به سبک تورک - عوثمان‌لی به روایت اوژن اوبن سفیر فرانسه در ایران قاجاری

تلاش آغامحمد خان برای ایجاد سیستمی سکولار به سبک تورک - عوثمان‌لی به روایت اوژن اوبن سفیر فرانسه در ایران قاجاری

 

مئهران باهارلی

اوژئن اوبه‌ن (اوژن اوبن) سفیر فرانسه در ایران قاجاری به دوره‌ی جنبش ملی ایرانی - ضد تورک مشروطه، در کتاب خود[1] اشارات مختصری به سیاست‌های سکولاریستی آغامحمد خان قاجار و ناصرالدین شاه کرده است.

اوژن اوبن می گوید آغامحمد خان قاجار تلاش می‌کرد دستگاه روحانیت و متولیان مذهب شیعی را بر اساس مودل تورک عوثمان‌لی، از جمله با نصب مقامات امام جمعه، قاضی و شیخ الاسلام از سوی دولت و موظف و محدود نمودن آن‌ها به اجرای وظائفی چون اجرای عبادات و مراسم دینی در مساجد .... تنظیم کند. این بیان از جهت اولگو قرار دادن دولت‌مداری امپراتوری عوثمان‌لی از سوی آغامحمد خان قاجار، سیاست‌های سکولاریستی وی، ماهیت لائیک دولت قاجاری و تاریخ لائیسیسم تورک دارای اهمیت است[2].

در موردی دیگر اوژن اوبن ذکر می‌کند که ناصرالدین شاه موفق شد حق اجرای احکامی که مجتهدین شیعی صادر می‌کردند توسط خود آن‌ها را از ایشان سلب کند. این بیان نیز یک‌بار دیگر واقعیت معلوم حاکم سکولار و رفورمیست دینی بودن ناصرالدین شاه قاجار را تائید می‌کند.

در زیر این دو اشاره را آورده و سپس چند توضیح داده‌ام:

قادین اؤنده‌ر

قادین اؤنده‌ر:

کوروناویروس سالقینی ایله ان باشاری‌لی موجادیله ائده‌ن اؤلکه‌له‌رده بیر اورتاق یان

QADIN ÖNDER:

Ķoronavirüs salqını ile en başarılı mücadele éden ölkelerde bir ortaq yan

What Do Countries With The Best Coronavirus Responses Have In Common? Women Leaders

https://www.forbes.com/sites/avivahwittenbergcox/2020/04/13/what-do-countries-with-the-best-coronavirus-reponses-have-in-common-women-leaders/#6bc756d93dec

Countries led by women have fared better against coronavirus. Why?

https://thehill.com/changing-america/respect/equality/493434-countries-led-by-women-have-fared-better-against

بو دا گئچه‌ر یاهو! BU DA GÉÇER YÂHU!

بو دا گئچه‌ر یاهو!

BU DA GÉÇER YÂHU!

YÂHU: teklifsiz (senlibenli) konuşmada ünlem

1. hey, bana bak, baksana! anlamında: "Yâhu, içerde kimse yok mu?"
2. üzerine dikkati çekmek, güçlendirmek için, söylenen söze katılır: "Deniz çok güzelmiş yâhu!"
3. kimi zaman rica yollu söylenir: "Etme yâhu!"

هو: در ترمینولوژی صوفیان، مخفف هُوَ بوده و مراد از آن، خدای تعالی است. هنگامی که یک قزلباش در مرتبه‌ی کمال (یگانه‌گی انسان با حق)، کلمه‌ی هو را بر زبان می‌آورد، خود تبدیل به هو شده و هر آنچه بیان می‌کند، سخنان خداوند است. در عبادات مذهب تورکی قزلباشی هم، گفتن هو از سوی عابدین قزلباش، صعود از عالم ماده به عالم معناست

.

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post_10.html#more