ایراندا تورک صنایعِ نفیسه‌سی (هنرهای زیبای تورک در ایران)
مقاله‌ی تورکی اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه در باره‌ی ادب و شعر تورکی در ایران- ١٩١٥
مئهران باهارلی
URMULU CEMŞİD
HAN SUBATAYLI AFŞAR MECD ÜS-SELTENE’NİN “İRAN’DA TÜRK EDEBİYATI VE ŞİİRİ” MAKÂLESİ-1915
“TURKISH LITERATURE AND POETRY IN IRAN”, AN ARTICLE BY JAMSHID KHAN SUBATAYLI AFSHAR URMUI MAJD US-SALTANA-1915
MÉHRAN BAHARLI
«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین یازقالاری توپلوسو» پیتییی، بیرینجی
جیلدده‌ن
“Sözümüz, Méhran Baharlının yazqalar toplusu” pitiyinden,
cild I
از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» - جلد اول
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069
خلاصه:
اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار - مجدالسلطنه دارای مقاله‌ای به زبان تورکی به اسم «ایراندا تورک صنایعِ نفیسه‌سی» است که در مجله‌ی «تورک یوردو» چاپ استانبول به تاریخ ١٩١٥ منتشر شده است. این مقاله، نخستین مقاله‌ی علمی به زبان تورکی، در باره‌ی تاریخ تورکی‌نویسی و وضعیت شعر تورکی در ایران، نوشته شده توسط یک تورک از ایران و تورک‌ایلی در تاریخ مودرن است. او در این مقاله «عصر موغول» را دوره‌ی تعمیم تورکی‌نویسی، «عصر تیموری» را زمان ترقی نظم و نثر تورکی و فرهنگ تورک و رسمیت زبان تورکی، «عصر پس از سقوط تیموریان» را زمان انحطاط زبان و ادب تورکی و تورکی‌نویسی، و «عصر قاجار» را زمان شکوفائی مجدد طبع کتب و تالیفات تورکی می‌نامد. او مذهب‌گرایی و کشمکش‌های مذهبی و اختلافات دینی را عامل انحطاط زبان و ادب تورک و تورکی‌نویسی و از رسمیت افتادن زبان تورکی می‌داند. مجدالسلطنه به هنگام ذکر بسیاری از شعرای تورک می‌گوید که آثار آن‌ها را در کتاب‌خانه‌ی خود دارد. کتاب‌خانه‌های مشهور و نفیس مجدالسلطنه دارای اسناد و نسخه‌های کتب و نشریات نایاب و تابلوهای پربهاء و... بودند، و به هم‌راه کولکسیون‌های اشیاء عتیقه و سکه‌ها و قالی‌های او، چندین بار توسط روسیه و قوای مسلحه‌ی مسیحی و دولت مشروطه‌ی ایران در اورمو و تفلیس و باتوم به تاراج رفته و غارت شدند. مجدالسلطنه در مقاله‌ی خود نام ملی مردم خود و خودنام‌گذاری‌شان را «تورک» و نام زبانشان را «تورک‌جه» ذکر می‌کند. این مقاله، دانش موضوعی عمیق مجدالسلطنه و تسلط فوق العاده‌ی او بر تاریخ زبان و ادبیات تورک شامل لهجه‌های تورکی جغتایی، تورکمانی و عوثمان‌لی، و احاطه‌ی او بر تاریخ عمومی تمدن تورک – تاتار - موغول را نشان می‌دهد. اکنون برای نخستین بار پس از انتشار آن در سال ١٩١٥ این مقاله‌ی بی همتای تاریخی را به دو الفبای تورکی عربی و لاتینی بازنشر می‌کنم.
کلمات کلیدی: مجدالسلطنه، ادبیات تورکی در ایران، سلاطین تورک، اورمو
اؤزه‌ت:
اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی آفشار– مجدالسلطنه‌نین ١٩١٥ ایلی‌نده ایستانبول‌دا چیخان تورک یوردو ده‌رگی‌سی‌نده یایین‌لانمیش «ایراندا تورک صنایعِ نفیسه‌سی» آدلی تورک‌جه بیر مقاله‌سی واردیر. بو مقاله مودئرن تاریخ‌ده تورک شعری‌نین تاریخی و دورومو حاقی‌ندا ایران‌لی و تورک‌ایلی‌ده‌ن اولان بیر تورک‌ون تورک‌جه یازدیغی ایلک بیلیمسه‌ل اثردیر. مجدالسلطنه بو یازی‌سی‌ندا «موغول دؤنه‌می»نی تورک‌جه یازمانین یایقین‌لاشما دؤنه‌می، «تیمور دؤنه‌می»نی تورک شعری، نثری ایله تورک کولتورونون گه‌لیشمه و تورک دیلی‌نین رسمی دیل ایستاتوسو قازانما دؤنه‌می، «تیمورلولارین ییخیلیشی‌ندان سونراکی دؤنه‌م»ی تورک دیلی و ادبیاتی ایله تورک‌جه یازمانین گئری‌له‌مه دؤنه‌می، و «قاجار دؤنه‌می»نی تورک‌جه کیتاب و اثرله‌رین یئنی‌ده‌ن یاشارما دؤنه‌می اولاراق آدلاندیریر. مجدالسلطنه تورک دیلی و ادبیاتی‌نین و تورک‌جه یازمانین گئری‌له‌مه‌سی‌نین و تورک دیلی‌نین رسمی ایستاتوسونو ایتیرمه‌سی‌نین نه‌ده‌نی‌نی دین‌چی‌لیک، و دینی چاتیشمالار اولدوغونو دوشونور. مجدالسلطنه په‌ک چوخ تورک شاعیری‌نده‌ن سؤز ائده‌رکه‌ن، اون‌لارین اثرله‌ری‌نین کیتاب‌خاناسی‌ندا بولوندوغونو سؤیله‌ییر. مجدالسلطنه‌نین ایچی‌نده نادیر و ده‌یه‌رلی کیتاب، یایین‌لار، به‌لگه‌له‌ر، تابلولار، وس بولونان اون‌لو نئچه کیتاب‌خاناسی واردی. بو کیتاب‌خانالار و مجدالسلطنه‌نین باها بیچیلمه‌ز آنتیک پارال، قالی وس کولئکسییون‌لاری‌نا روسیا، بیر قاچ کز خیریستییان سیلاح‌لی گوج‌له‌ری و ایران مشروطه دولتی ساری‌ندان اورمو، تیفلیس و باتوم‌دا اهل قونولدو و یاغمالاندی. مجدالسلطنه خالقی‌نین اولوسال آدی و اؤزآدلاندیرماسی‌نین «تورک»، دیل‌له‌ری‌نین ایسه «تورک‌جه» اولدوغونو به‌لیرتیر. بو مقاله، مجدالسلطنه‌نین تورک دیلی و ادبیاتی و تاریخی؛ آیری‌جا چاغاتای، تورکمان و عوثمان‌لی لهجه‌له‌ری؛ و ده تورک – تاتار – موغول مدنیتی قونوسونداکی اولاغان‌اوستو و ده‌رین بیلگی‌سی‌نی گؤسته‌رمه‌ک‌ده‌دیر. یاییم‌لاندیغی ١٩١٥ ایلی‌نده‌ن بو یانا ایلک که‌ز، بو ائش‌سیز تاریخی مقاله‌نی ایکی عرب و لاتین الیفبالاری‌ندا یئنی‌ده‌ن یایین‌لاییرام.
آچار سؤزله‌ر: مجدالسلطنه، ایراندا تورک ادبیاتی، تورک سلطان‌لار، اورمو
Özet
Urmulu Cemşid Han Subataylı Afşar Mecd üs-Seltene'nin 1915 yılında İstanbul'da çıkan "Türk Yurdu" dergisinde yayınlanmış "Îran'da Türk İnce Sanatları" adlı Türkçe bir makâlesi vardır. Bu makâle, modern târîhte Türk şiirinin Îran'daki târîhi ve durumu hakkında Îranlı ve Türkili'den olan bir Türk'ün Türkçe yazdığı ilk bilimsel eserdir. Mecd üs-Seltene bu yazısında "Moğol dönemi"ni Türkçe yazmanın yaygınlaşma dönemi; "Timur dönemi"ni Türk şiiri, nesiri ile Türk kültürünün gelişme ve Türk dilinin resmî dil statüsü kazanma dönemi; "Timurluların yıkılışından sonraki dönem"i Türk dili ve edebiyatı ile Türkçe yazmanın gerileme dönemi; ve "Kacar dönemi"ni Türkçe kitap ve eserlerin yeniden yeşerme dönemi olarak adlandırıyor. Mecd üs-Seltene, Türk dili ve edebiyatının ve Türkçe yazmanın gerilemesinin ve Türk dilinin resmî statüsünü kaybetmesinin nedeninin dincilik, ve dini çatışmalar olduğunu düşünüyor. Mecd üs-Seltene pek çok Türk şâirinden söz ederken, onların eserlerinin kütüphânesinde bulunduğunu söylüyor. Mecd üs-Seltene'nin içinde nâdir ve deyerli kitap, yayınlar, belgeler, tablolar, paralar vb. bulunan ünlü bir kaç kütüphânesi vardı. Urmu, Tiflis ve Batum’da bu kütüphâneler ve Mecd üs-Seltene’nin paha biçilmez antika koleksiyonlarına, Rusya, Hıristiyan Silahlı Kuvvetleri ve İran Meşrute Devleti tarafından el konuldu ve yağmalandı. Mecd üs-Seltene, halkının ulusal ismi ve özadlandırmasının "Türk", dillerinin ise "Türkçe" olduğunu belirtiyor. Bu makâle, Mecd üs-Seltene'nin Türk dili ve edebiyatı ile tarihi, ayrıca Çağatay, Türkman ve Osmanlı lehçeleri, ve de Türk-Tatar-Moğol medeniyeti konusundaki olağanüstü ve derin bilgisini göstermektedir. Şimdi, yayımlandığı 1915 yılından bu yana ilk defa olmak üzere, bu eşsiz târîhî makâleyi hem Türkçe, hem Arap hem de Latin alfabeleriyle yeniden yayınlıyorum.
Açar sözcükler: Mecd üs-Seltene, İran’da Türk edebiyatı, Türk Sultanlar, Urmu
Abstract
Cemşid Han Subataylı Afşar Urmulu Mecd üs-Seltene has an article in Turkish titled "Turkish Fine Arts in Iran" which was published in the "Türk Yurdu" magazine, in Istanbul in 1915. This article is the first scientific work in modern history written in Turkish by a Turk from Iran and Türkili, discussing the history and past and current state of Turkish poetry in Iran. In his article, Mecd üs-Seltene defines the "Mongol period" as the time when writing in Turkish became widespread; The "Timurid period" refers to the development of Turkish culture, including Turkish poetry and prose, as well as the period of when Turkish gained official language status. The "period after the fall of the Timurids" signifies the decline of Turkish language, literature, and writing. Finally, he sees the "Qajar period" as a time of revival for Turkish books and works. According to Mecd üs-Seltene, the decline of Turkish language, literature and writing, as well as the loss of Turkish’s official status, can be attributed to religiosity and religious conflicts. While discussing various Turkish poets, Mecd üs-Seltene mentions that their works are present in his library. Mecd üs-Seltene had several renowned libraries that housed rare and valuable books, publications, documents, and more. These libraries along with his priceless collections of antiquities, paintings, coins in Urmu, Tbilisi, and Batumi were confiscated and looted by Russia, the Christian Armed Forces, and the Iranian Constitutional Government. Mecd üs-Seltene states that the national name and endonym of his people is "Turk", and the name of their language is "Turkish". This article demonstrates Mecd üs-Seltene's extraordinary and profound knowledge of Turkish language, literature, and history, as well as the Chagatai, Turkman, and Ottoman dialects, and the Turkish-Tatar-Mongol civilization. Now, for the first time since its publication in 1915, I am republishing this unique historical article in both Arabic and Latin alphabets.
Keywords: Majd us-Saltana, Turkish literature in Iran, Turkic Rulers, Urmu
مقدمه:
اورمولو (اورمویی) جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه (١٨٦٤-١٩٤٠)، یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های پیش‌گام دوره‌ی ظهور خودآگاهی ملی تورک در تورک‌ایلی، و نخستین رهبر ملی جنبش ملی دموکراتیک تورک در ایران است. وی در ایران و تورک‌ایلی کمابیش دارای همان مقام و نقشی است که محمدامین رسول‌زاده در آزربایجان قفقاز حائز آن بود. با این تفاوت که اورمولو مجدالسلطنه افشار علاوه بر سیاست‌مدار، دولت‌شخص، روشن‌فکر، اهل قلم و ژورنالیست بودن مانند رسول‌زاده، یک نظامی نیز بود که عملا و با سلاح به دفعات متعدد به دفاع از خلق تورک و وطن تورک در مقابل متجاوزین روس، کورد، آسوری و ارمنی برخاسته بود. اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه هم‌چنین دارای این برتری است که اشتباهاتی از قبیل اشتباهات محمدامین رسول‌زاده را هرگز مرتکب نه‌شده است.
در منابع تاریخی اغلب وجه نظامی‌گری جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی مجدالسلطنه ذکر شده، اما به دیگر وجوه مهم وی مانند اهل قلم، محقق، مورخ، متفکر، ژورنالیست و تورکی‌نویسی او، هم‌چنین به این واقعیت که اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه موسس نخستین نشریه‌ی ملی - سیاسی تورک در تاریخ مودرن تورک‌ایلی «آزربایجان» است که تحت نظارت و با سرمایه و کومک‌های مالی خود وی منتشر می‌شداشاره‌ای نه‌می‌شود.
در این نوشته مقاله‌ای از اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه در باره‌ی وضعیت و تاریخ ادب و شعر تورکی در ایران را آورده‌ام. این مقاله‌ی بی همتا نخستین مقاله‌ی تورکی در تاریخ ادبیات تورک نوشته شده توسط یک تورک از ایران و تورک ایلی در تاریخ مودرن است. این مقاله از جهات آشنایی با اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه به عنوان یک روشن‌فکر، محقق، مولف، مورخ و قلم تورک، بازسازی حافظه‌ی تاریخی خلق تورک؛ پرتوافکنی بر روند و تاریخ ظهور هویت ملی مودرن تورک در ایران و تورک‌ایلی؛ و کومک به تمییز واقعیات تاریخی از افسانه و خیال‌پردازی و دروغ‌بافی تاریخ‌نگاری‌های ایرانی و آزربایجانی حائز اهمیت فوق العاده است.
این مقاله‌ی تورکی اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی مجدالسلطنه در مجله‌ی «تورک یوردو» چاپ استانبول به تاریخ ١٩١٥ یعنی یک صد سال پیش منتشر شده است[1]. تورک یوردو مجله‌ای بود که در آن علاوه بر اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه از ایران و تورک‌ایلی، محمدامین رسول‌زاده از قفقاز؛ و سلیمان نظیف، روشنی بیگ و دیگران از عوثمان‌لی برای نخستین بار در تاریخ در باره‌ی تورکان ساکن در ایران به عنوان یک گروه ملی مودرن قلم می‌راندند.
این مقاله یک بار دیگر نشان می‌دهد که شخصیت و حیات سیاسی اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه صدر حکومت تورک اتحاد در تورک‌ایلی، زائیده و نتیجه‌ی فرهنگ، تاریخ و هویت ملی «تورک» است. خصلتی که در رهبران واقعی و یا سمبولیک پیش و پس از او، در مشروطیت و آزادی ستان و حکومت ملی آزربایجان مطلقا مشاهده نه‌می‌شود[2].
اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه در مقاله‌ی خود اسامی ٣٦ تن از شعرای تورک را ذکر، و شعر تورک در ایران را به سه «دوره‌ی اول شاه اسماعیل و پیش از آن»، «دوره‌ی دوم بعد از شاه اسماعیل تا قاجار»، و «دوره‌ی سوم قاجاریه» تقسیم می‌کند. او «عصر موغول» را زمان تعمیم تورکی‌نویسی؛ «عصر تیموریان» را زمان ترقی نظم و نثر تورکی و عموما فرهنگ تورک و رسمیت زبان تورکی؛ «عصر پس از سقوط تیموریان» را به سبب بروز کشمکش‌های مذهبی و اختلافات دینی زمان انحطاط زبان و ادب تورکی و تورکی‌نویسی ؛ و نهایتا «عصر قاجار» را زمان شکوفائی مجدد طبع کتب و تالیفات تورکی توصیف می‌کند.
اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه در طبقه‌بندی و ارزیابی عصرهای موغول و تیموری و قاجاری از منظر ادب و زبان تورکی و تورکی‌نویسی، تماما دارای نگرش ملی تورک به تاریخ است، و بر خلاف تاریخ‌نگاری‌های ایرانی و آزربایجانی، آن‌ها را مثبت می‌شمارد. وی هم‌چنین در نتیجه‌ی اعتقاد محکم خود به سکولاریسم و اندیشه‌ی اتحاد اسلام نادر شاه – عوثمان‌لی، مانند دیگر عرصه‌ها در عرصه‌ی زبان و ادب تورک و تورکی‌نویسی هم، مذهب‌گرایی و کشمکش‌های مذهبی و اختلافات دینی را عامل انحطاط و حتی از رسمیت افتادن زبان تورکی دانسته است.
اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه در آغاز مقاله‌ی خود تذکر می‌دهد صرفا به شعرای معتبری اشاره خواهد کرد که اشعار و دیوانشان را شخصا دیده و خوانده و بر وقایع و احوال خصوصی‌یشان واقف است. هم‌چنین به هنگام ذکر بسیاری از شعرای تورک (مولانا لطفی، آصفی، آللاه‌وئردی، امیر علی‌شیر نوائی، سلطان حسین باهادیر خان، قوسی، طرزی، ..)، یادآوری می‌کند که وی آثار آن‌ها را در کتاب‌خانه‌ی خود دارد. جمشید خان سوباتای‌لی افشار اورمویی مجدالسلطنه چندین کتاب‌خانه‌ی مشهور و نفیس داشت که دارای اسناد و نسخه‌های کتب و نشریات نایاب و تابلوهای پربهاء و ... بودند. این کتاب‌خانه‌ها به هم‌راه کولکسیون‌های اشیاء عتیقه و سکه‌ها و قالی‌ها و ... او، در چند مرحله توسط اشغال‌گران روس در اورمو و تفلیس و باتوم به تاراج رفتند و سپس توسط مقامات دولت مشروطه‌ی ایران غارت گردیده و به قاچاقچیان بین المللی فروخته شدند. اکنون اقلام این گنجینه‌ی ملی تورک در موزه‌ها و کتاب‌خانه‌های روسیه و گورجستان و انگلستان و .... و به دور از دست‌رس صاحب اصلی آن یعنی ملت تورک پراکنده است (کتاب‌خانه‌ها و موزه‌ی اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه موضوع یک مقاله‌ی جداگانه‌ی من هستند).
اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه از نخستین محققان در ایران است که برای اول بار به آثار تورکی برخی از شعرا اشاره می‌کند. از جمله وی در این مقاله نمونه‌ای از شعر «شوکت بخاری» شاعر تورکستانی - بخارائی مقیم اصفهان را داده است. شوکت بخاری تاثیر بزرگی بر شعر تورکی در تورکستان، شبه قاره‌ی هند و عوثمان‌لی (شیخ غالیب، قوجا راغیب پاشا، آرپا امینی‌زاده مصطفی سامی، ...) داشت. «گیب» در کتاب خود به نام «تاریخ ادبیات تورک»[3]، شوکت بخاری را ستوده و می‌گوید: «اختری بود که اکثر شعرای عوثمان‌لی را بیش از نیم قرن راهنمائی کرد. در حضور ذهن، کثرت اختراع مجاز و تشبیهات تازه شهرتی عالم‌گیر داشت». اما در ایران به دلیل حاکمیت فارس‌گرائی و تورک‌ستیزی رسمی و دولتی، شوکت بخاری به عنوان یک شاعر تورک چندان شناخته نه‌شده است. شوکت بخاری بر طرز موسوم به «تورکی بسیط» و یا جریان ساده‌سازی زبان تورکی که در قرون ١٦-١٤ میلادی شروع شد نیز تاثیر داشت. در شعری که مجدالسلطنه از او نقل کرده است، شوکت بخاری خود را موجد این طرز نو می‌نامد.
اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه دوره‌ی قاجار را دوره‌ی اعتلای ادبیات تورک و تورکی‌سرایی می‌داند و در دو جا حمایت و توجه مظفرالدین شاه قاجار به شعرای تورک (رشید افشار اورومی، لعلی) را ذکر می‌کند. این تثبیت، با تورک‌گرائی معلوم مظفرالدین شاه هم‌خوان است. مظفرالدین شاه قاجار، مانند اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه از نسل نخستین نخبه‌گان تورک‌گرا در ایران و تورک‌ایلی به شمار می‌رود.
این مقاله آشکارا دانش موضوعی عمیق و احاطه‌ی کافی و تسلط کامل اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه بر تاریخ زبان و ادبیات تورک شامل لهجه‌های شرقی – جغتایی، تورکمانی، و عوثمان‌لی، و تاریخ عمومی تمدن تورک – تاتار - موغول را نشان می‌دهد.
اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه در مقاله‌ی خود نام قومی - ملی ما را صرفا «تورک» و نام زبانمان را تنها «تورک‌جه» ذکر می‌کند. وی «آزربایجان‌لی» را به درستی و منحصرا به معنی اهل آزربایجان به کار می‌برد. اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه هرگز مرتکب خیانت «آزری» و «آزربایجانی» نامیدن ملت «تورک» نه‌شده است.
اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه در مقاله‌ی خود از زادگاهش اورمو، شاید به منظور تاکید بر یگانه گی آن با «روم» (آناتولی) و «روم‌ائلی» (تراکیا) همواره به شکل «رومیه» یاد می‌کند.
مقاله‌ی تورکی اورمولو جمشید خان سوباتای‌لی افشار مجدالسلطنه در باره‌ی تاریخ و وضعیت شعر تورکی در ایران منتشر شده به سال ١٩١٥
نوت: نام‌ها، کلمات و پسوندهای تورکی در متن و نمونه‌ی اشعار به رسم الخط مودرن و فونتیک تورکی؛ و نام‌ها، کلمات و عبارات عربی و فارسی در متن و نمونه‌ی اشعار مطابق زبان مرجع نوشته شدند. شماره‌گزاری شعرای معرفی شده از طرف من اضافه شده است. مئهران باهارلی
اشعار
مجد السلطنه افشار
تورک لسانی‌یله اشعار و نشریات، سلاله‌یِ چینگیزیه ایله تعمّمه باش‌لاییپ، تیموری‌له‌ر عصری‌نده ترقّیاتا واصل اولدو. شعرا تورک‌جه شعر سؤیله‌مه‌یه و محرّرله‌ر تألیفاتا شروع ائتدی‌له‌ر. تیموری شاه‌زاده‌له‌رین اکثری‌سی‌نین تورک‌جه اشعاری و دیوانی، از جمله بای‌سونقور میرزانین و سلطان حسین بای‌قارانین و بابور شاهین مرتّب دیوان‌لاری واردیر. تیموری‌له‌رین انقراضی توران‌دا و ایراندا مشعشع صورت‌ده ترقّی‌یه باش‌لایان تورک معارف و صنایع نفیسه‌سی‌نین انحطاطی‌نا باعث اولدو. تیموری‌له‌رده‌ن سونرا باش‌لایان دین غوغالاری، تورک لسانی‌نین رسمیت‌ده‌ن دوشمه‌سی‌نه سبب اولدو.
بؤیوک شاه اسماعیل و تورونو معروف داهی شاه‌زاده ابراهیم میرزانین تورک‌جه اشعاری معروف‌دور. ٩٥٠ هجری تاریخی‌نده‌ن ١٢٠٠ هجری تاریخی‌نه قادار تورک‌جه اشعار نادر گؤرونور. آنجاق ابتدایِ سلطنت قاجاریه‌ده‌ن سونرا آزه‌ربایجان‌دا تورک‌جه اشعار و شاعرله‌ر یئنی‌ده‌ن گؤرونمه‌یه باش‌لادی و بعض تورک‌جه دیوان‌لار و کتاب‌لار ته‌بریزده طبع اولوندو. فضولی‌‌نین دیوانی و لیلی مجنون بیر قاچ دفعه، تورک‌جه سیف الملوک بیر قاچ دفعه، تورک‌جه حکایه‌یِ حسین کورد، تورک‌جه چهار درویش، تورک‌جه رستم‌نامه، تورک‌جه مختارنامه، دیوانِ نباتی، دیوانِ خلیفه، دیوانِ ناجی، دخیل‌ین منظوم و غیرِ منظوم مرثیه‌له‌ری، دیوانِ قُمری، دیوانِ لعلی، دیوانِ شکوهی، دیوانِ دل‌سوز، شریعته دائر بعضی رساله‌له‌ر، ترجمه‌یِ ابواب، ترجمه‌یِ تنبیه الغافلین. بو کتاب‌لار بیر قاچ دفعه طبع و نشر اولوندو. ابتدایِ مشروطیت‌ده آزه‌ربایجان اسمی‌نده تورک‌جه بیر غه‌زئته ته‌بریزده بیر سنه قادار انتشار ائتدی.
بعضی تورک‌جه اشعار دا ضرب المثل یئری‌نده اه‌سکی‌ده‌ن به‌ری مکالمات‌دا قول‌لانیلیر. شاعرله‌ری معلوم دئییل‌دیر. از جمله:
گئچمه نامرد کؤپروسونده‌ن، قوی آپارسین چای سه‌نی
یاتما تولکو سایه‌سی‌نده، قوی یئسین آرسلان سه‌نی
تعزیه مجالسی‌نه بیر صنف قادین‌لار احضار اولونور که بو قادین‌لار اه‌سکی مرثیه‌له‌ری، مدحیه‌له‌ری وفات ائده‌ن شخص حاققی‌ندا اوخویورلار و سامعی‌نی آغلادییورلار. بو منظومه‌له‌رین ایچی‌نده چوخ معنالی و موثّر شعرله‌ر بولونور.
ایران تورک شعرایِ معتبره‌سی‌نده‌ن اشعاری‌نی و دیوانی‌نی گؤردویوم؛ و وقایع، خصوصی حال‌لاری‌نا واقف اولدوغوم شعرایی اختصار طریقی‌یله عرض ائدییوروم.
ایراندا ٥٠٧ تاریخی‌نده‌ن ٩٥٠ هجری سنه‌سی‌نه قادار مشهور شاعرله‌ر
١-امیر قارابوغا:
شاه‌رخ شاهین امراسی‌ندان اولوپ، معروف شاعر و تورک‌جه دیوان اشعاری واردیر.
٢-امیر اعظم شیخ نظام‌الدین احمد سهیلی:
مشاهیرِ شعرادان و سلطان ابوسعید تیموری‌نین امرا و خواصّی‌ندان‌دیر. تورک‌جه مکمّل دیوانی واردیر. شو بیت اونوندور:
ائی مه‌نی جور و جفا بابی‌نا معتاد ائیله‌یه‌ن
اؤزگه‌له‌ر ایله وفا قصری‌نی بنیاد ائیله‌یه‌ن
٣-امیر رضی‌الدین علی:
بابورون درباری‌له‌ری‌نده‌ن اولوپ، شجاعت و مردانه‌لیک‌له معروف‌دور. تورک‌جه گؤزه‌ل اشعاری و مکمّل دیوانی واردیر.
٤-مولانا لطفی:
تورک مشاهیرِ شعراسی‌ندان اولوپ، مولانا جامی ایله معاصردیر. مکمّل دیوانی محرّرِ حقیرین کتب‌خانه‌سی‌نده موجوددور.
٥-مولانا حسن اردسیر:
مشاهیرِ شعرایِ تورک‌ده‌ن اولوپ، بؤیوک شاه اسماعیل‌‌ین مولانایا مخصوص توجّهی وار ایدی. مکمّل دیوانی واردیر. دیوانی‌ندان بیر بیت:
الاهی نورِ عرفان‌دین گؤنول‌گه بیر صفا وئرگیل
که عصیان ظلمتی ایچره خراب احوال، حیران‌دیر
٦-امیر یادگار به‌گ:
امیر تیمور کوره‌که‌ن‌‌ین امرازاده‌له‌ری‌نده‌ن و شاهرخون امراسی‌ندان‌دیر. تورک‌جه گؤزه‌ل اشعاری واردیر.
٧-آهی:
چاغاتای امراسی‌ندان سلطان حسین باهادیر خان‌‌ین درباری‌له‌ری‌نده‌ن‌دیر. تورک‌جه، فارسی دیوان‌لاری واردیر.
٨-آصفی:
مشاهیرِ شعرادان اولوپ، سلطان ابوسعید‌ین امراسی‌ندان‌دیر. ٩٢٠ هرات‌دا وفات ائتمیش‌دیر. حقیرین کتب‌خانه‌سی‌نده مکمّل دیوانی واردیر. شو بیت اونوندور:
بو بلالار گور، بیرین اول آرام جان‌دان گؤرمه‌دیم
ایکی گؤزوم‌ده‌ن یامان‌لیق گؤردوم؛ آن‌دان گؤرمه‌دیم
٩-آللاه‌وئردی:
بایندریه ملوکی‌یله معاصر، اهالیِ بغداددان اولوپ. حقیرین کتاب‌خانه‌سی‌نده متفرّق اشعاری واردیر.
١٠-بای‌سونقور میرزا:
بو هنرپرور و هنرمندنواز شه‌زاده شاهرخون اوغلو و تیمور‌ون تورونو اولوپ، ٨٠٢ تاریخی‌نده دوغموش، ٨٣٧ ده هرات‌دا وفات ائتمیش‌دیر. زمانی‌ندا علوم و فنونِ بدیعه خصوصاً صنایعِ نفیسه‌نین رواج و رونقی‌نه فوق‌العاده ساعی اولوپ، اربابِ معارف و صنایع اطراف و جوانب‌ده‌ن درباری‌نا جمع اولوپ، اونون کتاب‌خانه‌سی‌نده وجودا گه‌له‌ن آثارِ بدیعه بوگون هر موزه و کتاب‌خانه‌نین بیرینجی زینتی مقامی‌ندادیر. تورک‌جه و فارسی گؤزه‌ل اشعاری واردیر. خطوطِ اربعه‌نین استادِ بی مانندله‌ری‌نده‌ن بیری‌سی ده بای‌سونقور میرزا‌دیر. بؤیله که ثلث‌ده بای‌سونقور میرزا، تعلیق‌ده میر عماد، نسخ‌ده میرزه احمد، شکسته‌ده درویش عبدالحمید طالقانی.
١١-دولت شاه سمرقندی:
سلطان حسین باهادیر خان‌‌ین درباری‌له‌ری‌نده‌ن و امیرِ کبیر علی‌شیر نوائی‌‌نین خواصّی‌ندان، معروف تذکره‌نین مولّفی‌دیر. تورک‌جه و فارسی اشعاری معروف‌دور. بو بیت اونوندور:
کای جمالین قبله‌یِ صاحب نظرله‌ر منظری
عارضین برگِ سمن‌دیر، برگ گل‌برگِ طری[4]
١٢-امیرِ کبیر علی‌شیر نوائی:
فوق‌العاده مشهور اولدوغو اوچون شرح و وصف‌ده‌ن مستغنی‌دیر. اؤز خطِّ دستی‌یله مصوّر بیر دیوانی و بیر قاچ جلد سائر تالیفاتی‌ندان محرّرِ حقیرین کتاب‌خانه‌سی‌نده موجوددور.
١٣-ابوالغازی سلطان حسین باهادیر خان:
علوم و صنایعِ نفیسه‌نین ترقّی‌سی‌نه فوق‌العاده همّت ابذال بویورموش معروف تورک خاقان‌لاری‌ندان‌دیر. رسّامِ معروف استاد بهزاد سلطانِ مذکورون درباری‌له‌ری‌نده‌ن‌دیر. محرّرِ حقیرین کتاب‌خانه‌سی‌نده مکمًل دیوانی موجوددور. اشعاردا حسینی تخلّص ائتمیش‌دی‌له‌ر.
١٤-سوسنی:
ته‌بریز و باییندیر تورک‌له‌ری‌نده‌ن اولوپ، تورک‌جه اشعاری واردیر. شو بیت اونوندور:
بولغای مِهرِ رخون جیبِ[5]
قَبادین[6]
طالع
آی گون بولمادی گؤک منظر سه‌ن‌دین لامع
١٥-جمیل:
سلطان حسین باهادیر خان‌‌ین مقرّب‌له‌ری‌نده‌ن اولوپ، تورک‌جه دیوانی واردیر. شو بیت اونوندور:
بولماسین اول انجمن کیم آن‌دا صهبا بولمایا
بولماسین صهبا داخی گر بیر دل‌آرا بولمایا
١٦-شاه اسماعیل باهادیر خان:
اشعاردا خیتائی تخلص بویورموش‌لاردیر. تورک‌جه گؤزه‌ل اشعاری واردیر.
٩٥٠ هجری سنه‌سی‌نده‌ن ١١٦٠ قادار ایران‌داکی تورک شعراسی
١٧-ابراهیم میرزا:
شاه اسماعیل باهادیر خان‌‌ین حفیدی‌دیر. علومِ ریاضیه و ادبیه‌ده، تاریخ‌ده و صنایعِ نفیسه‌ده ماهردیر. اشعاردا جاهی تخلص ائدیپ، تورک‌جه گؤزه‌ل اشعاری و مکمّل دیوانی واردیر. ٩٨٢ده سائر صفوی شه‌زاده‌له‌ری ایله بیرلیک‌ده ایکینجی اسماعیل میرزانین حکمی ایله ٣٤ یاشی‌ندا مقتول اولدو.
١٨-شوکت بخاری:
بخارا شاه‌زاده‌له‌ری‌نده‌ن و مشاهیرِ شعرادان اولوپ، اصفهان‌دا سکونت اختیار ائتمیش‌دیر. تورک‌جه و فارسی مکمّل دیوان‌لاری واردیر. شو بیر قاچ بیت جمله اشعاری‌ندان‌دیر:
گه گه‌تیره‌ر بوُیِ گولو با قطار
شبنمی گه موج‌لو دریا یاپار
غنچه‌له‌ری گاه خُمِ مُل[7]
ائده‌ر
سینه‌ده‌کی داغی‌نی گه گول ائده‌ر
رنگ به رنگ موج‌له سؤیله‌ر سخن
طورِ قدیمانه دئییل‌دیر بو فن
موجدی‌دیر شوکتِ شیرین‌زبان
وئردی او بو طوره، نوین حسِّ آن
١٩-صائب:
بؤیوک شاعر و فیلسوف و ولی‌یِ اعظم مقامی‌ندادیر. شاعرِ مذکورو اربابِ شعر و هنر طرزِ جدیدین مخترعی عدّ ائده‌ر. و اکثر عوثمان‌لی شاعرله‌ری‌نین اونا پیرو اولدوغونو دا یازارلار. شاه عبّاس کبیرین ملک الشّعراسی اولوپ ١٦٧٥ده اصفهان‌دا وفات ائتمیش‌دیر. تورک‌جه و فارسی دیوان‌لاری واردیر.
٢٠-مولانا صادق به‌گ:
آفشار امراسی‌ندان شاه عبّاس کبیرین کتاب‌خانه رئیسی و مجمع الخواص اسمی‌نده اولان چاغاتای‌جا تذکره الشّعرانین مولّفی‌دیر. شو بیت اونوندور:
سه‌نی یوسوف‌لا گؤزه‌ل‌لیک‌ده
سورارلارسا بیزه
یوسوف‌و بیلمه‌ییز، اما سه‌نی رعنا بیلیریز.
٢١-قوسی:
آزه‌ربایجان‌لی و شاه عباس ثانی عهدی‌نین شعراسی‌نداندیر. تورک‌جه په‌ک گؤزه‌ل اشعاری و محرّرِ حقیرین کتاب‌خانه‌سی‌نده ایکی جلد بؤیوک دیوان‌لاری موجوددور.
٢٢-طرزی:
رومیه آفشارلاری‌ندان و شاه عبّاس ثانی‌‌نین معاصرله‌ری‌نده‌ن‌دیر. اشعاری گؤزه‌ل و تماماً بیر طرزِ نوین‌ده‌دیر. کوچوک بیر دیوانی محرّرِ اوراق‌ده موجوددور.
١١٦٠ده‌ن ١٣١٠ه قادار
٢٣-آقا صمد آفشار:
رومیه آفشارلاری‌ندان اولوپ، تورک‌جه مرتّب دیوانی واردیر. شو بیت اونوندور:
زلف‌ده‌ن دام قوروپ، دانه سه‌پیپ خالی‌ندان
دانه و دامی گؤروپ، داما دوچار اولدو گؤنول
٢٤-نباتی:
قاراجاداغ اهالی‌سی‌نده‌ن اولوپ، ته‌بریزده مطبوع دیوانی واردیر.
٢٥-خلیفه:
آزه‌ربایجان‌لی و شاقاقی [شقاقی] طائفه‌سی‌نده‌ن‌دیر. ته‌بریزده مطبوع دیوانی واردیر.
٢٦-حیران خانیم:
که‌نگه‌رلی [کنگرلو] خان‌زاده‌له‌ری‌نده‌ن رومیه‌لی اولوپ، مکمًل دیوانی واردیر. شو اشعار اونوندور:
شمع چه‌کیپ آه، آمان ائیله‌دی
هجره یانان باغریمی قان ائیله‌دی
گؤردو کی پروانه مه‌نیم حالیمی
شورا گه‌لیپ، آه و فغان ائیله‌دی
٢٧-آقا به‌یگیم:
قاراباغ حکم‌داری (ابراهیم خلیل خان)ین کریمه‌سی فتح‌علی شاه قاجار‌ین باش‌خاتونودور. تورک‌جه و فارسی اشعاری معروف‌دور.
٢٨-گلچین:
میرزا عبدالعلی آفشار، رومیه اهالی‌سی‌نده‌ن و مشاهیرِ شعرادا‌ن‌دیر. شو شعر اونوندور:
گرچه هجرِ یاردان سینه‌م‌ده چوخ‌دور یارا‌لار
وصلی‌نی یاد ائیله‌سه‌م هجران‌دان آرتیق یارا‌لار
گئجه‌له‌ر بیر ماه‌رو عشقی‌نده‌ن آغلار گؤزله‌ریم
الله الله شاهدیم‌دیر ثابت و سیّاره‌له‌ر
بو دئییل لاله که داش‌دان باش وئریپ ائی گؤنلو داش
حالیما قان آغلیری هجرین‌ده سنگِ خارالار
٢٩-رشید آفشار:
مشاهیر شعرای آزه‌ربایجان‌دان و اهالیِ رومیه‌ده‌ن اولوپ، تورک‌جه قصیده و غزل‌له‌ری په‌ک معروف‌دور. گلستان تاریخی‌نه علاوه اولاراق بیر آفشار تاریخی یازمیش. مظفّرالدین شاهِ مرحومون طرفِ توجّهاتِ ملوکانه‌سی ایدی.
٣٠-شکوهی:
اهالیِ ماراغادان اولوپ، تورک‌جه بیر قاچ تالیفاتی واردیر. آثارِ منظومه‌سی‌نده‌ن بعض‌له‌ری ته‌بریزده طبع اولوندو.
٣١-صرّاف:
حاجی صرّاف ته‌بریز اهالی‌سی‌نده‌ن اولوپ، اشعاری بین الاهالی معروف‌دور.
٣٢-قدسی:
خالخال اهالی‌سی‌نده‌ن اولوپ، اشعاری معروف‌دور:
زلفون دوشوپ‌دو چهره‌یِ گلگون قاباغی‌نا
تب‌دار ته‌ک وئریپ اؤزونو گون قاباغی‌نا
٣٣-ناجی:
ته‌بریز تجّاری‌ندا‌ن اولوپ مکّه‌یِ معظّمه‌یه گئده‌رکه‌ن، بیر چوخ ته‌بریز حجّاجی‌یله بیرلیک‌ده مینمیش اولدوق‌لاری واپور غرق اولدو. ته‌بریزده مطبوع دیوانی آزه‌ربایجان‌دا مقبول‌دور.
٣٤-لعلی:
مشاهیرِ شعرایِ آزه‌ربایجان‌دان اولوپ، آتشین لسان و نفعی مسلک بیر تورک شاعری ایدی. مظفّرالدین شاهِ مرحومون لعلی‌‌یه توجّه‌له‌ری وار ایدی. مرتّب دیوانی موجوددور. بو دیوان لعلی‌‌ده‌ن گیزلی طبع اولونموش‌دور. اکثرِ اشعارْ لعلی‌‌نین دئییل‌دیر. بو خصوص‌دا مرحوم لعلی مطبعه‌چی‌له‌رده‌ن بیر چوخ شکایت ائیله‌میش‌دیر. خاطیریم‌دا قالان بیر قاچ بیتی شون‌لاردیر:
گؤنلومو بیر یانا او مژگان چه‌که‌ر
بیر طرفه زلفِ پریشان چه‌که‌ر
طرحِ دهانین نئجه مشکل‌دو گؤر
ایسته‌سه نقّآش چه‌که، جان چه‌که‌ر
هئیتِ زلفونده قالیپ چرخْ مات
سنبله طرحین اونا میزان چه‌که‌ر
٣٥-ضیا:
مقدّم [اوتوز ایکی] اولوسوندان و ماراغا اهالی‌سی‌نده‌ن اولوپ، تورک‌جه گؤزه‌ل اشعاری و مرتّب دیوانی واردیر.
٣٦-دخیل:
ماراغا اهالی‌سی‌نده‌ن و معروف شاعرله‌رده‌ن‌دیر. مرثیه‌له‌ری مطبوع و مقبول‌دور.
مجد السلطنة افشار
İRAN’DA TÜRK SANÂYİ-İ NEFÎSESİ
MECD ÜS-SELTENE AFŞAR
EŞ’ÂR
Türk lisânıyla eş’âr ve nesriyyât Sülâle-yi Çingiziye ile taammüme başlayıp, Timûriler asrında terakkiyâta vâsil oldu. Şuarâ Türkçe şiir söylemeye ve muharrirler te’lîfâta şuru’ eylediler. Timûri şahzâdelerin ekserisinin Türkçe eş’ârı ve dîvânı, ez cümle Bay Songur Mirza’nın ve Sultan Hüseyin Baykara’nın ve Babür Şah’ın mürettep dîvânları vardır. Timûrilerin inkırazı Tûran’da ve Îran’da müşa’şa’ sûrette terakkiye başlayan Türk maârif ve sanâyi-i nefîsesinin inhitatına bâis oldu. Timûrilerden sonra başlayan din kavgaları Türk lisânının resmiyetten düşmesine sebep oldu.
Büyük Şah İsmayıl ve torunu dâhi şâhzâde İbrahım Mirza’nın Türkçe eş’ârı ma’rûftur. 950 hicri târîhinden 1200 hicri târîhine kadar Türkçe eş’âr nâdir görünür. Ancak ibtidâ-ı saltanat-ı Kacariye’den sonra Azerbaycan’da Türkçe eş’âr ve şâirler yeniden görünmeye başladı ve bâzı Türkçe dîvanlar ve kitaplar Tebriz’de tab' olundu. “Fuzûlî’nin Dîvânı” ve “Leyli Mecnun” bir kaç defa, “Türkçe Seyf el-Mulûk” bir kaç defa, “Türkçe Hikâye-yi Hüseyin Kürd”, “Türkçe Çahar Derviş”, “Türkçe Rüstemnâme”, “Türkçe Muhtarnâme”, “Dîvân-ı Nebâtî”, “Dîvân-ı Halîfe”, “Dîvân-ı Nâcî”, Dehîl’in manzum ve gayr-ı manzum mersiyeleri, “Dîvân-ı Kumrî”, “Dîvân-ı La'lî”, “Dîvân-ı Şukûhî”, “Dîvân-ı Dilsuz”, Şerîata dâir bâzı risâleler, “Tercüme-i Ebvâb”, “Tercüme-i Tenbih el-Gâfilîn”. Bu kitaplar bir kaç defa tab' ve neşr olundu. İbtidâ-ı Meşrûtiyet’te “Azerbaycan” isminde Türkçe bir gazete Tebriz’de bir sene kadar intişar etti.
Bâzı Türkçe eş’ârı da darb ül-masal yerinde eskiden beri mukâlimatta kullanılır. Şâirleri mâ’lûm deyildir. Ez cümle:
Geçme nâmerd köprüsünden, koy
aparsın çay seni
Yatma tülkü sâyesinde, koy yesin arslan seni
Ta’ziye mecâlisine bir sınıf kadınlar ihzar olunur ki bu kadınlar eski mersiyeleri, methiyeleri vefât eden şahıs hakkında okuyorlar ve sâmi’îni ağlatıyorlar. Bu manzûmelerin içinde çok ma’nâlı ve müessir şiirler bulunur.
Îran Türk şuarâ-yi mu’teberesinden eş’ârını ve dîvânını gördüyüm ve vakâi', husûsî hallerine vâkıf olduğum şuarâyı ihtisar tarîkiyle arz ediyorum.
ÎRAN’DA 507 TÂRÎHİNDEN 950 HİCRİ SENESİNE KADAR MEŞHÛR ŞÂİRLER
1-Emîr Karaboğa:
Şahruh Şah’ın umerâsından olup, ma’rûf şâir ve Türkçe dîvân eş’ârı vardır.
2-Emîr-i A’zam Şeyh Nizâmeddin Ahmed Süheyli:
Meşâhîr-i şuarâdan ve Sultan Abu Said Timûri’nin umerâ ve havassındandır. Türkçe mükemmel dîvânı vardır. Şu beyit onundur:
Ey meni cevr u cefâ bâbına mu’tâd eyleyen
Özgeler île vefâ kasrını bünyâd eyleyen
3-Emîr Rezîeddin Ali:
Bâbur’un derbârilerinden olup ve merdânelikle ma’rûfdur. Türkçe güzel eş’ârı ve mükemmel dîvânı vardır.
4-Mevlâna Lütfü:
Türk meşâhir-i şuarâsından olup, Mevlâna Câmî ile muasırdır. Mükemmel dîvânı muharrir-i hakîrin kütüphânesinde mevcuttur.
5-Mevlâna Hasan Erdsir:
Meşâhir-i şuarâ-yı Türk’ten olup, büyük Şah İsmayıl’ın Mevlâna’ya mahsus teveccühü var idi. Mükemmel dîvânı vardır. Dîvânından bir beyit:
İlâhi nûr-i irfandin göñülge bir
sefâ vergil
Ki isyan zülmeti içre harâp ehvâl, hayrandır.
6-Emîr Yâdigar Bey:
Emîr Timür Küreken’in umerâzâdelerinden ve Şahruh’un umerâsındandır. Türkçe güzel eş’ârı vardır.
7-Âhî:
Çağatay umerâsından Sultan Hüseyin Bahadır Han’ın derbârîlerindendir. Türkçe, Farsça dîvanları vardır.
8-Âsifî:
Meşâhîr-i şuarâdan olup, Sultan Abu Seid-in umerâsındandır. 920de Herat’ta vefat etmiştir. Hakîrin kütüphânesinde mükemmel dîvânı vardır. Şu beyit onundur:
Bu belâlar gör, birin ol ârâm-ı
candan görmedim
İkki gözümden yamanlık gördüm, andan görmedim
9-Allahverdi:
Bayındıriyye mulûkiyle muâsır, ahâli-yi Bağdat’tan olup, hakîrin kitaphânesinde müteferrik eş’ârı vardır.
10-Bay Songur Mirza:
Bu hünerperver ve hünermendnevâz şehzâde Şahruh’un oğlu ve Timür’ün torunu olup, 802 târîhinde doğmuş, 837de Herat’ta vefat etmiştir. Zamanında ulûm ve funûn-i bedî’e husûsen sanâyi-i nefîsenin revaç ve revnakına fevkelâde sâî olup, erbâb-ı ma’rifet ve sanâyi’ etraf ve cevânibden derbârına cem’ olup, onun kitaphânesinde vucûda gelen âsâr-ı bedîe bugün her müze ve kitaphânenin birinci ziyneti makâmındadır. Türkçe ve Fârsi güzel eş’ârı vardır. Hutût-i Erbea’nın ustâd-ı bîmânendlerinden birisi de Bay Songur Mirza’dır. Böyle ki Sülüs’te Bay Songur Mirza, Tâlik’te Mir İmad, Nash’ta Mirze Ahmed, Şikeste’de Abülhemid Tâlikânî.
11-Devlet Şah Semerkandî:
Sultan Hüseyin Bahadır Han’ın derbârîlerinden ve Emîr’i Kebîr Alişir Nevâyî’nin havassından, ma’rûf tezkirenin müellifidir. Türkçe ve Fârsi eş’ârı ma’rûfdur. Bu beyit onundur:
K.ey cemâlın kıble-yi sâhib-nazarlar
manzarı
Ârizin berg-i semendir, berg-i gülberg-i teri
12-Emîr-i Kebîr Alişir Nevâyi
Fevkelâde meşhur olduğu içün şarh ve vasıftan mustağnîdir. Öz hatt-ı destiyle müsevver bir dîvânı ve bir kaç cilt sâir te’lîfâtından muharrir-i hakîrin kitaphânesinde mevcuttur.
13-Ebul Ğâzî Sultan Hüseyin Bahadır Han:
Ulûm ve sanâyi-i nefîsenin terakkîsine fevkelâde himmet ibzâl buyurmuş ma’rûf Türk hakanlarındandır. Ressâm-ı ma’rûf Üstad Behzad Sultân-ı mezkûrun derbârîlerindendir. Muharrir-i hakîrin kitaphânesinde mükemmel dîvânı mevcuttur. Eş’ârda Hüseynî tahallüs etmiştiler.
14-Sûsenî:
Tebriz ve Bayındır Türklerinden olup, Türkçe eş’ârı vardır. Şu beyit onundur:
Bolgay mehr-i rohun ceyb-i kabâdin tâli’
Ay gün bolmadı gök manzar sendin lâmi’
15-Cemil
Sultan Hüseyin Bahadır Han’ın mukarreblerinden olup, Türkçe dîvânı vardır. Şu beyit onundur:
Bolmasın ol encümen kim anda
sehbâ bolmaya
Bolmasın sehbâ dahı ger bir delâra bolmaya
16-Şah İsmayıl Bahadır Han
Eş’ârda Hıtâyî tahallüs buyurmuşlardır. Türkçe güzel eş’ârı vardır.
950 HİCRÎ SENESİNDEN 1160 KADARKİ ÎRAN’DAKİ TÜRK ŞUARÂSI
17-İbrahım Mirza
Şah İsmayıl Bahadır Han’ın hefîdidir. Ulûm-i riyâziye ve edebiye, târihte ve sanâyi-i nefîsede mâhirdir. Eş’ârda Câhî tahallüs edip, Türkçe güzel eş’ârı ve mükemmel dîvânı vardır. 982de sâir Safevî şehzâdeleri ile birlikte ikinci İsmayıl Mirza’nın hükmüyle 34 yaşında maktul oldu.
18-Şevket Buhârî:
Buhara şahzâdelerinden ve meşâhîr-i şuarâdan olup, İsfahan’da sukûnet etmiştir. Türkçe ve Fârsî mükemmel dîvânları vardır. Şu beyit cümle-yi eş’ârındandır:
Geh getirer bû-yi gülü bâ katâr
Şebnemi geh mevcli deryâ yapar
Gonçaları gâh hum-i mül eder
Sînedeki dâğını geh gül eder
Reng-be-reng mevcle söyler suhen
Tevr-i kadîmâne deyildir bu fen
Mevcididir Şevket-i şîrin zebân
Verdi o bu tevre nevin hiss-i an
19-Sâib
Büyük şâir ve filosof ve velî-yyi a’zam makâmındadır. Şâir-i mezkûru erbâb-ı şiir ve hüner Tarz-ı Cedîd’in muhteri’i add eder. Ve ekser Osmanlı şâirlerinin ona peyrev olduğunu da yazarlar. Şah Abbas-ı Kebîr’in Melik eş-Şuarâsı olup, 1675te İsfahan’da vefat etmiştir. Türkçe ve Fârsi dîvânları vardır.
20-Mevlâna Sâdik Bey
Afşar umerâsından Şah Abbas-ı Kebîr’in kitaphânesi reîsi ve “Mecme ül-Havas” isminde olan Çağatayca “Tezkiret üş-Şüarâ”nın müellifidir. Şu beyit onundur:
Seni Yûsufla güzellikte
sorarlarsa bize
Yûsuf’u bilmeyiz, amma seni ra’nâ biliriz.
21-Kavsi
Azerbaycanlı ve Şah Abbas Sâni ahdinin şuarâsındandır. Türkçe pek güzel eş’ârı ve müherrir-i hâkîrin kitaphânesinde iki cilt büyük dîvanları mevcuttur.
22-Terzî
Rûmiye Afşarlarından ve Şah Abbas-ı Sâni’nin muasırlarındandır. Eş’ârı güzel ve tamâmen bir tarz-ı nevindedir. Küçük bir dîvânı müharrir-i evrakta mevcuttur.
1160’DAN 1310’A KADAR
23-Aka Samet Afşar
Rûmiye Afşarlarından olup, Türkçe müretteb dîvânı vardır. Şu beyit onundur:
Zülften dâm kurup, dâne sepip
hâlından
Dâne vü dâmı görüp, dâma duçar oldu gönül
24-Nebâtî:
Karacadağ ahâlîsinden olup, Tebriz’de matbu’ dîvânı vardır.
25-Halîfe:
Azerbaycanlı ve Şakakî tâifesindendir. Tebriz’de matbu’ dîvânı vardır.
26-Hayran Hanım:
Kengerli hanzâdelerinden Rumiyeli olup, mükemmel dîvânı vardır. Şu eş’âr onundur:
Şem’ çekip âh, aman eyledi
Hicre yanan bağrımı kan eyledi
Gördü ki pervâne menim hâlımı
Şûra gelip, âh u fiğân eyledi
27-Ağa Beyim:
Karabağ hükümdarı İbrahım Halil Han’ın kerîmesi Fethali Şah Kacar’ın baş hatunudur. Türkçe ve Fârsî eş’ârı ma’rûftur.
28-Gülçin
Mirze Ebd-ül-Ali Afşar, Rumiye ahâlîsinden ve meşâhîr-i şuarâdandır. Şu şiir onundur:
Gerçi hicr-i yârdan sînemde çoktur yâralar
Vaslını yâd eylesem hicrandan artık yâralar
Gêceler bir mâhru aşkından ağlar gözlerim
Allah allah şâhidimdir sâbit ü seyyâreler
Bu deyil lâle ki taştan baş verip ey gönlü taş
Hâlıma kan ağlırı hicrinde seng-i hâralar
29-Reşid Afşar
Meşâhîr-i şuarâ-yı Azerbaycan’dan ve ahâli-yi Rumiye’den olup, Türkçe kasîde ve gazelleri pek ma’rûftur. “Gülüstan Târîhi”ne ilâve olarak bir “Afşar Târîhi” yazmış. Muzaffereddin Şâh-ı merhûmun taraf-ı teveccühât-ı mulûkânesi idi.
30-Şukûhî
Ahâli-yi Marağa’dan olup, Türkçe bir kaç te’lîfâtı vardır. Asâr-ı manzûmesinden bâzıları Tebriz’de tab' olundu.
31-Sarraf
Hacı Sarraf Tebriz ahâlîsinden olup, eş’ârı beyn-el-ahâlî ma’rûftur.
32-Kudsî
Halhal ahâlîsinden olup, eş’ârı ma’rûftur:
Zülfün düşüptü çöhre-yi gülgün
kabâğına
Tebdâr tek verip özünü gün kabâğına
33-Nâcî:
Tebriz tüccarından olup, Mekke-yi Muazzime’ye giderken bir çok Tebrizli hücâc ile birlikte binmiş oldukları vapur gark oldu. Tebriz’de matbu' dîvânı Azerbaycan’da makbuldur.
34-La’lî:
Meşâhîr-i şuarâ-yı Azerbaycan’dan olup, âteşin lisan ve Nef’î meslek bir Türk şâir idi. Muzaffereddin Şâh-ı merhûmun La’li’ye teveccühleri var idi. Müretteb dîvânı mevcuttur. Bu Dîvân La’lî’den gizli tab’ olunmuştur. Ekser-i eş’âr La’lî’nin deyildir. Bu hususta merhûm La’lî matbaaçılardan bir çok şikâyet eylemiştir. Hatırımda kalan bir kaç beyti şunlardır:
Gönlümü bir yana ol müjgan çeker
Bir tarafa zülf-i perîşan çeker
Tarh-ı dehânın nece müşküldü gör
İstese nakkâş çeke, can çeker
Hey’et-i zülfünde kalıp çarh mât
Sünbüle tarhın ona mîzan çeker
35-Ziya:
Mukaddem [Otuziki] Ulusu’ndan ve Marağa ahâlîsinden olup, Türkçe güzel eş’ârı ve müretteb dîvânı vardır.
36-Dehîl:
Marağa ahâlîsinden ve ma’rûf şâirlerdendir. Mersiyeleri matbu’ ve makbuldur.
Mecd üs-Seltene Afşar
[1] تورک یوردو (تورک‌له‌رین فائده‌سی‌نه چالیشیر. اون بئش گون‌ده بیر
چیخار). ییل ٧، جلد ١٤، عمومی سایی ١٥٨. ١٥ حزیران، ١٣٣٤- سایی ٨
[2] دو حرکت مشروطیت در
آزربایجان و آزادی سِتان در تبریز در اساس حرکت‌هائی ایران‌محور و ضد تورک، و
مبنای هویت ملی هر دویشان «ملت ایران» با زبان ملی فارسی و تاریخ باستان ایران و
میهن ایران و ... یعنی «پان‌ایرانیستی» بودند.
مبنای هویت ملی وارداتی حکومت ملی آزربایجان نیز، پروژه‌ی ملت‌سازی ضد تورک و
استعماری روسیه‌ی استالینیستی تحت نام «ملت آزربایجان»، و رهبران ایرانی آن همه ایران‌گرا
و اغلب بازمانده‌گان دو حرکت مشروطیت و آزادی سِتان، و هدف غائی اعلام شده توسط آن
حرکت و در راس آن‌ها پیشه‌وری، نجات ایران بود. ستارخان
و خیابانی حرکت و حیات سیاسی خود را، نه به نام خلق تورک و برای بهروزی و حفظ
منافع و حقوق ملی وی، بلکه برای نجات ایران آغاز کرده بودند. ستارخان بر خاسته از
توده‌ی مردم، اما در مقطع جنگ‌های تبریز، فاقد هر نوع بینش و دورنگری سیاسی در
باره‌ی هویت ملی تورک و منافع و مصالح ملی وی بود. او بعدا به ماهیت ضد تورک و ضد
اسلام حرکت مشروطیت پی برد، با آن مخالفت کرد و بدین سبب نیز از طرف مشروطه طلبان
غیر بومی و ضد تورک به قتل رسید. فرقه‌ی دموکرات آزربایجان در تبریز و رهبران آن
و در این میان خیابانی به ویژه پیش از تبعید به قارس، دارای مواضع ضد تورک شدید و
تمایلات پان‌ایرانیستی و روس‌گرایانه‌ی ضد مساوات و ضد عوثمان‌لی بودند. پیشه‌وری
هم که حیات سیاسی خود را به عنوان یک ناسیونالیست ایرانی باستان‌گرا و بولشویک روس‌گرا
آغاز کرد، تا پایان عمر سیاسی‌اش هرگز اعتقادی به هویت ملی تورک نه‌داشت و تورک‌ها
را «از قدیم دشمن ما» می‌دانست.
[3] Elias John Wilkinson Gibb, A History of Ottoman
Poetry
[4] طری: تازه، جدید، نو، تروتازه،
شاداب، باطراوت.
[5] جیب: سینه، گریبان، یخه،
یقه
[6] قبا: جامه، ردا، لباده
[7]مُل: باده، خمر، شراب،
صهبا، می
مقالات و آثار رهبر ملی تورک جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی-مجدالسلطنه
ایراندا تورک صنایعِ نفیسه‌سی. مقاله‌ی تورکی جمشیدخان سوباتای‌لی
افشار اورومی مجدالسلطنه در باره‌ی ادب و شعر تورکی در ایران- سال ١٩١٥
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_14.html
جمشیدخان
افشار اورومی: ایران ادبیاتی‌نا بیر نظر. مقاله‌ی تورکی جمشیدخان
سوباتای‌لی افشار اورومی مجدالسطنه در دفاع از تاریخ تمدّن و میراث مدنی تورک –
١٩١۶
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/06/blog-post_12.html
مقاله‌ای
از جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی قتل عام سی هزار تورک توسط شیخ عبیدالله
نهرینی به اسم ترویج شریعت در اورمیه، میاندوآب، بناب، مراغه، ملکان، ...
مقدمه، تصحیح، ویرایش، زیرنویسی: مئهران باهارلی
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/04/blog-post.html
حکما و دانشمندان اوروپایی که از طرف روحانی‌ها تکفیر شده‌اند. مولف: جمشیدخان
سوباتای‌لی افشار اورومی- ١٩١٣
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_30.html
جمشیدخان
سوباتای‌لی افشار اورومی، تورک اولوسال اؤنده‌رین تورک‌جه و فارس‌جا قوشوق‌لاری‌ندان
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_23.html
مجدالسلطنه
افشار اورومی: تورک‌ها، برجسته‌ترین و غیورترین ملت دنیا-دونیانین ان معظم و غیور
ملتی اولان تورک‌له‌ر
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_73.html
جمشیدخان
افشار اورومی: سلاطین تورک حامیان و مروجان علوم و فنون و هنرها بودند. زبان تورکی
وسیع و بی‌نیاز است.
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/12/blog-post_25.html
روایت
تورکی از قتل عامِ مردمِ ولایتِ اورمیه توسط آسوریان و ارمنیان و کوردان؛ و
قدردانی مردم تورک از رهبر ملی مجدالسلطنه افشارِ نجات دهنده
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post_9.html
رهبر
ملی تورک جمشیدخان افشار اورومی: در ماهیت واقعی حرکت
مشروطه و تخریبات و قساوت اوباش و اشرار موسوم به فدائی و مجاهد
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post.html
نادرشاه
افشار از زبان رهبر ملی تورک جمشیدخان افشار اورومی -١٩١٣
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_7.html
جمشیدخان
سوباتای‌لی افشار اورومی-مجدالسلطنه، ١٨٩٨ میلادی -١٢٧٧ شمسی: «دولتِ عّلیه‌یِ
عثمانیه امروز اسبابِ مفاخرتِ عمومِ اسلامیان می‌باشد.»
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post_13.html
در باره‌ی رهبر ملی تورک جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی-مجدالسلطنه
پروفسور
ویلیامز جکسون: مجدالسلطنه افشار اورومی، جامع سه شخصیت دانشمند، نظامی و درباری
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/11/saturdaydecember-17-2011-abraham_13.html
جمشیدخان
سوباتای‌لی افشار اورومی-مجدالسلطنه (١٨٦٤-١٩٤٠)
https://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post.html
جمشیدخان
سوباتای‌لی بکیشلو مجدالسلطنه افشار اورومی
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/09/blog-post_20.html
جمشید
سوباتای‌لی آوشار اورومی (جمشیدخان مجدالسلطنه افشار ارومی) والی آزربایجان نیمه‌مستقل-
تحت الحمایه‌ی امپراتوری عثمانلی (٨ ژوئن ۱۹۱۸ - اول اوکتوبر ۱۹۱۸)
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/08/blog-post_29.html
مجدالسلطنه
در سال ١٩١٠، شدیدا تورک‌گرا و سخت تورکیست بود.
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/01/blog-post_2.html
پیوستن
جمشیدخان افشار اورومی و نیروهای تحت فرماندهی‌اش به اوردوی اسلام-عثمانلی به
فرماندهی خلیل پاشا
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_5.html
دست‌گیری،
تبعید و حبس جمشیدخان افشار اورومی توسط دولتین روسیه و بریتانیا
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_20.html
جهالت
است یا مانقورتیسم؟ بایکوت جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی و حاجی بیگ بلوری ته‌بریزی
و علی‌احسان پاشا و خلیل پاشا و یاران کرامشان
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/12/blog-post_24.html
اورمولو
و افشار اولان «جمشیدخان افشار اورومی» (مجدالسلطنه) و آزه‌ربایجان‌چی‌لارین اونا
قویدوغو بایکوت
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/12/blog-post_15.html
مستوره
افشار اورومی، یک شخصیت ملی تورک و دفاع او از «تورک میللی موجادیله‌سی»، بر اساس
عرض حال و شکایت وی به مجلس شورای ملی
https://sozumuz1.blogspot.com/2018/03/blog-post_8.html
جمشیدخان
مجدالسلطنه و قیصرخانیم افشار در کتاب نیکیتین
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_24.html
انعکاس
شعور ملی تورک در نام‌های اشخاص خانواده‌ی جمشیدخان افشار اورومی و نادرشاه افشار،
و نبود آن در نام‌های اشخاص خانواده‌ی پیشه‌وری، خیابانی، ستارخان و شاه اسماعیل
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/01/blog-post_14.html
ما
تورکیم! از نامه‌ی دانش‌آموزان اورمیه به انجمن ملی ته‌بریز در یک صد و ده سال پیش
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/07/blog-post_3.html
زبان
معیار مودرن تورکی
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/08/blog-post_31.html
یاشاسین
تورک جوان‌لاری! خطابه‌ی تورکی غنی‌زاده سلماسی به جوانان تورک نوشته شده در ١٠٩
سال پیش
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_30.html
نامه‌ی
تورکی تقی رفعت به محمدامین رسول‌زاده
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/01/blog-post_23.html
٩٨مین
سالگرد تاسیس «مدرسه‌ی تورک خیر یوردو» (صلاحیه) اورمیه و ١٠٧مین سالگرد «مدرسه‌ی
تورک بالو« و یادی از «حاجی میرزا فضل الله مجتهد اورمولو»
http://sozumuz1.blogspot.com/2016/02/blog-post_22.html
No comments:
Post a Comment