قرائت صحیح و کامل کتیبه‌های کوفی مقبره‌ی قبّهای
«سؤیۆمبه‌ت» (سه‌گونبد) اوُرموُ (اورمیه)
مئهران باهارلی
Batı Azerbaycan’da Urmu “Söyümbet” türbesinin kûfî
yazıtları ve onu yaptıran Uygur Noyan “Şiş Kat”ın adının kökenlemesi
MÉHRAN BAHARLI
mehranbahari1@yahoo.com
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه:
مقبره‌ی گنبدی «سؤیۆمبه‌ت Söyümbet»
[نام دولتی نادرست: سه گونبد]، قدیمی‌ترین اثر معماری تورک دوره‌ی اسلامی در شهر
اورموی آزربایجان مشهور به «تورکستان» واقع در تورک‌ایلی نزدیک به مرز تورکیه، و
یکی از دو سمبول این شهر است (سمبول دوم، تامغا - اوْنقوُن افشاری است).
سؤیومبه‌ت در سال ١١٨٤ به دوره‌ی حاکمیت
توغرول سوم - خاقان سلجوقی از تورکان اوغوز، به امر «شیش(ی) قات» یک نویان - امیر
اویغور ساخته شده است. وی در آن هنگام به نیابت از برادر بزرگش اتابک نصرت‌الدّین
محمّد جان بالابان (جهان پهلوان) دومین پادشاه دولت محلّی - دودمان «اتابکان
تورک‌ایلی» - دولت «ایل‌دنیزلی» از تورکان قیپچاق، از تبریز بر منطقه‌ی آزربایجان
از تورک‌ایلی و آران حکومت می‌کرد.
در قسمت اول این کتاب قرائت صحیح و
کامل کتیبه‌های کوفی سؤیومبه‌ت را به همراه ترمیم قسمت‌های افتاده‌ی آن عرضه کرده
و در آن از جمله چند کلمه‌ی کلیدی که تاکنون خوانده نه‌شده بودند را برای نخستین
بار خوانده‌ام. هم‌چنین اطلاعاتی در باره‌ی ماهیت و عملکرد «مقبره»ای این بنا و معمار
آن «البنّاء منصور بن موسی اورمویی» (اورمولو یاپقان موسا اوغلو منصور) داده‌ام. در
قسمت دوم مقاله، ریشه‌شناسی آلتاییک (تورکی، موغولی، چینی) نام «شیش(ی) قات» را تقدیم
کرده‌ام.
Özet
Kubbeli
türbe "Söyümbet" (Farsça sahte devlet adı: Seh Gonbad), Türk şehri
Urmu'daki (Urmia, Urmiye) İslam döneminden kalma en eski Türk mimarisi
anıtıdır. Tarihsel olarak "Türkistan" olarak bilinen Urmu, Türkili'nin
Azerbaycan bölgesinde, Türkiye sınırına yakında yer almakta ve Azerbaycan ile
Türkili’nin ikinci büyük kentidir. "Söyümbet", Urmu şehrinin iki
sembolünden biridir, ikinci sembol ise Türk Afşar boyunun Tamga - Ongun'udur.
Söyümbet,
1184 yılında Selçuklu (Oğuz) Türklerinin Hakanı Toğrul III döneminde, Uygur
noyanlarından "Şiş(i) Qat"ın emriyle inşa edilmiştir. O dönemde, Toğrul III Türkili ve Aran’ın Azerbaycan
bölgesini, "İl Denizli" deveti olarak da bilinen yerel "Türkili
Atabekleri" hanedanının (Kıpçak Türklerinden) ikinci Hanı olan ağabeyi
Atabek Nusret ed-Din Mehemmed Can Balaban (Cahan Pehlivan) adına Tebriz'den yönetiyordu.
Bu
kitabın ilk bölümünde Söyümbet'in Kufi yazıtlarının düşmüş bölümlerini onararak doğru ve eksiksiz okumasını sundum, ve daha önce okunamamış
veya çözülememiş bazı anahtar kelimeleri ilk kez okudum. Ayrıca bu anıtın
"mezar" niteliği ve işlevi ile mimarı “Urmulu Yapkan (Benna) Musa
Oğlu Mansur” hakkında bilgi verdim. Kitabın ikinci bölümünde "Şiş(i)
Qat" isminin Altaik (Türkçe, Moğolca, Çince) etimolojisini ele aldım.
Abstract
The domed tomb "Söyümbet"
(Farsi fake-state name: Seh Gonbad), is the oldest monument of Turkic
architecture from the Islamic period in the Turkish city of Urmu (Urmia, Urmiye).
Urmu historically known as "Turkistan", is located in the Azerbaijan
region of Türkili. "Söyümbet" is one of the two symbols of Urmu city,
with the second symbol being the Tamga - Ongun of the Turkish Afshar tribe.
Söyümbet
was built in 1184 during the reign of Toghrul III, the Khaqan of Saljuk (Oghuz)
Turks, by the order of "Şiş (Shish) Qat", a Uyghur noyan. At that
time, he ruled the Azerbaijan region of Türkili and Aran from Tebriz, on behalf
of his elder brother Atabek Nusret ed-Din Mehemmed Jahan Pahlivan, the second
king of the local "Türkili Atabek" dynasty (from Qipchak Turks), also
known as the "İl Denizli" government.
In
the first part of this book, I have presented the correct and complete reading
of the Kufic inscriptions of Söyümbet. For the first time, I have read some key
words that had not been deciphered before. Additionally, I have provided
information about the "tomb" nature and function of this monument, as
well as its architect, "Urmian Benna Mansour bin Mousa" (Urmulu Yapqan
Musa Oğlu Mansur). In the second part of the book, I have discussed the Altaic
(Turkish, Mongolian, Chinese) etymology of the name “Shish.i (Şiş.i) Qat”.
مقبره‌ی
قبّهای «سؤیۆمبه‌تSöyümbet » [نام دولتی نادرست: سه گونبد]، قدیمی‌ترین
اثر معماری تورک دوره‌ی اسلامی در اورمو و یکی از
دو سمبول
این شهر است (دیگری تامغا - اوْنقوُن افشاری است). سؤیومبه‌ت در شهر اورموی
آزربایجان مشهور به «تورکستان» واقع در تورک‌ایلی در سال ١١٨٤ به دوره‌ی حاکمیت
توغرول سوم - خاقان سلجوقی از تورکان اوغوز، به امر «شیش قات» یک نویان - امیر
اویغور ساخته شده است. وی در آن هنگام از امرای مظفّرالدّین قیزیل آرسلان عثمان
بود که هنوز به سلطنت نه‌رسیده و به نیابت از برادر بزرگش اتابک نصرت‌الدّین محمّد
جهان پهلوان دومین پادشاه دولت محلّی - دودمان «اتابکان تورک‌ایلی» - دولت «ایل‌دنیزلی» از تورکان
قیپچاق، از تبریز بر منطقه‌ی آزربایجان از تورک‌ایلی و آران حکومت می‌کرد.
در
این مقاله قرائت صحیح و کامل کتیبه‌های کوفی سؤیومبه‌ت را عرضه کرده و در آن از
جمله چند کلمه‌ی کلیدی که تاکنون خوانده نه‌شده بودند را، مانند کلمه‌ی
«مقبره» که عملکرد بنا را مشخص و کلمه‌ی «البنّاء» که حرفه و نام کامل معمار
آن را معین می‌کند، برای نخستین بار خوانده‌ام. اکنون با قرائت کامل، صحیح و دقیق
این کتیبه‌ها، نکاتی در باره‌ی این نادره‌ی معماری تورک که تا حال به طور قطع معلوم
نه‌بود، حل نهایی و قطعی خود را پیدا می‌کند.
سؤیومبه‌ت یک اثر معماری تورک است
١-
ساخت مقبره و قبّه - گونبد بر روی مقبره، در بسیاری از
فرهنگ‌ها و سرزمین‌ها از جمله در ایران قبل از اسلام مشاهده شده است. اما نمونه‌های
گونبدسازی باقیمانده از دوره‌ی ساسانی و ... ابتدائی و منفرد بوده، تبدیل به نوعی هنر
و معماری و سنت نه‌شده بودند. وآنگاه این نمونه‌ها فاقد منشاء ایرانیک و به احتمال
زیاد آثاری از معماری گونبدسازی بین‌النهرینی در خاک ایران امروزی هستند. در میان
ایرانیک‌های هخامنشی و ساسانی «فرهنگ مقبره - گونبد» وجود نه‌داشت، بلکه ضد آن
«فرهنگ دخمه» وجود داشت. در نزد زرتشتیان رسم نه‌بود که مرده‌گان را به خاک به‌سپارند.
در دوره‌ی ساسانی اموات را در دخمه‌هایی کنده شده در بلندی‌ها - بورج خاموشی -
قرار می‌دادند تا گوشت مرده توسط درنده‌گان و پرنده‌گان لاشه‌خور خورده شود. پس از
پوسیدن یا خورده شدن اجزاء غیر استخوانی لاشه توسط لاش‌خورها، استخوان‌های باقیمانده
را درون چاه میانه‌ی دخمه بنام «استودان» - استخوان‌دان - انبار می‌کردند. گاهی
اوقات هم اجساد را در حفره‌هایی که در کمر کوه می‌کندند می‌گذاردند تا طعمه‌ی لاش‌خورها
شوند. در دین اسلام هم ساختن بنا بر روی مزار امری پسندیده تلقی نه‌می‌شود. قبر
ایدئال اسلامی، قبری ساده و فاقد تزئینات و بناهای جنبی است.
اما
تورک‌ها به مزارهای مرده‌گانشان با احترام فوق العاده برخورد می‌کردند و به
منظور تعزیز و قدردانی از دست رفته‌گان، هم‌بسته‌گی با بازمانده‌گان و هم‌کیشان،
مصون داشتن قبور از فرسایش با عوامل طبیعی، انعکاس سمبولیک مقام و تمایلات سیاسی و
دینی صاحبان مقابر، .... بر روی آن‌ها با اهتمام بناها حتّی مجسمه‌ها – بالبال‌ها می‌ساختند.
(در تورکی مقبره – بقعه - تربه: قورقان، قورقان‌ائو؛
آرام‌گاه - مرقد: یاتیر، یاتیرائوی؛ مدفن: گؤموت، باساغا؛ قبر – گور
- مزار: سین، سینله، سؤکو، ...).
٢-معماری
مقبره و فرهنگ ساختن مقبره - بقعه – تربه بر روی مزارها مخصوصاً مقابر دارای قبّه
به شکل گونبد و مخروط و هرم؛ با آمدن تورکان سلجوقی به اراضی ایران امروز وارد و
سپس تبدیل به یک رسم و سنت شد. در حالی که قبل از آن چنان رسمی در این سرزمین
وجود نه‌داشت:
-اصطلاح «گونبدی» که در آغاز در زبان دری به معنی چادری که
با یک ستون بر پای می‌ایستاد بود، موید این واقعیت است که معماری گونبد اقتباس و
تکامل «چادیر» تورک - موغول است.
-گونبدهای
مخروطی و هرمی (به فارسی «گونبد رک») که مستقیماً ملهم از چادیرهای تورک - موغول
بود؛ در مقابر سلاطین و امرای دوره‌ی امپراتوری تورک سلجوقی بسیار استفاده می‌شد.
-تقریباً
تمام نمونه‌های مقبره‌ها و دیگر بناهای قبّهای تاریخی از جمله مساجد گونبددار در
ایران، ساخته شده و محصول دوره‌ی تورک تاریخ ایران و مربوط به دولت‌ها - سلسله‌های
تورک سلجوقی (اوج و کمال معماری عموماً و معماری گونبدسازی خصوصاً در ایران)، ایل‌خانی،
تیموری، قویون‌لو، قیزیلباش و قاجار است (مانند «گونبد قونقور اؤله‌نگ – سلطانیه»
سومین گونبد بزرگ جهان و آرام‌گاه اولجایتو ایل‌خان؛ گونبد علویان همدان؛ توربه - بقعههای
معروف تورک - موغول مراغه، گونبدهای سلجوقی
خرقان، ...).
-اغلب
روستاها با نام گونبد در ایران در تورک‌ایلی (اورمو، همدان، تهران، اراک، تبریز،
مراغه، ملایر، خوی، بیجار، ورامین، قزوین، سراب، ساووج‌بولاق، قوم، ...) و دیگر
مناطق تورک‌نشین (دره‌گز، نیشابور، فیروز آباد، سیرجان، قوچان، ...) قرار دارند.
-گونبد
قابوس بزرگ‌ترین شهر دارای کلمه‌ی گونبد در نام خود، مرکز منطقه‌ی ملی تورکمن – تورکمه‌ن‌یورت
و یا تورکمن صحرا است.
٣-
طبق سنت معماری تورک - موغول تربه - مقبره - بقعههای سلجوقی
و ایل‌خانی که دارای
قبّه‌ی مخروطی - هرمی و یا نیم‌کره‌ای ملهم از چادیر تورک و موغول بودند «گومبه‌ت» (گونبد)؛ و آن‌هایی که بدون قبّه و
در شکل استوانه‌ای بودند «بورج» (برج) نامیده می‌شدند. سؤیومبه‌ت از نمونه‌های مقبره‌ی گونبدی
ساخته شده به سبک معماری تورک سلجوقی با برخی ویژه‌گی‌هایی (آجرکاری ...) که بعدها در دوره‌ی حاکمیت موغولان و ایل‌خان‌لی‌ها مشاهده می‌شود بوده
و از نظر معماری مشابه
مقبره‌های دیگر ساخته شده در قلمروی امپراتوری تورک سلجوقی (تورک‌ایلی، بقیه‌ی
ایران، قفقاز، آناتولی، عراق، سوریه، ...) به خصوص «قیزیل گومبه‌ت» مراغه؛
و «بورج علاء‌الدّین» یا علاء‌الدوله در ورامین از دوره‌ی آرغون
خان چهارمین خاقان امپراتوری ایل‌خان‌لی و ساخته شده به سبک معماری تورک سلجوقی
است.
قرائت کامل و تصحیح متن کتیبه
در
مدخل ورودی سؤیومبه‌ت (بالای در، بالای طاق نما و بر چهار چوب مستطیل فاساد) سه کتیبه
به زبان عربی و خط کوفی وجود دارد که با نصب سنگ‌های ریز در ملات گچ نوشته شده‌اند.
در این کتیبه‌ها اطلاعاتی در باره‌ی عملکرد بناء (مقبره)، نوع بناء (قبّهای)، تعداد
بنا و قبّه (یک عدد)، کسی که امر به ساختن آن داده است (شیش قات منسوب به مظفّرالدّین)،
معمار (بنّاء منصور بن موسی) و تاریخ اتمام بناء (ماه محرّم سال٥٨٠، آوریل ١١٨٤)
داده شده است.
.png)
.png)