نامه‌ای
تورکی از سلطان احمد بیگ آغ‌قویون‌لو:
نوه‌ی سلطان مَحْمَدْ فاتح عوثمانلی و اوزون حسن بیگ آغ‌قویون‌لو، و نخستین پادشاه عوثمانلی بومی تورک‌ایلی و ایران
آغ‌قویون‌لو سلطان اوغورلو احمد بیگ‌ده‌ن (سلطان محمد فاتح عوثمانلی و اوزون حسن به‌ی‌ین تورونو) تورک‌جه بیر مکتوب
مئهران باهارلی
AKKOYUNLU SULTAN UĞURLU AHMED BEY’DEN (FÂTİH SULTAN
MEHMET OSMANLI VE UZUN HASAN BEY AKKOYNLU’NUN TORUNU VE İRAN’IN İLK OSMANLI
HAKANI’NDAN) TÜRKÇE BİR MEKTUP
A TURKISH LETTER FROM AKKOYUNLU SULTAN UGURLU AHMED BEG, GRANDSON OF OTTOMAN FATIH SULTAN MEHMET AND UZUN HASAN BEY AKKOYUNLU, AND FIRST OTTOMAN KING OF IRAN
MÉHRAN BAHARLI
خلاصه:
در این مقاله یک نامه‌ی تبریک به زبان تورکی از سلطان اوغورلو احمد بیگ معروف به گؤده‌جه، آخرین سلطان دولت تورک آغ‌قویون‌لو و اولین سلطان عوثمانلی بومی تورک‌ایلی - آزربایجان - ایران را عرضه کرده‌ام. او این مکتوب رسمی را در پاسخ به فتح‌نامه‌ی تورکی «موْتوُن» (یونانستان امروزی) که سلطان بایزید دوم عوثمانلی پس از فتح منطقه‌ی مورا (در بالکان) و الحاق آن به امپراتوری عوثمانلی به وی فرستاده بود - در تبریز نوشته است (متن فتح‌نامه‌ی تورکی موْتوُن سلطان بایزید عوثمانلی خطاب به سلطان احمد بیگ اوغورلو آغ‌قویون‌لو را هم در آخر این مقاله آورده‌ام). سلطان احمد بیگ این نامه‌ی رسمی را به زبان تورکی و لهجه‌ی عوثمانلی نوشته است. لهجه‌ی عوثمانلی زبان تورکی، مانند لهجه‌های قاراخان‌لی، خارزمی، جغتایی و تورکمانی در دوره‌هایی از تاریخ تورک ایران، در دولت‌های تورک – موغول دارای موقعیت زبان ادبی و رسمی بود. سلطان احمد بیگ آغ‌قویون‌لو (تولد: ١٤٧٦ استانبول، تاج‌گذاری: تبریز مه ١٤٩٧، فوت: اصفهان دسامبر ١٤٩٧) سلطانی فرهیخته و یک شخصیت ملی برجسته در تاریخ تورک و تورک‌ایلی، یکی از رادیکال‌ترین رفورمیست‌های تاریخ تورک-موغول است. او ششمین سلطان دولت تورک آغ‌قویون‌لو-باییندیرلی و آخرین فرمان‌روای قدرت‌مند این سلسله‌ی تورک-تورکمان، از طرف پدر نوه‌ی اوزون حسن بیگ آغ‌قویون‌لو و از طرف مادر نوه‌ی سلطان محمد فاتح عوثمانلی، خواهرزاده و داماد سلطان بایزید دوم عوثمانلی؛ و خواهرزاده‌ی سلطان سلیم اول بود. سلطان احمد بیگ متولد درِسعادتِ امپراتوری عوثمانلی در استانبول بود و در این دربار همراه با دیگر شاهزاده‌گان عوثمانلی از تحصیلاتی عالی برخوردار و به عنوان وارث امپراتوری آغ‌قویون‌لو تربیت شد. بر تخت سلطنت نشستن سلطان احمد بیگ در تبریز، در جهان اسلام و تورک مخصوصا در ممالک عوثمانلی با شعف و شادی بسیار مواجهه گشت. به فرمان سلطان عوثمانلی تمام شهرهای امپراتوری عوثمانلی آذین‌بندی شد و جشن‌ها و مراسم شادمانی و مراسم نظامی برگزار گشت و گلوله‌های توپ شلیک شد. اوغورلو احمد خان قوانین و آداب مملکت‌داری و امور نظامی و کشوری دولت آغ‌قویون‌لو را منطبق با اصول و آداب و قوانین و سنن ریشه‌دار، کارآ و عدالت‌پرور امپراتوری عوثمانلی ترتیب و تنسیق کرد. رفورم‌های سلطان احمد بیگ در عرصه‌های حکومت‌داری، اصلاحات ارضی، سیاست‌های مالی، کونترول درآمدها و مخارج دولت، گردآوری و حساب‌رسی دقیق به مالیات‌ها، مبارزه با فساد، رفع ظلم و دفع مظالم بزرگان کشور و امرای درباری و نظامی، حفظ حقوق رعایا و زارعان و فرودستان از تعدی و ظلم فرادستان و........ رفورم‌هایی رادیکال و همه به «طریق روم-عوثمانلی» بودند. سلطان احمد بیگ قصد خود برای الحاق قلمروی آغ قویون‌لو و در این میان «ممالک عجم» و «کشور ایران» به امپراتوری عوثمانلی را در مکاتبات رسمی خود صراحتا بیان و عملا هم «تمامی‌ی ممالک عجم و کشور ایران» را به امپراتوری عوثمانلی «الحاق» کرد. اصلاحات رادیکال سلطان احمد، عامل اصلی قتل او توسط امرای جنگ‌سالار و کوته‌بین و قانون‌ستیز تورکمان شد. خبر قتل سلطان احمد بیگ ماتم بسیار بزرگی را در جهان اسلام مخصوصا روم و دیگر ممالک عوثمانلی ایجاد کرد. این نقطه‌ی عطف تاریخی، زمینه را برای ظهور حاکمان خون‌ریز و بازی‌چه‌ی صلیبیان و کلیسای ارمنی مانند شاه اسماعیل اول و شاه تهماسب اول و شاه عباس اول آماده کرد. این شاه‌ها با فاناتیزم شیعی و به راه انداختن حمام‌های خون و برادرکشی و قتل عام کردن پریودیک تورک‌ها و تورکمان‌ها و سنی‌ها و علو‌ی‌ها و ماشه‌گی برای صلییان و دولت‌های استعمارگر و ضد تورک اوروپایی مسیحی، جهان اسلام و دنیای تورک را از وسط به دو پاره شکافتند، باعث کورد شدن آناتولی جنوب شرقی و غرب ایران (تورکمانیا) و ریشه‌کن شدن اسلام تورک و مذهب علوی تورک از ایران شدند، و روند افول فرهنگی و زبانی و دموگرافیک تورکان ساکن در ایران امروزی و شیعه کردن اجباری – و فارس‌سازی آن‌ها، ظهور صنف موللایان شیعی و ناسیونالیسم ایرانی و ملت فارس - ایران را آغاز کردند.
اؤزه‌ت
بو یازیم‌دا گؤده‌جه اولاراق دا بیلینه‌ن آغ‌قویون‌لو سولطان احمد به‌ی اوغورلونون تورک‌جه یازیلمیش بیر رسمی قوت‌لاما مکتوبونو سونورام. آغ‌قویون‌لو تورک دولتی‌نین سون و تورک‌ایلی، آزه‌ربایجان و ایران‌ین ایلک یئرلی عوثمانلی پادشاهی اولان سولطان احمد به‌ی‌ین بو مکتوبو عوثمانلی سولطانی ایکینجی بایزیدین بیله‌سی‌نه موتون (یونانیستان‌دا) و مورا بؤلگه‌سی‌نین (بالقان‌لاردا) فتحی‌نی و عوثمانلی توپراقلاری‌نا الحاقی‌نی بیلدیره‌ن تورک‌جه مکتوبونا یانیت اولاراق ته‌بریزده یازیلمیش‌دیر. (عوثمانلی پادشاهی بایزدین سولطان احمد به‌ی اوغورلو آغ‌قویون‌لویا یازدیغی مکتوب دا بو یازیمین سونوندا یئر آلمیش‌دیر). سولطان احمد به‌ی بو تورک‌جه مکتوبو عوثمانلی لهجه‌سی‌یله یازمیش‌دیر. بو لهجه ایران‌ین تورک تاریخی‌نین بؤیوک بؤلومونده تورک دیلی‌نین قاراخان‌لی، خاره‌زم، چاغاتای و تورکمان لهجه‌له‌ری‌نین یانی سیرا، رسمی و ادبی دیل ایستاتوسونا صاحیب ایدی. سولطان احمد به‌ی آغ‌قویون‌لو (دوغوم: ١٤٧٦ ایستانبول، اؤلدورولمه: ١٤٩٧ ایصفاهان) کولتورلو بیر پادشاه، تورک‌ایلی و تورک تاریخی‌نده اؤنه‌م‌لی بیر اولوسال شخصیت، و تورک – موغول تاریخی‌نین اه‌ن رادیکال رئفورمیست‌له‌ری‌نده‌ن بیری‌دیر. تورک آغ‌قویون‌لو- باییندیرلی دولتی‌نین آلتینجی پادشاهی و بو تورک – تورکمان سولاله‌نین سون گوج‌لو حکمداری اولان سولطان احمد به‌ی، آتا طرفیندهن اوزون حسن به‌ی آغ‌قویون‌لو، آنا طرفیندهن عوثمانلی سولطانی محمد فاتیح‌ین تورونو، عینی زمان‌دا عوثمانلی سولطان ایکینجی بایزیدین یئیه‌نی و کوره‌که‌نی و سولطان بیرینجی سلیم‌ین یئیه‌نی ایدی. سولطان احمد به‌ی ایستانبول‌دا عوثمانلی ایمپاراتورونون سارایی‌ندا دوغدو، عوثمانلی دولتی‌نین اؤته‌کی شاهزاده‌له‌ری کیمی عالی بیر ائییتیم آلدی و آغ‌قویون‌لو دولتی‌نین وارثی اولاراق یئتیشدیریلدی. سولطان احمد به‌ی‌ین ته‌بریزده تخته چیخیشی، باش‌دا عوثمانلی اولماق اوزه‌ره ایسلام و تورک دونیاسی‌ندا بؤیوک سئوینج و موت‌لولوق‌لا قارشی‌لاندی. عوثمانلی پادیشاهی‌نین امری‌یله عوثمانلی توپراق‌لاری‌ندا بوتون شه‌هه‌رله‌ر سوس‌له‌ندی، گؤرکه‌م‌لی قوت‌لامالار، عسکری تؤره‌ن‌له‌ر و توپ آتیش‌لاری یاپیلدی. اوغورلو احمد خان، آغ‌قویون‌لو دولتی‌نین قانون‌لاری و عسکری یاپی‌سی ایله ایش‌له‌ییشی‌نی عوثمانلی دولتی‌نین کؤک‌لو و عدالت مرکزلی ایلکه، تؤره، قورال و گه‌له‌نه‌ک‌له‌ری‌نه گؤره دوزه‌ن‌له‌دی. یؤنه‌تیم، توپراق رئفورم‌لاری، مالیه سیاست‌له‌ری، دولت گه‌لیر و گئده‌رله‌ری‌نین کونترولو، وئرگی تحصیلاتی، بونلارین دقیق و دوغرو محاسبه‌سی، یول‌سوزلوق‌لا مجادله تدبیرله‌ری، اؤلکه‌نین ایله‌ری گه‌له‌ن‌له‌ری‌نین، سارای و عسکری لیدئرله‌رین باسقی‌لاری‌نین اورتادان قالدیریلماسی؛ و خالقین، رعیتین، اه‌کین‌چی‌له‌رین و یوخسول‌لارین حاق‌لاری‌نین قورونماسی قونولاری‌ندا دئوریم نیته‌لییی‌نده و هامی‌سی روم – عوثمانلی طرزی‌نده رئفورم‌لار گئرچه‌ک‌له‌شدیردی. رسمی یازیشمالاری‌ندا عجم و ایران اؤلکه‌له‌ری ده داخیل اولماق اوزه‌ره آغ‌قویون‌لو توپراق‌لاری‌نی عوثمانلی دولت‌ینه قاتما نیتی‌نی آچیق‌جا ایفاده ائده‌ن سولطان احمد به‌ی، فعلی اولاراق دا عجم و ایران اؤلکه‌له‌ری‌نین تمامی‌نی عوثمانلی ایمپاراتورلوغونا باغ‌لادی. سولطان احمدین رادیکال رئفورم‌لاری اونون دارگؤروش‌لو، ساواش چیخیرتمانی و یاساتانیمایان تورکمان به‌ی‌له‌ری طرفیندهن اؤلدورولمه‌سی‌نین آنا نه‌ده‌نی ایدی. سولطان احمد به‌ی‌ین اؤلدورولدویو خبری، باش‌دا عوثمانلی اولماق اوزه‌ره ایسلام و تورک دونیاسی‌ندا بؤیوک اوزونتویه نه‌ده‌ن اولدو. بو تاریخی دؤنوم نوقطه‌سی تورک قارشیتی خاچ‌لی‌لارین و سؤمورگه‌چی آوروپا دولت‌له‌ری‌نین و ائرمه‌نی کیلیسه‌سی‌نین متفقی اولان بیرینجی شاه ایسماعیل، شاه تاهماسب و بیرینجی شاه عابباس کیمی حکمدارلارین اورتایا چیخیشی و یوکسه‌لیشی‌نه زمینه حاضیرلادی. اونلارین آدی‌نا فارس شیعه فاناتیزمی‌نی کؤروک‌له‌یه‌ن و پئرییودیک تورک و تورکمان، علوی و سوننی قتل عام‌لاری گئرچه‌ک‌له‌شدیره‌ن بو شاه‌لار، ایران‌داکی تورک‌له‌ری زورلا فارس شیعی دینی‌نه دؤنوشدوروپ فارس‌لاشدیردیلار. تورک خالقی‌نین دیلسه‌ل، کولتوره‌ل و دئموگرافیک آچی‌دان دوشوش سوره‌جی‌نه گیرمه‌سی‌نی باش‌لاتدیلار، آنادولونون گونئی دوغوسو ایله ایران‌ین باتی‌سی‌نین (تورکمانیانین) کوردله‌شمه‌سی‌نه؛ ایران‌دان تورک ایسلامی و تورک علوی‌لییین کؤکونون قازیلماسی‌نا نه‌ده‌ن اولدولار، بوگون‌کو شیعه فارس موللا صینفی و فارس – ایران ملتی ایله ناسیونالیزمی‌نین اولوشماسی‌نا یول آچدی‌لار و سونوج‌دا مسلمان دونیاسی‌نی و تورک دونیاسی‌نی پارچالاییپ یوزایل‌له‌ر بویونجا قارشی قارشی‌یا گه‌تیردی‌له‌ر.
Özet
Bu yazımda Gödece olarak da bilinen Akkoyunlu Sultan Ahmed Bey Uğurlu'nun Türkçe yazılmış bir resmi kutlama mektubunu sunuyorum. Akkoyunlu Türk devletinin son ve Türkili - Azerbaycan - İran'ın ilk yerli Osmanlı padişahı olan Sultan Ahmed Bey bu mektubu, Osmanlı Sultanı II. Bayezid'in kendisine "Motun" (Yunanistan'da) ve Mora bölgesinin (Balkanlarda) fethini ve Osmanlı topraklarına ilhakını bildiren Türkçe mektubuna yanıt olarak Tebriz'de yazılmıştır. (Osmanlı Padişahı Bayezid'in Sultan Ahmed Bey Uğurlu Akkoyunlu'ya yazdığı mektup da bu yazımın sonunda yer almaktadır). Sultan Ahmed Bey bu Türkçe mektubu Osmanlı lehçesiyle yazmıştır. Bu lehçe İran’ın Türk tarihinin büyük bölümünde Türk dilinin Karahanlı, Harezm, Çağatay ve Türkman lehçelerinin yanı sıra, resmi ve edebi dil statüsüne sahip idi. Sultan Ahmed Bey Akkoyunlu (doğum 1476- İstanbul, ölüm 1497- İsfahan) kültürlü bir padişah, Türkili ve Türk tarihinde önemli bir ulusal şahsiyet, ve Türk-Moğol tarihinin en radikal reformistlerinden biridir. Türk Akkoyunlu-Bayındırlı devletinin altıncı padişahı ve bu Türk-Türkman hanedanının son güçlü hükümdarı olan Sultan Ahmed Bey ata tarafından Uzun Hasan Bey Akkoyunlu, ana tarafından Osmanlı Sultanı Mehmed Fatih'in torunu, aynı zamanda Osmanlı Sultanı II. Bayezid'in yeğeni ve kürekeni, ve Sultan I. Selim'in yeğeniydi. Sultan Ahmed Bey, Osmanlı İmparatorluğu'nun sarayında İstanbul'da doğdu, Osmanlı Devleti'nin diğer şehzadeleri gibi mükemmel bir eğitim aldı, ve Akkoyunlu Devleti'nin varisi olarak yetiştirildi. Sultan Ahmed Bey'in Tebriz'de tahta çıkışı, başta Osmanlı olmak üzere İslam ve Türk dünyasında büyük sevinç ve mutlulukla karşılandı. Osmanlı padişahının emriyle Osmanlı topraklarının tüm şehirleri süslendi, görkemli kutlamalar, askeri törenler ve top atışları yapıldı. Uğurlu Ahmed Han, Akkoyunlu devletinin kanunları ve askeri yapısı ile işleyişini Osmanlı Devleti'nin köklü ve adalet merkezli ilke, örf, kural ve geleneklerine göre düzenledi; yönetim, toprak reformları, maliye politikaları, devlet gelir ve giderlerinin kontrolü, vergi tahsilatı, bunların dakik ve doğru muhasebesi, yolsuzlukla mücadele tedbirleri, ülkenin ileri gelenlerinin, saray ve askeri liderlerin baskılarının ortadan kaldırılması; ve halkın, tebaanın, çiftçilerin ve yoksulların haklarının korunması konularında devrim niteliğinde, “Rum-Osmanlı” tarzında reformlar gerçekleştirdi. Resmi yazışmalarında “Acem ve İran ülkeleri” de dahil olmak üzere Akkoyunlu topraklarını Osmanlı Devleti'ne “katma” niyetini açıkça ifade eden Sultan Ahmed Bey, fiili olarak da Acem ve İran ülkelerinin tamamını Osmanlı İmparatorluğu'na “bağladı”. Sultan Ahmed'in radikal reformları, onun dargörüşlü, savaş çığırtmanı ve haydut Türkman beyleri tarafından öldürülmesinin ana nedeniydi. Sultan Ahmed Bey'in öldürüldüğü haberi, başta Osmanlı olmak üzere İslam ve Türk dünyasında büyük üzüntüye neden oldu. Bu tarihi dönüm noktası, Türk karşıtı Haçlıların, sömürgeci Avrupa hükümetlerinin ve Ermeni Kilisesi'nin müttefiki olan Şah İsmail I, Şah Tahmasb ve I. Şah Abbas gibi hükümdarların ortya çıkışı ve yükselişine zemin hazırladı. Onların adına Fars Şii fanatizmini körükleyen, ve periyodik Türk ve Türkman, Alevi ve Sünni katliamları gerçekleştiren bu şahlar, İran'daki Türkleri zorla Fars Şii dinine dönüştürüp Farslaştırdılar; Türk halkının dilsel, kültürel ve demografik açıdan düşüş sürecine girmesini başlattılar; Güney doğu Anadolu ile Batı Iranin Türkmaniyanın Kürtleşmesine, Türk İslamı ve Türk Aleviliyin İrandan kökünün kazılmasına neden oldular; bugünkü Şii Molla sınıfı ve Fars-İran millet ile milliyetçiliğinin oluşmasına yol açtılar, ve sonuçta Müslüman dünyasını ve Türk dünyasını parçalayıp yüzyıllar boyunca karşı karşıya getirdiler.
Abstract
In this article, I have presented an official
congratulatory letter written in the Turkish language from Sultan Ahmed Bey Uğurlu
Akkoyunlu, also known as Gödece. He was the last Sultan of the Turkish state of
Akkoyunlu and the first native Ottoman sultan of Türkili - Azerbaijan - Iran. The
letter was written in Tebriz in response to the Turkish letter from Ottoman Sultan
Bayezid II informing him of the conquest of "Motun" (in modern
Greece) and the Mora region, their annexation to the Ottoman
territories. (The letter from Ottoman Sultan Bayezid addressed to Sultan
Ahmed Bey Uğurlu Akkoyunlu is also included at the end of this article). Sultan
Ahmed Bey Akkoyunlu wrote the letter in Ottoman dialect, which
held official and literary language status in most of the Turkic history of Iran,
alongside Karahanlı, Kharezm, Chagatai, and Türkman dialects of the Turkish
language. Sultan Ahmed Bey Akkoyunlu (born
in Istanbul in 1476, crowned in Tebriz in May 1497, killed in Isfahan in December
1497) was a cultured sultan and a prominent national figure in Türkili and Turkish
history. He was one of the most radical reformists in Turkic-Mogul history. Sultan
Ahmed Bey was the sixth Sultan of the Turkish Akkoyunlu-Bayındırlı state and
the last powerful ruler of this Türk-Türkman dynasty. He was the grandson of Uzun
Hasan Bey Akkoyunlu on his father's side and Ottoman Sultan Mehmed Fatih on his
mother's side. He was also the nephew and son-in-law of Ottoman Sultan Bayezid
II, and the nephew of Sultan Selim I. Sultan
Ahmed Bey was born in the court of the Ottoman Empire in Istanbul. Alongside other
princes of the Ottoman Empire, he received an excellent education and was
raised as the heir of the Akkoyunlu Empire.
Sultan Ahmed Bey's enthronement in Tebriz was met with great joy and happiness
in the Islamic and Turkic worlds, particularly in the Ottoman
Empire. By order of the Ottoman Sultan, all the cities of the Ottoman territory
were decorated, and magnificent celebrations, military ceremonies, and
cannonball firings were held. Uğurlu
Ahmed Han organized the laws, customs, and military affairs of the Akkoyunlu
government based on the well-established and justice-centered principles,
customs, rules, and traditions of the Ottoman Empire. Sultan Ahmed Bey
implemented revolutionary reforms in governance, land reforms, financial
policies, control of state revenues and expenditures, tax collection, accurate
accounting, anti-corruption measures, elimination of oppression by the country's
dignitaries, court and military leaders, and protection of the rights of
subjects, farmers and the poor; all done in the “Rum-Ottoman style”. In his official
correspondence, Sultan Ahmed Bey clearly expressed his intention to annex the
territory of Akkoyunlu, including “the countries of Ajam and Iran”, to the
Ottoman Empire. In fact, he did “annex” all the countries of Ajam and Iran to
the Ottoman Empire. Sultan Ahmed's radical reforms were the main cause of his
murder by the warlike Türkman seigniors. The news of Sultan Ahmed
Bey's murder caused great mourning in the Islamic world, especially in the Ottoman
Empire. This historical catastrophe set the
stage for the rise of rulers like Shah Ismail I, Shah Tahmasb I, and Shah Abbas
I, who were allies of the Crusaders and the Armenian Church. These ruthless shahs pursued Shia fanaticism and carried out massacres and fratricide on behalf
of the Crusaders and colonialist, anti-Turkic European governments, ultimately dividing
the Muslim world and the Turkic world for hundreds of years. They forcibly converted
the Turks in Iran to the Farsi Shia religion and Persianized them, leading to the
cultural and ethnic decline of the Turkish population in Iran, Kurdification of
Southeastern Anatolia and West Iran (Turcomania), eradication of Turkish Islam and
Turkish Alevism from Iran, and creation of the Shia Molla clerics and Persian –
Iranian nationalism.
در این مقاله یک مکتوب رسمی - دولتی به زبان تورکی از سلطان احمد بیگ اوغورلو معروف به گؤده - گؤده‌جه احمد[1]، آخرین سلطان دولت تورک آغ‌قویون‌لو و اولین سلطان عوثمانلی بومی تورک‌ایلی - آزربایجان - ایران، به نقل از کتاب «منشآت السلاطین فریدون بیگ» تألیف فریدون احمد پاشا[2] را عرضه کرده‌ام.
سلطان ابوالنصر احمد بیگ باهادیر خان اوغورلو آغ‌قویون‌لو (تولد: ١٤٧٦ استانبول، تاج‌گذاری: تبریز مه ١٤٩٧، حاکمیت: مه تا دسامبر ١٤٩٧، فوت: اصفهان دسامبر ١٤٩٧) ششمین سلطان دولت تورک آغ‌قویون‌لو (باییندیرلی-بایندریه) و آخرین فرمان‌روای قدرت‌مند این سلسله‌ی تورک-تورکمان، نوه‌ی اوزون حسن بیگ آغ‌قویون‌لو و سلطان محمد فاتح عوثمانلی است. وی از طرف پدری فرزند اوغورلو مَحْمَدْ پسر اوزون حسن بیگ مقتدرترین و مشهورترین پادشاهان سلسله‌ی تورک آق‌قویون‌لو؛ از طرف مادری فرزند گوهرخان خاتون (سلطان) تنها دختر سلطان (ابوالفتح) مَحْمَدْ خان فاتح (حاکمیت ١٤٤٤-١٤٤٦، ١٤٥١-١٤٨١)؛ خواهرزاده و داماد سلطان بایزید دوم عوثمانلی (حاکمیت: ١٥١٢-١٤٨١)؛ و خواهرزاده‌ی سلطان سلیم اول (حاکمیت: ١٥١٢-١٥٢٠) بود. عین شاه خاتون (سلطان)، همسر سلطان احمد بیگ اوغورلو آغ‌قویون‌لو نیز دختر سلطان بایزید دوم بود.
١-سلطان احمد بیگ اوغورلو آغ‌قویون‌لو این مکتوب رسمی-دولتی تبریک تورکی را در پاسخ به فتح‌نامه‌ی تورکی «موْتوُن» -که دایی و پدر زنش سلطان بایزید دوم عوثمانلی پس از فتح منطقه‌ی مورا (یونانستان امروزی در جوار آلبانی و ایتالیا) و الحاق آن به امپراتوری عوثمانلی خطاب به برادرزاده و داماد خود سلطان احمد بیگ اوغورلو آغ‌قویون‌لو نوشته و در آن او را مانند سلطان محمد فاتح «اوغلوم» (پسرم) خطاب کرده بود- از تبریز قلمی کرده است (متن کامل فتح‌نامه‌ی تورکی موْتوُن سلطان بایزید عوثمانلی خطاب به سلطان احمد بیگ اوغورلو آغ‌قویون‌لو را هم در آخر این مقاله آورده‌ام). قابل ذکر است قبلا سلطان یعقوب سومین خاقان دولت آغ‌قویون‌لو و عموی سلطان احمد بیگ نیز، در چرخش از سیاست نادرست اتحاد با صلیبیان بر علیه تورکان عوثمانلی و حمایت از شیوخ طریقت صفوی که اوزون حسن بیگ تعقیب می‌کرد، با شعف بسیار «فتح بوغدان»-سفر جنگی سلطان بایزید دوم عوثمانلی به مناطق اوکرائین غربی، مولداویا، رومانی و مجارستان در سال ١٤٨٤ - را به او تبریک گفته بود (سلطان یعقوب نیز مانند سلطان احمد بیگ، یک شخصیت ملی برجسته در تاریخ تورک و تورک‌ایلی است).
فتح‌نامه‌ی تورکی سلطان بایزید دوم که به سلطان احمد بیگ اوغورلو ارسال کرده، گزارش سفر جنگی برّی و بحری دوم او در بالکان است. در نتیجه‌ی این سفر جنگی، قسمت عظیمی از یونانستان امروزی که تحت حاکمیت وئنئدیک (Venedik، ونیز، ایتالیا) بود، شامل قالا–پایگاه‌های نظامی مهم ایتالیا در موْتوُن (Motun)، قوْروْن (Koron)، آناوارین (Anavarin)، میلوْنا (Milona)، فانار (Fanar)، فیره‌نک (Firenk) و قاشتایی (Gastouni، قاستانی) فتح و به امپراتوری عوثمانلی الحاق گردید و رابطه‌ی این بخش از شبه جزیره‌ی بالکان با ونیز (ایتالیا) و آرناووت‌لوق (آلبانیا، Arnavut) قطع شد.
سلطان احمد بیگ اوغورلو در جوابیه‌ی تورکی خود به دایی و پدر زنش سلطان بایزید دوم، پیروزی سلطان و اوردوی عوثمانلی و فتح قلاع آناوارین و موتون و قورون و میلونا و فانار و فرنک و قاستونی را «نعمت عظمی و عطیه‌ی کبری» می‌نامد، شعف و خوشحالی خود از آن را بیان می‌کند؛ و به سبب داخل شدن این سرزمین‌ها به حوزه‌ی ممالک مسلمان خدا را سپاس می‌گوید. وی اضافه می‌کند که به مناسبت فتوحات مذکور سلطان بایزید دوم و اوردوی عوثمانلی، صدقه‌ها و نذرهای پی در پی به فقرا و مستحقین توزیع کرده؛ همراه با مقامات دولت آغ‌قویون‌لو از جمله «لالا»[3] و «خواجه‌ی محترم»[4] به شادمانی و سرور و دعاگویی و شکرگزاری پرداخته؛ شهرها و قصبه‌های قلمروی آغ‌قویون‌لو (قفقاز، تورک‌ایلی، ایران، ...) در روزهای متعدد و معین آذین‌بندی و آراسته و پیراسته شده؛ در آن‌ها مراسم جشن و سرور برگزار گردیده؛ در قالاها و دژهای نظامی توپ‌ها و توفنگ‌ها شلیک و غرّش آن‌ها در هوا طنین‌انداز شده، و گلوله‌های توپ‌های قالاکوب و قونداق‌های توفنگ‌ها به پرواز در آمده‌اند. سلطان احمد بیگ اوغورلو می‌گوید که فتح‌نامه‌ی تورکی سلطان بایزید دوم در جوامع و مساجد قرائت شده، و تمام اهالی و مردم و اتباع دولت آغ‌قویون‌لو از صمیم قلب و خلوص نیت، به سجده‌ی شکر رفته و برای ادامه‌ی پیروزی‌های سلطان و اوردوی عوثمانلی دعا کرده‌اند. وی در پایان ابراز اومیدواری می‌کند که این فتح، کلید فتوحات بی شمار سلطان و اوردوی عوثمانلی در آینده باشد.
٢-سلطان احمد بیگ سلطانی فرهیخته، و یک شخصیت ملی بسیار برجسته در تاریخ تورک و تورک‌ایلی است. از آنجائی که در مقالات متعددی به این شخصیت ملی تورک خواهم پرداخت در اینجا صرفا در چند جمله به اهمیت وی و حاکمیتش در تاریخ تورک و تورک‌ایلی اشاره می‌کنم.
-تربیتی مکمل و عالی به عنوان شاه‌زاده‌ی عوثمانلی-آغ‌قویون‌لو: سلطان احمد بیگ که متولد درسعادت –دربار امپراتوری عوثمانلی در استانبول بود و در شیرخواره‌گی پدر خود سلطان اوغورلو محمد را از دست داده بود (اوغورلو محمد، به عوثمانلی پناهنده شده بود. سلطان محمد فاتح به تلافی اتحاد اوزون حسن با ونیز و صلیبیان، از اوغورلو محمد حمایت کرد و تنها دختر خود گوهرخان سلطان را به عقد ازدواج او درآورد. سلطان احمد بیگ حاصل این ازدواج بود. سلطان محمد فاتح پس از آن اوغورلو محمد را به سمت والی سیواس تعیین کرد. وی در سال ١٤٧٧ هنگام یک ساله‌گی احمد با دسیسه‌ی اوزون حسن کشته شد). سلطان احمد بیگ در دربار عوثمانلی همراه با دیگر شاهزاده‌گان عوثمانلی از تحصیلاتی مکمل و عالی برخوردار، و به عنوان وارث امپراتوری آغ‌قویون‌لو بزرگ و تربیت شد. سلطان محمد فاتح او را مانند فرزند خود می‌دانست و «اوغلوم» خطاب می‌کرد. بعد از او نیز سلطان بایزید دوم که دختر خود عین شاه خاتون را به عقد او در آورد، سلطان احمد بیگ را مانند پسر خود عدّ و همیشه «اوغلوم» خطاب می‌نمود. سلطان احمد بیگ هم سلطان بایزید دوم را ابوی و پدر خطاب می‌کرد.
-شعف جهان اسلام از بر تخت سلطنت تبریز نشستن سلطان احمد بیگ: بر تخت سلطنت نشستن سلطان احمد بیگ در تبریز، در جهان اسلام و تورک مخصوصا در ممالک عوثمانلی با حسن استقبال و شعف و وجد بسیار مواجهه شد. (اوغورلو احمد خان ٩٠٢ سنه‌سی اواسطی‌نده دارالملکِ ایران اولان ته‌بریز شهری‌نه مظفراً دخول و سلطنتی‌نی اعلان ائیله‌دی. اوغورلو احمد خان‌ین پادشاهِ ایران اولماسی، عالمِ اسلام‌دا اؤیله بیر حُسنِ تاثیر حال ائتمیش‌دیر که تعریفی غیرِ قابل‌دیر. حضرتِ فاتح‌ین حفیدی‌نین ایران تختی‌نه زینت‌بخشا اولماسی، فی الحقیقه کائناتین یوزونو گولدوره‌جه‌ک مفاخرِ ساره‌ده‌ن ایدی ...)[5].
به فرمان سلطان عوثمانلی تمام شهرها و قلاع قلمروی امپراتوری عوثمانلی به مناسبت بر تخت سلطنت نشتن سلطان احمد بیگ در تبریز، آذین‌بندی و آراسته و پیراسته و در آن‌ها جشن‌ها و مراسم شادمانی و مراسم نظامی برگزار و گلوله‌های توپ شلیک شد. (جنت مکان سلطان بایزید خان غازی حضرت‌له‌ری درگاهی‌ندان کفه جانبی‌نده بولونان شهزاده سلطان محمده اوغورلو احمدین مظفریتی‌نه دائر گؤنده‌ریله‌ن امر همایونون صورتی‌دیر. ص ٣٣٦: اوغلوم میرزه احمدین اولیای دولتی مسرور و منصور، و اعدی سلطنتی مخذول و مقهور اولدوق‌لاری‌نی اعلام ائتدییی جهت‌ده‌ن بویوردوم که حکم شریفیم‌له قولوم حیدر واردیغی گیبی، بو حادثه‌ی کبرانین اشعاری و آیات عظمانین تذکاری ایچون تحت حکومتی‌نده اولان شهرله‌ری و قالاله‌ری امر ائده‌سین دوناتیپ قالاله‌رده توپ‌لار و توفه‌نگ‌له‌ر آتیلیپ، شهرله‌ری تزیین و آراسته و تحلیه و پیراسته ائدیپ، شه‌ن‌لیک‌له‌ر و شادلیق‌لار ائده‌له‌ر. شؤیله بیله‌سینَ!).
-اولگوی دولت‌داری عوثمانلی-طریق روم: اوغورلو احمدخان تمام قوانین و آداب مملکت‌داری و دولت‌مداری و جهان‌داری و امور نظامی و کشوری دولت آغ‌قویون‌لو را بر اساس و منطبق با اصول و آداب و قوانین و سنن بسیار ریشه‌دار، جاافتاده، مدون، کارآ و عدالت‌پرور امپراتوری عوثمانلی ترتیب و تنسیق کرد. وی در این عرصه همان گونه که در مکتوبات خود به دفعات بیان کرده است، سلطان مجاهدان سلطان بایزید دوم را اولگو و مرشد و مربی و هادی خویش، و خود را مقلد و پیرو و تابع و مطیع نصایح و ارشادات او می‌دانست: (و همواره سنن سنیه‌ی معدلت و جهان‌داری و اطوار مرضیه‌ی مرحمت و دل‌داری آن عالی حضرت ابوت منزلت را دستور العمل اعمال و اطوار و پیش نهاد احوال و اطوار خود دانسته، از همت عالی رتبت و نصایح مصالح بدایت مستمد و مستفید می‌باشد. اومید که همواره به اعلام اشارات مستوجب البشارات و تنبیهات ملاطفت غایات و به ابلاغ مراسلات و محاملات عواطف سرایات شوارع ان‌ها و اخبار را متواصل دارند و ....)
-رفورمیستی رادیکال، سنت‌شکن، نستوه و آینده‌نگر: گرچه تقریبا تمام سلاطین تورک و موغول در طول تاریخ مخصوصا در ایران امروزی - از غازان خان ایلخان و اوزون حسن بیگ آغ‌قویون‌لو و شاه اسماعیل دوم قیزیل‌باش گرفته تا نادر شاه افشار و ناصرالدین شاه قاجار و مظفرالدین شاه قاجار - رفورمیست و متجدد بوده‌اند، اما سلطان احمد بیگ یکی از برجسته‌ترین و رادیکال‌ترین رفورمیست‌های تاریخ تورک - موغول است. رفورم‌های سلطان احمد بیگ در عرصه‌های حکومت‌داری، اصلاحات ارضی، سیاست‌های مالی، کونترول مداخل و مخارج دولت، گردآوری و حساب‌رسی دقیق به مالیات‌ها، مبارزه با فساد، رفع ظلم و دفع مظالم بزرگان کشور و امرای درباری و نظامی، حفظ حقوق رعایا و زارعان و فرودستان از تعدی و ظلم فرادستان و........ رفورم‌هایی بسیار رادیکال «به طریق روم» - عوثمانلی و ماوراء و مافوق اصلاحات جدش اوزون حسن بیگ و عمویش سلطان یعقوب بیگ در این زمینه‌ها بودند (که عاقبت هم به قتل و شهادت او توسط امرای جنگ‌سالار نادان و کوته‌بین تورکمان منجر شد) .
-الحاق ممالک عجم و کشور ایران به عوثمانلی: هر چند در مدت حاکمیت کوتاه مدت سلطان احمد بیگ، اقدامات حقوقی و قانونی مانند عقد توافق‌نامه‌ها برای الحاق قلمروی آغ قویون‌لو به امپراتوری عوثمانلی انجام نیافت، اما سلطان احمد بیگ قصد خود برای «تحصیل سریر سلطنت و ممالک موروثی‌ی ایران و تکمیل مراسم استیلا و استعلا بر آن کشور» و الحاق قلمروی آغ قویون‌لو و در این میان «ممالک عجم» و «کشور ایران» به امپراتوری عوثمانلی را در مکاتبات رسمی مکتوب خود صراحتا کاملا بیان کرد و همان گونه که در مکتوبی به سلطان بایزید دوم می‌گوید: «تمامی‌ی ممالک عجم و کشور ایران» را عملا هم به امپراتوری عوثمانلی «الحاق» نمود. (سلطان احمد بیگ: .... اکنون عرصه‌ی خلافت آن حضرت [سلطان بایزید دوم] به لحوق ایالت این ولایت اتساع ملکت اسکندری پذیرفت و تمامی‌ی ممالک عجم و کشور ایرانی از لمعان اشراق خاطر خورشید مأثر آن حضرت [سلطان بایزید دوم] عطوفت شعار به تسخیر عساکر معدلت و دین‌پروری [عوثمانلی] تالیف، و جمعیت تمامی بصیت نصفت و دادگستری گرفت ... سوابق توجه همیت و التفات و لواحق تربیت و مساعدات عالی‌حضرت خداوندگاری اسلام مداری ابوت مکانی ملاطفت نشانی سلطان الغزاة والمجاهدین خلد الله ظلال خلافته علی العالمین وابدایات تأییده فی اعلام الملک والدین همواره مصروف به تحصیل سریر سلطنت و ممالک موروثی‌ی ایرانی و تکمیل مراسم استیلا و استعلا بر کشور آمال و امانی این مراقب الطاف الهی و مراصد فیوض و تاییدات نامتناهی می‌بود، والحمدلله تعالی که آن چه دیده به حدس و استبصار خداوندگار خلافت مدار در مرأت استعداد و در آیینه‌ی قابلیت و حسن رشاد این مخلص صادق الاعتقاد مشاهده و معاینه فرموده بودند به بهترین صورتی و زیباترین حالتی هویدا و آشکار شد).
-خواست امرای آغ‌قویون‌لو برای الحاق به عوثمانلی: خواست الحاق قلمرو و دولت آغ‌قویون‌لو به قلمرو و امپراتوری عوثمانلی در آن مقطع خواست همه‌گانی امرای آغ‌قویون‌لو، خسته و بی تاب شده از جنگ‌های بلاانقطاع خانه‌گی امرای تورکمان و پدران و پسران و برادران مدعی سلطنت بر علیه هم بود. چنان چه امرای آغ‌قویون‌لو در مکتوبی به سلطان بایزید عوثمانلی رسما خواستار الحاق ایران به عوثمانلی و یگانه‌گی مملکت ایران با ولایت عوثمانلی شده بودند: (چون [سلطان بایزید دوم عوثمانلی] به شهزاده‌ای همت نموده باشند، این مملکت [آغ قویون‌لو شامل ایران] را با آن ولایت [عوثمانلی] یگانه‌گی حاصل می‌شود. به غیر از محبت و وداد اصلا چیزی دیگر صورت نه‌می‌بندد و احوال رعیت این دیار مرفه می‌شود. چرا که [سلطان احمد بیگ] در ظل ظلیل پادشاه عدل [سلطان بایزید دوم عوثمانلی] تربیت یافته است...)
- ماتم جهان اسلام پس از قتل سلطان احمد بیگ: خبر شهادت سلطان احمد بیگ به دست امرای نادان و کوتاه‌اندیش و خیانت‌کار تورکمان و اوستاج‌لی (ابراهیم بیک باییندیر، آیبا سلطان حاکم کرمان، قاسم بیگ پورناک والی شیراز، ...) ، ماتمی بسیار بزرگ را در جهان اسلام مخصوصا روم و دیگر ممالک عوثمانلی ایجاد کرد. (چون میرزا دیارِ عجم‌ده شهید اولدو، خبرِ موتو روم‌ا ائردی. جمله خلق روم‌ا عموماً و هم‌صحبت‌له‌ری‌نه خصوصاً ماتم اولوپ، هر بیری عَلَمِ آه‌ی قلّه‌یِ خاورده دیکیپ، آوازِ نفیرِ فغان و صدایِ طبلِ سینه‌یی عیّوقا ائری‌گؤردوله‌ر ...).
-عواقب وخیم خیانت امرای تورکمان: با قتل سلطان احمد بیگ نه تنها آرزوی دست‌یافتنی - بلکه فعلا متحقق شده‌ی - تاسیس حاکمیت واحد تورک بر بخش عظیمی از اوروپا و آسیا، از مجارستان تا هندوستان، و ادغام تمام تورکان اوغوز غربی این منطقه در قالب یک قوم و ملت تورک، ضربه‌ای کاری خورد؛ بلکه زمینه برای ظهور حاکمانی سفاک و خون‌ریز و کوته‌فکر و بازی‌چه‌ی صلیبیان و کلیسای ارمنی مانند شاه اسماعیل اول و شاه تهماسب اول و سپس شاه عباس اول - که با فاناتیزم شیعی و به راه انداختن حمام‌های خون و برادرکشی و عمل کردن به عنوان متحد و ماشه‌ی صلیبیان و دولت‌های استعمارگر و ضد تورک اوروپایی مسیحی، جهان اسلام و دنیای تورک را از وسط به دو پاره شکافتند و روند افول فرهنگی و قومی تورکان ساکن در ایران امروزی و شیعه - فارس شدن آن‌ها را آغاز کردند - آماده شد... (اگر ....اوغورلو سلطان احمد خان گیبی بویوک همّت‌لی بیر پادشاهی امحاء ائده‌ن او دنی اشخاص، سینه‌یِ وطنه نه یارالار آچدیق‌لاری‌نی ادراک ائده‌مه‌یه‌ن .... آغ‌قویون‌لو امراسی، که‌ندی استفاده‌یِ موقّته‌له‌ری‌نی دوشونمه‌ییپ، اوغورلو سلطان احمد خان گیبی بقایِ معالی‌یِ وطن فکرِ متین‌ین عاشقی اولسالاردی، هنوز شیعیت سدِّ حائلی آرایا گیرمه‌زده‌ن اوّل، اهالی‌سی سنّی بولونان هیندوستان‌ا قه‌ده‌ر بیر طریقِ مستقیم آچیلیپ گئتمیشدی. حیفا که شو زمانِ حبور، مدّتِ خنده‌یِ سرور گیبی چابوق گئچدی....).
٣-سلطان احمد بیگ آغ قویون‌لو این نامه‌ی رسمی-دولتی خود را به زبان تورکی و لهجه‌ی عوثمانلی نوشته است. وی در نامه‌ی خود هم چنین می‌گوید که فتح‌نامه‌ی تورکی سلطان بایزید دوم که به لهجه‌ی عوثمانلی است در تمام مساجد و جامع‌های قلمروی آغ قویون‌لو قرائت شده است. این دو داده، نشان می‌دهند که دولت تورک آغ‌قویون‌لو نه تنها زبان تورکی، بلکه لهجه‌ی عوثمانلی آن را هم رسما به کار می‌برد. اساسا مسقط الراس تورکمانان آناتولی و قلمروی عوثمانلی بود. علاوتا در قرون ١٤-١٥فرق بین لهجه‌های تورکمانی (لهجه‌های شرقی اوغوز غربی) و عوثمانلی (لهجه‌های غربی اوغوز غربی) ناچیز بود. یکی از بدکاری‌ها و تحریفات تاریخ‌نگاری‌های ایران‌گرایانه - آزربایجان‌گرایانه و اوریانتالیستی، تحریف و مخفی نمودن واقعیت رسمی بودن سه لهجه‌ی عمده‌ی زبان تورکی یعنی جغتایی، تورکمانی و عوثمانلی در دوره‌ی حاکمیت دولت‌های تورکمان (قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو، قیزیل‌باش، افشار و قاجار) است.
هم‌چنین «آزربایجانی» ایضا «ایرانی-فارس» نامیدن زبان و خود این تورکمانان در تاریخ‌نگاری‌های ایران‌گرایانه-آزربایجان‌گرایانه و اوریانتالیستی تماما غلط و بی پایه است. تورکمانان مذکور و دولت‌هایشان همه «تورک»، زبان قومی-ملیشان «تورکی»، از منطقه‌ای موسوم به «تورکمانیا» و لهجه‌هایشان «تورکمانی» بود که سه لهجه‌ی جغتایی و تورکمانی و عوثمانلی را هم به عنوان زبان رسمی به کار می‌بردند. ...
پایان نوت مئهران باهارلی
مکتوب تورکی سلطان احمد بیگ آغ‌قویون‌لو: نوه‌ی سلطان مَحْمَدْ فاتح، و پادشاه عوثمان‌‌لی‌ی تورک‌ایلی و ایران
[شهزاده سلطان احمد طرفیندهن دارالملک ایران- دارالسلطنت تبریزده‌ن گؤنده‌ریله‌ن] الجواب
درگاهِ فتح مَقَرّ و بارگاهِ ظفر مستقرّ تُرابی‌نا عرضِ بنده‌یِ کم‌تر بودور که:
حالا بشارت‌نامه‌یِ سعادت اثر و حُکمِ شریفِ خورشید منظر صدور و ورود بوُلوپ، مضمونِ مسرّت مشحونِ خبرِ منجری‌نده «بتائید الله‌تعالی و حسن توفیقه» نهضتِ همایون معطوف بوُیورولوپ، آرناووتِ عنود جانبی‌نه قریب وئنئدیکِ لعین توابعی‌نده‌ن، قلاعِ آناوارین و موْتوُن و قوْروْن و میلوْنا و فانار و فیره‌نک و قاشتایی (قاستانی ؟) نام حصونِ متین نبردِ شیرانِ وغا و صدمه‌یِ صواعقِ رعدآسایا تاب گه‌تیرمه‌ییپ، «بعنایة الله تعالی ولطفه» بالجمله مفتوح اولوپ، داخلِ حوزه‌یِ ممالکِ اسلام اولدوغو حینی‌نده، هر بیری‌نی سپاه‌ِ انجم احتشام‌دان لازم اولدوغو قه‌ده‌ر یارار آدام‌لارلا مملوّ ائدیپ، اوْل اراضی و نواحی[یی] رجس و شرک و تلوّثِ کفردان تطهیر قیلیپ، گروه مکروه کفره‌یِ فجره «لعاین الله علیهم» اوْل اطراف‌دان دور و مهجور بوُیورولموش، «الحمد لله الذی هدانا لهذا» دییو، انواعِ حمد و سپاس بیرله بو نعمتِ عظمی و عطیه‌یِ کبری مقابله‌سی‌نده شکرِ بی قیاس ائیله‌ییپ، صدقات و نذور مستحقّینه واصل و متواصل قیلینیپ:
بیت
بدین مژده گر
جان فشانم رواست
که این مژده آسایش جان ماست
دییو، لالام و خواجه‌یِ ذوی الاحترام و خدّامِ عبودیت ارتسام قوُل‌لاری‌یلا دعا و ثنا بیرله حبور و سرورا یوز توتوپ، و بو اطراف‌دا اوْلان بلاد و قصبات، ایّام معتاده و معهوده اوزه‌ره، تزیین ائتدیریلیپ، قلاع و حصون‌دان شه‌ن‌لیک ایچون توْپ‌لار و توفه‌نگ‌له‌ر آتیلیپ، غایتِ نشاط‌دان ضرب‌زن یوُوالیق‌لاری هاوایا اوچوپ و توفه‌نگ قوُنداق‌لاری عیّوقا ائریشیپ و کمالِ انبساط‌دان داغ‌لار و فلک‌له‌ر گوم‌له‌ییپ، طیور و وحوش اربابِ عقل و هوش رشکی‌نده‌ن رقص و سماعا گیریپ، جمله[یِ] رعایا و کافه‌یِ برایا صمیمِ قلب و کمالِ اخلاص‌لا جوامع و مساجدده بو فتح‌نامه‌یِ متبرّکه اوخوندوغو گیبی، سجده‌یِ شکر اداء ائیله‌ییپ، بالتّمام دعواتِ اجابت غایات فزونی‌یِ عمر و سعادت و افزونی‌یِ فتح و نصرت‌له‌ری مداومتی‌نه اشتغال گؤسته‌ریپ، عالم و عالمیان و جمیع انس و جان فرح‌ناک و شادمان اولدولار.
اومیددیر که حق سبحانه و تعالی حضرت‌له‌ری بو فتحِ مبینی کلیدِ ابوابِ فتوحات کثیره و قفل‌گشایِ حصونِ متکثّره ائتمه‌ک‌له هر گون بیر فتحِ تازه و هر ساعت بیر نصرتِ بی اندازه میسّر اولوپ، ایّامِ دولتِ روز افزون‌لاری قلوبِ اهلِ جهانی بهجت و مسرّت ایله خندان قیلیپ، درون دوستانی خرّم و شادمان ائده‌یی‌وئره!.
«بلطف الکامل و کرمه الشامل، ان شاء الله تعالی»
باقی فرمان درگاهِ
عالم‌پناه‌ین‌دیر
SULTAN AHMED BEY AKKOYUNLU, TÜRKİLİ İLE İRAN’IN HAKANI VE SULTAN MEHMET FÂTİH’İN TORUNUNDAN TÜRKÇE BİR MEKTUP
Şehzâde Sultan Ahmet tarafından Dâr ül-Mülk-i Îrân, Dâr üs-Saltanat-ı Tebriz’den gönderilen el-cevâp
Dergâh-ı feth meqerr ve bârgâh-ı zefer müsteqerr turâbına erz-i bende-i kemter budur ki:
Hâlâ beşâretnâme-i saâdet eser ve hökm-i şerîf-i xürşîd menzer sudûr ve vurûd bulup, mezmûn-i meserret meşhûn-i xeber-i münderice “bi-teîdellah taâla ve hüsn-i tôfiqihi” néhzet-i humâyun me’tûf buyurulup, Arnavut-i unûd cânibine qerib Vénédik-i le’în tevâbi’inden qalâ’-ı Anavarin ve Motun ve Qorun ve Milona ve Fanar ve Firenk ve Qaştani nâm husûn-i metin neberd-i şîrân-i veğa ve sedeme-i sevâiq-i re’dâsâya tâb getirmeyip, “bi-inâyet-üllah taâla ve lütfihi” bi-l-cümle meftuh olup, dâxil-i hôzé-i memâlik-i İslâm olduğu héyninde her birini sipâh-ı encüm ihtişamdan lâzım olduğu qeder yarar adamlarla memlovv édip, ol erâzî ve nevâhîyi recs ve şirk ve televvüs-i küfrden tethir qılıp, gurûh-i mekrûh-i kefere-i fecere “leâyin allah eléyhum” ol etrâfdan dûr ve mehcûr buyurulmuş, “elhemdülillah ellezi hudâna lihâzâ” diyü, envâ-ı hemd ve sipas birle bu ni’met-i uzmâ ve etiyye-i kubrâ muqâbilesinde şükr-i bî-qiyâs éyleyip, sedeqat ve nuzûr müsteheqqîne vâsıl ve mütevâsıl qılınıp
Béyit
بدین مژده گر جان فشانم رواست
که این مژده آسایش جان ماست
Diyü lalam ve xâce-i zü-l-ihtirâm ve xuddâm-ı ubûdiyet irtisâm qullarıyla dua ve sena birle hubûr ve surûra yüz tutup, ve bu etrafda olan bilad ve qesebat eyyâm-ı mü’tâde ve me’hûde üzere tezyin étdirilip, qalâ’ ve husûndan şenlik içün toplar ve tüfengler atılıp, qâyet-i nişatdan zerbzen yuvalıqları havaya uçup ve tüfeng qondaqları eyyûqa érişip ve kemâl-ı inbisatdan dağlar ve felekler gümleyip, tuyûr ve vuhûş erbâb-ı eql ve hûş reşkinden reqs ve semâa girip, cümle-i reâya ve kaffe-i berâya semîm-i qelb ve kemâl-ı ixlasla cevâmi’ ve mesâcidde bu fetihnâme-i müteberrike oxunduğu gibi, secde-i şükür edâ éyleyip, bi-t-tamam deevât icâbet-i qâyât-ı fuzûni-yi ömr ve saâdet ve efzûni-yi feth ve nüsretleri müdâvimetine iştiğal gösterip, âlem ve âlemiyan ve cemî-i ins ü can ferehnâk ve şâdman oldular.
Ümiddir ki “Haq sübhânehu ve taâla” hezretleri bu feth-i mübîni kilîd-i ebvâb-ı futûhât-ı kesîre ve quflguşâ-ı husûn-i mütekessire étmekle her gün bir feth-i tâze ve her sâet bir nüsret-i bî-endâze müyesser olup, eyyâm-ı dôlet-i rûzefzûnları qulûb-i ehli cehân-ı béhcet ve meserret ile xendan qılıp, derûn dûstânı xurrem ve şâdmân édeyivére!
بلطف الکامل و کرمه الشامل، ان شاء الله تعالی
Bâqî ferman dergâh-ı âlempenâhındır.
Cennetmekân Sultan Bayazıd Han Gâzi Hazretleri dergâhından Şehzâde Sultan Ahmed tarafına ısdâr olunan Mutun fetihnâmesi sûretidir
جنّت‌مکان سلطان بایزید خان غازی حضرت‌له‌ری درگاهی‌ندان شهزاده سلطان احمد طرفی‌نه اصدار اولونان موتون فتح‌نامه‌سی صورتی‌دیر
فرزندِ ارجمندِ ارشد و امجدِ مصباحِ صباحِ دولت و کامرانی و مفتاحِ افتتاحِ شوکت و گیتی‌ستانی محضِ لطف الله الصّمد
اوغلوم احمد «طول الله عمره بالعز الموید والمجد المخلد» توقیعِ رفیعِ لازم الامتثال واصل اولیجاق معلوم اولا که:
چون آیتِ کریمه‌یِ «لایستوی القاعدون» و کلمه‌یِ طیبه‌یِ «الذین آمنوا وهاجروا وجاهدوا فی سبیل الله باموالهم وانفسهم اعظم درجة عندالله واولئک هم الفائزون» غزانین علوِّ شانی و سموِّ مکانی بابی‌ندا نازل اولوپ، کلامِ قدیم‌ده بوندان غیری مواضعِ عدیده‌ده داخی فضائلِ غزو و جهاد و ثمراتِ جدّ و اجتهاد مذکور و مسطور اولموش‌دور، پس هر فرده عموماً و سلاطینِ ذوی القدره خصوصاً مناسب بل واجب‌دیر که بو فریضه‌نین اداسی‌نا قیام گؤسته‌ریپ، اِدْخارِ اجرِ جزیل ائیله‌یه.
«فان ذالک من عزم الامور وما الحیوة الدینا الامتاع الغرور» بناء علی هذا، جنابِ حقّ‌ده‌ن «جلّ وعلا» استعانت و روحِ پاکِ سیّدِ کائنات‌دان «علیه السّلام» استغاثت ائدیپ، مجرّد احرازِ مَثوباتِ عظمی قصدی‌نه طائفه‌یِ وئنئدیکِ لعین‌ین «خذلهم الله الی یوم الدین» - که منکرانِ نعمتِ نبوی و مستکبرانِ رسالتِ مصطفوی‌له‌ردیر - تحتِ تصرّف‌له‌ری‌نده اولان بلاد و حصون‌دان حصنِ حصینِ موْتوُن – که متانت و مداخلی و صعوبتِ مراحلی شرحی‌نده زبانِ اندیشه عاجز و قاصردیر - بروجِ مُشَیَّده‌سی اوجِ آسمانا مماس اولوپ، اساسِ مُمَهَّده‌سی مرکزِ کُره‌یِ عالمه تماس بولموش‌دور و هر گوشه‌یِ جُفونِ عُیون ملّاح گیبی پُر مردمِ ناوک‌انداز و هر طرف‌ده طرّه‌یِ طرّار ساده عذارلار گیبی بی حدّ کفّارِ حیله‌ساز استخلاصی‌نا لشکرِ بی شمار و الویه‌یِ نصرت شعارلا عزیمتِ میمونو مصمّم قیلیپ، مدةِ مدید منازل و مراحل «کطی السجل للکتب» طیّ اولوندوقودان سونرا، بیر روزِ پیروزدا نواحی‌یِ برّی خیامِ نجوم اعداد و ثوابتِ اوتادِ اوردویِ همایونوم ایله مُخَیَّم قیلینیپ، بی توقّف قالایِ مزبوره‌نین قلعی‌نه مباشرت و مبادرت اولوندو.
و یئر یئر توپ‌لار قورولوپ دودِ دخّان ابرِ صاعقه‌بار اولوپ گؤک‌له‌ره آغدی و هر طرف‌ده‌ن جنگ و آشوب اولاشیپ ناوکِ چرخ و زنبرک حصار ایچی‌نه یاغمور گیبی یاغدی «وامطرنا علیهم مطرا فانضر کیف کان عاقبة المجرمین». دؤرت گون بو منوال اوزره حرب و قتال اولوپ، بئشینجی گون تاشرا حصاری «ع» (دولتِ ما را مسخّر شد به تائیدِ خدای)
بو فتحِ همایونون عقبی‌نجه دونانما گه‌می‌له‌ریم -که «الجوار المنشآت فی البحر کالاعلام» حسبِ حال‌لاری‌دیر- هر بیری‌سی دلیرانِ رزم‌آزما و دلاورانِ کشورگشای گیبی «وجرین بهم یریح طیبة وفرحوا بها» دریا یوزونده‌ن ظهور ائدیپ، جوانبِ بحرده‌ن داخی اوچ یوز مقداری سفینه‌یِ گردون پیکرِ قمر لنگرِ سحاب بادبانِ شهاب ریسمان گه‌لیپ احاطه ائیله‌دی‌له‌ر. غازی‌له‌ر که «ان لهم قدم صدق عند ربهم» بحر و برّده‌ن و خشک و ترده‌ن محاربه‌یه آغاز قیلیپ، هر لحظه آتیلان توپ و توفه‌نگ‌له‌ر کفّارِ بدکردارا «لن ینفعکم الفرار» پیغامین ایله‌تیپ و پیاپی پیکانِ سهام اهالی‌یِ قالایا «اینما تکونوا یدرککم الموت ولو کنتم فی بروج مشیدة» پیامین اِنها ائیله‌ردی. بو اثنادا کافر گه‌می‌له‌ری داخی گه‌لیپ قالایا قریب محلّ‌ده سفاینِ اهلِ اسلام ایله مقابل اولوپ، جانبی‌نده‌ن نائره‌یِ حرب اشتعال بولدو.
آخر نسایمِ فتح و فیروزی «لقد نصرکم الله‌فی مواطن کثیرة» مَهَبّی‌نده‌ن تنسّم ائدیپ، ایکی ماونالاری مکمّل آدام‌لار و مرتّب اثواب‌لاری ایله آلینیپ، بیر ایکی‌سی داخی یاندی. محصلِ کلام جهنمّی‌له‌رده‌ن بعضی‌سی عذابِ الیمِ حرقه و بعضی‌سی آلِ فرعون گیبی بلایِ غرقه مبتلا اولوپ؛ بیر مقداری هدفِ تیر و طعمه‌یِ شمشیر و بیر مقداری داخی گرفتارِ بند و زنجیر اولوپ، و مابقی «منهم من نجا براسه فقد ربح» مفهومی‌له عامل اولوپ، فراری اختیار ائیله‌دی. «ع» (از باد هوا آمد و بر باد هوا رفت)
بو فتحِ مسرّت‌فزا میسّر اولدوق‌دان سونرا بیر نیجه گون گئچیپ رویین‌تن، لشکرشکن، سنگ‌دل، قوی هیاکل، منار قامت، پُر صلابت، صاعقه کردار، خصم شکار، نصرت نگار، ظفر رهبر، اژدها پیکر توپ‌لار ایله در و دیواری زیر و زبر قیلینیپ، خندقی‌نین طول و عرضی – که افکارِ عقلادان عمیق‌دیر - خاشاک و خار و احجار و اشجارلا سطحِ ظاهری عرصه‌یِ زمینه مستوی قیلینماق صددی‌نده ایکه‌ن، سنه ست وتسعمأئه محرّم الحرامی‌نین اون دؤردونجو گونو -که یک‌شنبه گونودور- حصارا اسبابِ حرب و اعوان و انصار گه‌تیرمه‌ک هاواسی‌ندا کفّارِ خاکسار یینه دریا یوزونه گه‌لیپ، به‌نیم گه‌می‌له‌ریم داخی واریپ، مقابل اولماق تدارکوندا ایکه‌ن، اه‌نگین‌ده‌ن ایکیندی وقتی‌نده دؤرت بئش پارا قادیرقاسی هاوا موافقتی و روزگار قوّتی و معاونتی‌یله گه‌لیپ قالایا داخل اولدو.
اگر چه حصار کماهو المقصود ییخیلمیش و خندق داخی مرادجا دولموش دئییل ایدی که اوزه‌ری‌نده‌ن یورومه‌ک قابل اولایدی، فامّا بو قضیه‌نین وقوعوندان غیرتِ اسلام و حمیّتِ دینِ سیّد الانام غلبه ائدیپ، همین اوْل ساعت جوانب‌ده‌ن یورویوش ائتمه‌یه فرمانِ قضا جریانیم صادر اولوپ، ساکنانِ مَلَأِ اعلی آوازه‌یِ «قاتلوهم یعذبهم الله بایدیکم ویخزهم وینصرکم علیهم ویشف صدور قوم مومنین» ایله دروازه‌یِ مسامعِ جنودِ موحّدینی پُر قیلدی. علم‌له‌ر چؤزولوپ، طبل و نقّاره‌له‌ر دؤیولوپ، دلاورانِ عدوکش و کشورگشا هر گوشه‌ده‌ن «بسم الله الرحمن الرحیم» دییو عزمِ رزم ائیله‌ییپ، جابجا حربه‌له‌ر لسانِ حال ایله سینه‌یِ عدویِ مخذولا «الم نشرح لک صدرک» آیت‌ین تلاوت و زخمِ شمشیر و تیر خصمه سلاحین بیراخدیریپ، «ووضعنا عنک وزرک» حالتین حکایت ائیله‌دی. و گرزِ کوه‌پیکر مهره‌یِ پشتِ اعدایی شکست ائدیپ، فحوایِ «الذی انقض ظهرک» ظاهر و جیوشِ مسلمین‌ده‌ن درود و صلواتِ نامحدود عیّوقا چیخیپ، سرِّ «ورفعنا لک ذکرک» گون گیبی ظاهر اولدو.
طرفیندهن غروبِ آفتابِ عالَم‌تابا ده‌کین مقاتله اولونوپ، عاقبت «فان مع العسر یسرا» مقتضاسی‌نجا بلده‌یِ مذکوره فتحِ آیاتِ نصب اولونوپ، باری تعالی جانبی‌نه موجبِ شُکر و سپاس و مستوجبِ حمدِ بی قیاس واقع اولدو. «المنه الله تعالی» که بر موجبِ «انما جزاء الذین یحاربون الله ورسوله ویسعون فی الارض فسادا ان یقتلوا او یصلبوا» کفره‌سی‌نین ذکوری مقتول، و اناثی مغلول، و اطفالِ صغاری یَتامی، و اولادِ کباری اُساری، و معابدِ راهبین مساجدِ مجاهدین، و زوایایِ کَنایسی صوامع و جوامعِ مومنین قیلینیپ؛ آیینِ باطل کفّاردان بدل اجرا اولونان قوانینِ شرایعِ احمدی، و آوازِ ناقوس یئری‌نه استماع اولونان زمزمه‌یِ پنج نوبتِ محمّدی‌دیر.
و قالایِ موْتوُن که قللِ منبعی رفعت‌ده ممثلاتِ افلاکا مماثل‌دیر ماه مزبورون ییرمینجی گونو - که یک‌شنبه‌گونودور - ایکیندی وقتی‌نده آنین خلقی کمالِ اطاعت و انقیاد گؤسته‌ریپ، مفتاحین[ی] گه‌تیردی‌له‌ر. و داخی بو ذکر اولونان قالایا تابع آناوارین و میلوْنا و فانار و فیره‌نک و قاشتایی [قاستونی؟] و سائر بونون امثالی قلاع و بقاع هر نه وار ایسه آن‌لار داخی مستخلص اولوپ، جمله‌سی ممالکِ محروسه‌نین سائر قلاعی‌نا ملحق اولوپ، اوْل داخی شیمدی جمله‌یِ مضافاتِ ممالکِ محمیه‌ده‌ن اولموش‌دور.
بو حادثه‌یِ مسرّت اِنبا و بشارت و سطوت‌فزانین اطّلاعی‌ندان جماهیرِ امّتِ محمّد «علیه الصلوة والسلام» عامّة و ساکنانِ خطّه‌یِ ولایتِ محروسه خاصّة مسرور و شادان و مبتهج و خندان اولماغین، سانا داخی بو قضیّه‌نین اعلامی ایچون قوُلوُم گیوان (؟) گؤنده‌ریلدی. واریپ، تبلیغ ائدیپ، یینه بابِ سعادت‌مآبیما عودت ائیله‌یه!.
شؤیله بیله‌سین!
تحریراً فی اواخر شهر محرّم الحرام سنة ست وتسعمائه
سؤزلوک:
آغدی:
صعود و عروج کرد
اه‌نگین: ١-ده‌نیزین قارادان قییی‌دان چوخ اوزاق‌لارداکی
آچیق‌لارداکی گئنیش بؤلومو ٢-اوجو بوجاغی گؤرونمه‌یه‌جه‌ک ده‌ن‌لی گئنیش، اوج‌سوز
بوجاق‌سیز، چوخ گئنیش
ایله‌تمه‌ک:
رساندن
بارگاه:
بارقا، کلمه‌ای تورکی به معنی اولیه‌ی محل و مکان حضور
باییندیر: پرنعمت، معمور، آباد
تاشرا:
بیرون شهر
درگاه:
ده‌رگه، کلمه‌ای تورکی به معنی اولیه‌ی محل و مکان تجمع
ده‌کین:
تا، الی
دونانما:
نیروی دریایی
دییو:
دییه
قادیرقا: هم یئلکه‌ن‌له هم ده کوره‌ک‌له یول آلان، اؤزه‌ل‌لیک‌له
آغ‌ده‌نیزده قول‌لانیلمیش اولان بیر ساواش گه‌می‌سی
قالا:
کلمه‌ای تورکی، قلعه، دژ، روستا
گوم‌له‌مه‌ک:
غریدن، غرش کردن، طنین انداز کردن
یارار:
کارآ، مفید
یووالیق:
یووارلاق، توپ نظامی
ارتسام:
امره امتثال، جناب حقه التجا
برایا:
خلق، توده‌ی مردم
تلوث:
بولاشیپ مردار و نجس اولماق
حبور:
سئوینج
حصون:
قالاله‌ر
رجس:
کؤتو ایش، نجس و مردار، مادی و معنوی مردارلیق، مکروه فعل
ضرب‌زن:
قلعه دؤیه‌ن توپ، تورک‌جه‌سی قازان (نام ایلخان غازان احتمالا از همین ریشه و به
معنی کوبنده است).
عیوق:
ستاره‌ای سرخ‌رنگ و نورانی در طرف راست کهکشان، مجازا نماد فاصله و دوری
لحق: الحاق، بهم شدن دو چیز یا بیشتر، پیوستن چیزی به‌چیزی
محمیة:
حمایت شده، حراست شده
ممهده:
مونث ممهد، گسترده شده، آماده شده.
مهب:
محل وزیدن باد، جای هبوب و خاست‌گاه باد
وغا: میدان حرب، بوغوشما، گورولتولو پاتیرتیلی حرکت، ساواش
برای
مطالعه‌ی بیشتر
مکتوب
تورکی سلطان احمد بیگ آق‌قویون‌لو: نوه‌ی سلطان مَحْمَدْ فاتح، و پادشاه‌عوثمان‌لی‌ی
تورک‌ایلی و ایران
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/blog-post.html
نامه‌ی
تورکی یکی از احفاد جهان‌شاه‌قاراقویون‌لو به سلطان سلیم عوثمانلی در شکایت از
شاه اسماعیل ظالم
https://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_18.html
یک مکتوب
تورکی از سلطان مراد آغ قویون‌لو، و اشاره‌ای به ریشه‌ی نام طوائف پۆرنه‌ک-پرناک،
دوُلقادای-ذوالقدر
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/08/blog-post_26.html
دومین
مکتوب تورکی سلطان مراد آغ‌قویون‌لو و مختصری در ریشه‌شناسی تورکی اوْستاج‌لی -
اؤسته‌ج‌لی (استاجلو)
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/08/blog-post_8.html
تقاضای
فضل الله بن روزبهان خنجی اصفهانی از سلطان سلیم برای الحاق مُلْکِ فارس و
خوراسان و عراق و ماوراء النّهر به قلمروی عثمانی
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/07/blog-post_24.html
مطالبی در باره‌ی دوره‌ی تورکمانی قویون‌لوها:
تورکِ تبریز، شعر تورکی امیر هدایت‌الله بیگ آق‌قویون‌لو،
و اندکی در باره‌ی نام سرخاب
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_5.html
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/03/blog-post_19.html
جهان‌شاه‌ین گؤی مه‌چیتی‌نده بیر گه‌زینتی
http://sozumuz1.blogspot.com/2019/09/blog-post.html
دیوان تورکی سلطان نویان ابوالمظفّر جهان‌شاه باهادیر
قاراقویون‌لو باهارلی تورکمان-حقیقی
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post.html
دوزه‌لتمه‌له‌ر و اؤنه‌ری‌له‌ریم‌ده‌ن اؤرنه‌ک‌له‌ر: دیوان
تورکی جهان‌شاه حقیقی
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_4.html
تئهران اه‌ل‌یازماسی‌نین رسیم‌له‌ری- دیوان تورکی جهان‌شاه
حقیقی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_17.html
غزل‌له‌ر، ١-٢٥
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_62.html
غزل‌له‌ر، ٢٦-٤٨
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_18.html
غزل‌له‌ر، ٤٩-٦٨
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_37.html
غزل‌له‌ر، ٦٩-٩٦
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_6.html
تویوغ‌لار، سؤزلوک- دیوان تورکی جهان‌شاه حقیقی
http://sozumuz1.blogspot.com/2017/12/blog-post_97.html
متن عکس:
https://sozumuz1.blogspot.com/2021/06/blog-post.html
بیوگرافی مختصر:
سلطان احمد بیگ باهادیر خان اوغورلو آغ‌قویون‌لو (تولد: ١٤٧٦ استانبول، تاج‌گذاری: تبریز مه ١٤٩٧، حاکمیت: مه تا دسامبر ١٤٩٧، فوت: اصفهان دسامبر ١٤٩٧). او سلطانی فرهیخته و یک شخصیت ملی برجسته در تاریخ تورک و تورک‌ایلی، یکی از رادیکال‌ترین رفورمیست‌های تاریخ تورک-موغول است. سلطان احمد بیگ ششمین سلطان دولت تورک آغ‌قویون‌لو-باییندیرلی و آخرین فرمان‌روای قدرت‌مند این سلسله‌ی تورک-تورکمان، نوه‌ی اوزون حسن آغ‌قویون‌لو و سلطان محمد فاتح عوثمانلی، خواهرزاده و داماد سلطان بایزید دوم عوثمانلی؛ و خواهرزاده‌ی سلطان سلیم اول؛ متولد درسعادت –دربار امپراتوری عوثمانلی در استانبول بود. در دربار عوثمانلی همراه با دیگر شاهزاده‌گان عوثمانلی از تحصیلاتی مکمل و عالی برخوردار و به عنوان وارث امپراتوری آغ‌قویون‌لو بزرگ و تربیت شد. بر تخت سلطنت نشستن سلطان احمد بیگ در تبریز، در جهان اسلام و تورک مخصوصا در ممالک عوثمانلی با حسن استقبال و شعف و وجد بسیار مواجهه گشت. به فرمان سلطان عوثمانلی تمام شهرها و قلاع قلمروی امپراتوری عوثمانلی به مناسبت بر تخت سلطنت نشتن سلطان احمد بیگ در تبریز، آذین بندی شد و در آن‌ها جشن‌ها و مراسم شادمانی و مراسم نظامی برگزار و گلوله‌های توپ شلیک شد. اوغورلو احمدخان قوانین و آداب مملکت‌داری و دولت‌مداری و امور نظامی و کشوری دولت آغ‌قویون‌لو را منطبق با اصول و آداب و قوانین و سنن ریشه‌دار، جاافتاده، مدون، کارآ و عدالت‌پرور امپراتوری عوثمانلی ترتیب و تنسیق کرد. وی سلطان بایزید دوم را اولگو و مرشد و مربی و هادی خویش، و خود را مقلد و پیرو و تابع و مطیع نصایح و ارشادات او می‌دانست. رفورم‌های سلطان احمد بیگ در عرصه‌های حکومت‌داری، اصلاحات ارضی، سیاست‌های مالی، کونترول مداخل و مخارج دولت، گردآوری و حساب‌رسی دقیق به مالیات‌ها، مبارزه با فساد، رفع ظلم و دفع مظالم بزرگان کشور و امرای درباری و نظامی، حفظ حقوق رعایا و زارعان و فرودستان از تعدی و ظلم فرادستان و........ رفورم‌هایی رادیکال «به طریق روم-عوثمانلی» بودند. سلطان احمد بیگ قصد خود برای «تحصیل سریر سلطنت و ممالک موروثی‌ی ایران و تکمیل مراسم استیلا و استعلا بر آن کشور» و الحاق قلمروی آغ قویون‌لو و در این میان «ممالک عجم» و «کشور ایران» به امپراتوری عوثمانلی را در مکاتبات رسمی -مکتوب خود صراحتا بیان و عملا هم «تمامی‌ی ممالک عجم و کشور ایران» را به امپراتوری عوثمانلی «الحاق» کرد.
[1] گؤده (Göde)،
گؤده‌جه (Gödece): کلمه‌ای تورکی به معنی
قیسا، کیچیک-کوچوک، بودور، قیسا بوی‌لو و شیشمان، گؤبه‌ک‌لی، شیش قارین‌لی؛ دارای
قد و قامت و دست و پاهای کوتاه. گؤده‌جه احمد به معنی احمد کوتاه (در مقایسه با
جد پدری‌اش اوزون حسن= حسن بلند) است. هم‌ریشه با «گودوک»، «گؤده‌له‌ک» و کلمات
آتی در زبان فارسی: «کوتاه»، «کوچک» که فورم موغولی «گؤده‌ک»
است، «کوتوله» و فورم موغولی آن «کوچولو»، و شاید «کودک»، کوچوق (سگ کوچک)، قودوق
(کره خر) و ........
[2] Münşeâtü’s-Selâtîn (Mecmûa-I Münşeât-I Ferîdûn Bey).
Birinci cilt, sayfa 340
[3] لالا- لَلِ‍ه: کلمه‌ای تورکی از ریشه‌ای نامعین، احتمالا تقلید صدا و یا مرتبط با «له‌لی-نه‌ننی»
به معنی بئشیک، گهواره؛ و یا محرف «ده‌ده» با تغییر حرف د به حرف ل در گذشته‌ای
دور، مانند تبدیل «دادا» (شتر) از تورکی هون به «لوتو» در چینی: 11. 骆驼
luòtuo "deve" < Hun. dada, HWC., s. 219
لالا در زبان
تورکی دارای معانی آتی است: ١-دایه، بچه‌دار، حضانت کننده، اوشاغا باخان یاش‌لی؛
٢-پدر، عمو، نوجوان، خواهر، مجازا دوست صمیمی و خانواده‌گی٣- سرپرست، مربی مخصوص و وکیل شاهزاده‌گان نابالغ و خرد تورک- مترادف آتابک؛ مردی که در خانواده‌های اعیان و درباریان قدیم تورک،
سرپرستی و دایه‌گی و مربی‌گری کودکی را می‌کرد و بعد از بزرگی نیز دوست و مصاحب
او بود؛ مقام دولتی که در دربارهای تورک مامورین جدید را آموزش می‌داد. مقام له‌له‌گی همیشه
در اختیار تورک‌ها بود؛ نامی که سلاطین تورک در خطاب
به صدراعظم‌هایشان بکار می بردند. از همین ریشه است «له‌له‌ش»: برادر
بزرگ، پدر، مردی که در خانواده یک کودک بیشترین اعتماد را نسبت به او دارد، در
اصطلاح لوتی‌ها بنده‌ی حقیر؛ «لالاداش»: اسمی که دو فرد دارای یک لالا در دربار یک‌دیگر
را با آن خطاب می‌کردند.
[4] احتمالا منظور از لالام و یا
خواجه‌ی ذوی الاحترام در این مکتوب شیخ نقطه‌چی‌اوغلو (Noktacıoğlu) یک تورک عوثمانلی است که به
همراه سلطان احمد بیگ از عوثمانلی به تبریز آمده بود. سلطان احمد بیگ مرید شیخ نقطه‌چی‌اوغلو و شدیداً تحت نفوذ کلامی، معنوی و سیاسی وی بود و «از سخن
و صواب‌دید او تجاوز نمیفرمود». شیخ نقطه‌چی‌اوغلو و سلطان احمد بیگ و بسیاری از نزدیکان او در نبرد ١٤
دسامبر ۱۴۹۸ در اصفهان توسط امرای خیانت‌کار
آغ‌قویون‌لو کشته شدند. فورم صحیح نام نقطه‌چی، احتمالا «نوْختاچی»، از ریشه‌ی
موغولی نوْختا-نوْخدا به معنی سازنده‌ی لگام و افسار و دهنه و جیلو (این
کلمه هم موغولی است. تورکی آن یولار، دیزگین، یویه‌ن-اویان) چرمی و یا زنجیری، و
به احتمال بسیار کم‌تر منسوب به فرقه‌ی غالی نقطویه است که در زمان حکومت شاه
تهماسب اول با قبول مذهب شیعی فارسی و آغاز به کشتار غلات غیر شیعه توسط صفویان،
تحت پی‌گرد قرار گرفتند و در سال ١٥٩٢ به دستور شاه عباس حقیر قتل عام شدند. ....
[5] تمام نقل قول‌های تورکی بدون ذکر منبع در این بخش، از منبع زیر
اخذ شده‌اند:
علی امیری. حسنکیف ایوبیه حکومتی؛ تاریخ عثمانی انجمنی، بشنجی سنه، نومرو ٢٦، ١ حزیران ١٣٣٠؛ صص ٦٥-٨٣
No comments:
Post a Comment