کتیبه‌ی تورکی با خط اویغوری در صومعه‌ی سوریانی - آسوری مار بهنام موصل - عراق

کتیبه‌ی تورکی با خط اویغوری در صومعه‌ی سوریانی - آسوری مار بهنام  موصل - عراق 

مئهران باهارلی[1]

 

SÜRYANİ MAR BEHNAM MANASTIRINDA, ESKİ UYGUR ALFABESİNDE YAZILMIŞ TÜRKÇE KELEME YAZITI. IRAK. MUSUL 

سوریانی مار بئهنام ماناستیری‌ندا اه‌سکی اویغور آلفابئسی‌نده یازیلمیش تورک‌جه که‌له‌مه یازیتی. عیراق-موصول 

A TURKIC PRAY INSCRIPTION WRITTEN WITH OLD UYGHUR LETTER IN ASSYRIAN MONASTERY OF MĀR BEHNAM, IRAQ

خلاصه:

بر سر تربه و یا مشهد مار بهنام در جوار صومعه‌ی آسوری - سوریانی مار بهنام و خواهرش مارت سارا  مشهور به دیرالجبّ در ناحیه‌ی موصل عراق، یک کتیبه به زبان تورکی از دوران حاکمیت بایدو خان، نوه‌ی هولاگو و ششمین قاآن دولت موغول – تورک ایل‌خان‌لی برجای مانده است (بود). این کتیبه‌ی تورکی، که تشکر - دعایی نوشته شده با خط اویغوری قدیم است، به لحاظ کاربرد و رسمیت زبان تورکی و خط اویغوری در دولت موغول - تورک ایل‌خان‌لی (هولاگویی) و قلم‌روی آن، روند تورک و تورک‌زبان شدن ایل‌خان‌لی‌یان و موغول‌ها، کتیبه‌های تورکی به عنوان میراث مادی تمدن تورک - موغول، کتیبه‌های تورکی در عراق و خاورمیانه، تاریخ ادیان در منطقه، تاریخ تورک و دولت‌های موغول و ... دارای اهمیت است. تاکنون سه بررسی علمی مستقل در باره‌ی این کتیبه‌ی تورکی با خط اویغوری انجام گرفته است. اما هر سه‌ی این بررسی‌ها در قرائت متن تورکی با خط اویغوری دارای کاستی‌ها و اشتباهاتی هستند. در این مقاله قرائت صحیح و نهایی این کتیبه را عرضه کرده‌ام.

اؤزه‌ت:

عراق‌ین موصول بؤلگه‌سی‌نده دیر الجبّ اولاراق بیلینه‌ن مار بئهنام و باجی‌سی مارت سارانین سوریانی سومه‌اسی (صومعه‌سی) یاخینی‌نداکی مار بئهنام‌ین قورقان‌ائو (بقعه) و یا آغان‌لیغی (مشهدی) باشی‌ندا، هولاگونون تورونو و تورک – موغول ایل‌خان‌لی دولتی‌نین آلتینجی قاآنی بایدو خان دؤنه‌می‌نه عاید تورک‌جه بیر یازیت بولونماق‌دادیر (بولونماق‌دا ایدی). اه‌سکی اویغور آلفابئ‌سی‌نده یازیلمیش بو تورک‌جه اؤودوله‌مه (تشکّر) – که‌له‌مه (دعا) یازیتی، تورک – موغول ایل‌خان‌لی (هولاگویی) دولتی‌نده تورک دیلی و اویغور یازی‌سی‌نین قول‌لانیمی و توغرالی‌لیغی (رسمیتی)، ایل‌خان‌لی‌لارین و موغول‌لارین تورک‌له‌شمه سوره‌جی، تورک – موغول اویغارلیغی‌نین مادّی بیراخیتی (میراثی) اولاراق عراق و اورتادوغوداکی تورک یازیت‌لاری، بؤلگه‌ده دین‌له‌ر تاریخی، تورک و موغول دولت‌له‌ری تاریخی و.ب. آچی‌لاری‌ندان اؤنه‌م‌لی‌دیر. اویغور آلفابئ‌سی‌یله یازیلان بو تورک یازیتی ایله ایلگی‌لی بوگونه ده‌ک اوچ باغیمسیز بیلیمسه‌ل چالیشما یاپیلمیش‌دیر. آنجاق بو چالیشمالارین اوچونده ده اویغور آلفابئ‌لی تورکجه متن‌ین اوخونماسی‌ندا اه‌کسیک‌لیک‌له‌ر و یانلیش‌لیق‌لار واردیر. یازیم‌دا بو یازیتین دوغرو و سون اوخویوشونو سونورام. 

Özet:

Irak'ın Musul bölgesindeki Deyr el-Cebb olarak bilinen Mar Behnam ve kız kardeşi Mart Sara'nın Süryani sümesi (manastırı) yakınındaki Mar Behnam'ın kurganev (türbe) veya ağanlığı (meşhedi) başında, Hulagu'nun torunu ve Türk - Moğol İlhanlı devletinin altıncı kaanı Baydu Han dönemine ait Türkçe bir yazıt (kitabe) bulunmaktadır (vardı). Eski Uygur alfabesiyle yazılmış bu Türkçe övdüleme (teşekkür) – keleme (dua) yazıtı, Moğol - Türk İlhanlı (Hulagui) devletinde Türk dili ve Uygur yazısının kullanımı ve tuğralılığı (resmiyeti), İlhanlıların ve Moğolların Türkleşme süreci, Türk - Moğol uygarlığının maddi bırakıtı (mîrâsı) olarak Irak ve Ortadoğu'daki Türk yazıtları, bölgedeki dinler tarihi, Türk ve Moğol devletleri tarihi v.b. açılarından önemlidir. Uygur alfabesiyle yazılan bu Türk yazıtı ile ilgili bugüne dek üç bağımsız bilimsel çalışma yapılmıştır. Ancak bu çalışmaların üçünde de Uygur alfabeli yazılmış Türkçe metnin okunmasında eksiklikler ve yanlışlıklar bulunmaktadır. Yazımda bu yazıtın doğru ve son okunuşunu sunuyorum.

Abstract

At the tomb or site of martyrdom of Mar Behnam, known as Deir al-Jabb in the Mosul region of Iraq, situated within the vicinity of the Assyrian monastery of Mar Behnam and his sister Mart Sara, there is (was) a Turkic inscription belonging to the era of Baydu Khan, the grandson of Hulagu and the sixth khaqan of the Turco-Mongol Ilkhanid state. This Turkish inscription, which is a thank-prayer inscription written in the Old Uyghur alphabet, holds significant importance in understanding usage and official status of the Turkic language and Uyghur script in the Mongol-Turkish Ilkhanid (Hulagui) state, and provides insights into the Turkification process among Ilkhanids and the Mongols, Turkish inscriptions in Iraq and the Middle East as the material heritage of the Turkish-Mongolian civilization, the history of religions in the region , the history of the Turkic and Mongolian states, etc. Three independent studies have been conducted so far on this Turkic inscription written in the Old Uyghur script. However, in all three of these studies, there are shortcomings and errors in the reading of the Turkic text. In this article, I aim to provide the correct and definitive reading of this Turkic inscription of Mar Behnam tomb written in the Old Uyghur script.

کلیدواژه‌ها- آچاردئگی‌له‌ر: خط اویغوری قدیم، کتیبه‌های تورک، ایلخان‌لی‌ها، عراق، موغول‌ها

شجره‌ی تورک (تورکی). ابوالغازی باهادیرخان. عوثمان‌لی تورکجه‌سی‌نه چئویری: احمد وفیق پاشا

ŞECERE-İ TÜRK (TÜRKİ). Ebülğazi Bahadırhan.

Osmanlı Türkçesine çeviri: Ahmed Vefik Paşa.

Çeviri tamamlanmamış ve kitabın dokuz Babından sâdece ilk Bâbın çevrisidir

(Uşal Çağatay Türkçesinde Bu, Şu, İşbu anlamındadır)

شجره‌ی تورک (تورکی). ابوالغازی باهادیرخان. 

عوثمان‌لی تورکجه‌سی‌نه چئویری: احمد وفیق پاشا. 
چئویری تامام‌لانمامیش و کیتاب‌ین دوقوز باب‌یندان ساده‌جه ایلک اوچ باب‌ین چئوری‌سی‌دیر
(اوشال، چاغاتای تورکجه‌سی‌نده بو، شو، ایشبو آنلامیندادیر)

Çağatayca orijinali. ŞECERE-İ TÜRK (TÜRKİ). Ebülğazi Bahadırhan. Çağatayca orijinali.

ŞECERE-İ TÜRK (TÜRKİ). Ebülğazi Bahadırhan.

Çağatayca orijinali. Baron Desmaisons yayımı

شجره‌ی تورک (تورکی). ابوالغازی باهادیرخان

چاغاتای‌جا اوریژینالی. بارون دئسمئزون یاییمی

قتل ارشدالدوله پدر معنوی و محرک تاسیس انجمن آزربایجان و داماد ناصرالدین شاه به دست مشروطه‌طلبان انگلیسی و داشناک‌ها

قتل ارشدالدوله پدر معنوی و محرک تاسیس انجمن آزربایجان و داماد ناصرالدین شاه به دست مشروطه‌طلبان انگلیسی و داشناک‌ها

 

مئهران باهارلی

 

 

بخش دوم از سری مقالات «انجمن اتحادیه‌ی آزربایجان به مثابه‌ی یک تشکیلات تروریستی-مافیایی ضد تورک پان‌ایرانیستی-پارسی-ماسونی-ازلی-انگلیسی»  

بخش اول: پان‌ایرانیست‌های انجمن آزربایجان در دوران مشروطیت

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/09/blog-post_22.html

در حال حاضر اکثر اسناد آرشیوهای دولتی بریتانیا، ایران و روسیه در باره‌ی انجمن آزربایجان، همچنین بسیاری از مطبوعات و نشریات آن دوره در دسترس عموم قرار ندارد. در نتیجه فعلا امکان تعیین دقیق تاریخ و نحوه‌ی تاسیس، هیئت موسسان، نظام‌نامه و اسناد، نهادها و اورگان‌های تبلیغاتی، سیاسی و نظامی، اعضاء، مصوبات و عمل‌کردها و عملیات، تاریخ پایان یافتن فعالیت‌ها و انحلال این انجمن میسر نیست. با این‌همه از تلفیق داده‌های پراکنده و غیر مستقیم مربوطه در کتب تاریخ و خاطرات منتشر شده معلوم می‌شود که  انجمن اتحادیه‌ی آزربایجان در تهران توسط مشروطه‌طلبان معتدل و در راس آن‌ها داماد ناصرالدین شاه، ارشدالدوله تاسیس شد. اما در مدت کوتاهی به تسلط عناصر وابسته به و اطلاعاتی انگلستان (تقی‌زاده، ریپورتر، معاضدالسلطنه پیرنیا، سید جلیل اردبیلی، ....)، ماسون‌ها، ازلی‌ها، پارسی‌ها، باستان‌گرایان ضد تورک و .... در آمد و به تشکیلاتی تروریستی - مافیایی – ازلی – ماسونی مامور به ایجاد شورش‌های مردمی و جنگ داخلی به منظور خلع محمدعلی شاه و سپس دولت تورک قاجار مبدل گشت.

در این نوشته به محرک تاسیس و یا پدر معنوی انجمن اتحادیه‌ی آزربایجان، ارشدالدوله و اعدام تراژیک او توسط مشروطه‌طلبان انگلیسی به رهبری یپرم خان داشناک و امیر مفخم بختیاری پرداخته‌ام. در مقالات بعدی این سری، تک تک موسسین و رهبران و برخی از اعضای برجسته‌ی ماسون و ازلی و تروریست این انجمن را بررسی خواهم کرد:

کتابِ ترجمانِ تورکی و عجمی و موغالی. تورکجه بؤلوم. ال‌یازما کوپی‌سی

Kitab-i Majmu`-i Tarjuman-i Turki wa Ajami wa Mughali.  
Turkish Section. Copy of Manuscript

Kitâb-i Mecmû-i Tercümân-i Türki ve Acemi ve Muğali.

Türkçe Bölüm. Elyazma Kopisi

کتابِ ترجمانِ تورکی و عجمی و موغالی. تورکجه بؤلوم. ال‌یازما کوپی‌سی

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_99.html

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.562204570998186&type=3

کتابِ ترجمانِ تورکی و عجمی و موغالی. موْغولجا بؤلوم. ال‌یازما

Kitab-i Majmu`-i Tarjuman-i Turki wa Ajami wa Mughali.  
Mongolian Section. Manuscript

Kitâb-i Mecmû-i Tercümân-i Türki ve Acemi ve Muğali. 

Moğolca Bölüm. Elyazma

کتابِ ترجمانِ تورکی و عجمی و موغالی. موْغولجا بؤلوم. ال‌یازما

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_83.html

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.562158244336152&type=3

کتابِ ترجمانِ تورکی و عجمی و موغالی. تورکجه بؤلوم. یئنی‌ده‌ن یازان م. ت. هوستما. ١٨٩٤

Kitab-i Majmu`-i Tarjuman-i Turki wa Ajami wa Mughali. Turkish section, Rewritten by M. TH. HOUSTMA, 1894

Kitâb-i Mecmû-i Tercümân-i Türki ve Acemi ve Muğali. Türkçe Bölüm. Yeniden yazan M. TH. HOUSTMA, 1894

کتابِ ترجمانِ تورکی و عجمی و موغالی. تورکجه بؤلوم. یئنی‌ده‌ن یازان م. ت. هوستما. ١٨٩٤

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/blog-post_20.html
https://www.facebook.com/media/set/?set=a.562140247671285&type=3

مظفرالدین شاه قاجار اعتنایی به فارسی نمی‌کرد و زبان تورکی را بر فارسی ترجیح می‌داد

مظفرالدین شاه قاجار اعتنایی به فارسی نمی‌کرد و زبان تورکی را بر فارسی ترجیح می‌داد

مئهران باهارلی

عبدالله بهرامی، از رهبران فرقه‌ی دموکرات آزربایجان و کومیته‌ی تروریستی مجازات و ... در کتاب خاطرات خود[1] می‌نویسد مظفرالدین شاه اعتنایی به فارسی نمی‌کرد و زبان تورکی را بر فارسی ترجیح می‌داد:

«مظفرالدین شاه بنا بر قرارداد تورکمان‌چای، دوره‌ی ولی‌عهدی و مدت جوانی خود را در شهر تبریز گذرانیده بود. چون پدرش مدت پنجاه سال سلطنت نمود، این بود که این ولی‌عهد خیلی زیادتر از آنچه باید در آن ایالت توقف نموده و به اخلاق مردم شهر تبریز خو گرفته و حتی زبان محلی را به فارسی ترجیح می‌داده است. .... از قراری که نزدیکان وی حکایت می‌کردند این شاه استعداد تحصیل و مطالعه هم نداشته و یک کلمه زبان خارجی نیاموخته بود. فارسی او هم ناقص و قدرت نوشتن یک کاغذ معمولی را فاقد بوده است».

١-این بیان در تطابق با تورکی‌دوستی و تمایلات تورک‌گرایانه‌ی مظفرالدین شاه است. مظفرالدین ‌شاه قاجار به تورکیت خود واقف بود و به آن می‌بالید. حتی می‌توان او را در میان جرگه‌ی نخستین تورک‌گرایان «تورک‌فیل-تورکوفیل»ها (Turcophile- Turkophile - Türkofil) به معنی مودرن در تاریخ معاصر ایران شمرد.

٢-در منابع تاریخی متعددی حمایت مظفرالدین شاه از زبان تورکی ثبت شده است (نگاه کنید به لینک‌های زیر[2]). به عنوان نمونه جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی-مجد السلطنه، رهبر ملی تورک در مقاله‌ی مشهور و تاریخی خود به زبان تورکی به اسم «ایران‌دا تورک‌له‌ر، ایران‌دا تورک صنایع نفیسه‌سی»[3]، در دو جا از حمایت و توجه مظفرالدین شاه قاجار به شعرای تورک (رشید افشار اورومی، لعلی) سخن رانده است:

«رشید افشار: مشاهیرِ شعرای آزه‌ربایجان‌دان و اهالی رومیه‌ده‌ن اولوپ، تورکجه قصیده و غزل‌له‌ری پک معروف‌دور. گلستان تاریخی‌نه علاوه اولاراق، بیر افشار تاریخی یازمیش. مظفّرالدین شاهِ مرحومون طرفِ توجّهاتِ ملوکانه‌سی ایدی».

«لعلی: مشاهیرِ شعرای آزه‌ربایجان‌دان اولوپ، آتشین لسان و نفعی مسلک بیر تورک شاعری ایدی. مظفّرالدین شاهِ مرحومون لعلی'‌یه توجّه‌له‌ری وار ایدی».

٣- عبدالله بهرامی، ترجیح دادن تورکی بر فارسی از سوی مظفرالدین شاه را، که باعث ناخشنودی او شده، دلیل بر بی استعدادی مظفرالدین شاه در تحصیل و مطالعه و آموختن زبان خارجی و ناتوانی وی از نوشتن یک کاغذ و .... دانسته است. حال آنکه «فارسی ناقص» مظفرالدین شاه که عبدالله بهرامی از آن شاکی است، نشان می‌دهد که وی - بر خلاف تناقض‌گویی بهرامی- قابلیت آموختن چند کلمه از زبان بیگانه‌ی فارسی[4] را داشت. 

Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus)

Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus)

Biblioteca Divi Marci – Biblioteca Nazionale di S. Marco – Biblioteca ad templum Divi Marci Venetiarum, Venezia, Mss. latini, Fondo antico, Collocazione 1597, Codex DXLIX / № 549

https://www.facebook.com/media/set/?set=a.560747977810512&type=3

کودئکس کومانیکوس

قدم قویدو فغفور و خاقانیمیز- شعر تورکی میرزا مهدی شکوهی در استقبال ورود مظفرالدین میرزا به مراغه

قدم قویدو فغفور و خاقانیمیز- شعر تورکی میرزا مهدی شکوهی در استقبال ورود مظفرالدین میرزا به مراغه

مئهران باهارلی

در این نوشته شعری به زبان تورکی از میرزا مهدی شکوهی در استقبال از ورود مظفرالدین میرزا (مظفرالدین شاه بعدی) به شهر مراغه- آزربایجان- تورکی‌ایلی را آورده‌ام[1]. این شعر که از ژانر «اؤوگوÖvgü » (مدحیه) در ادبیات تورک است، حاوی اشاراتی جالب توجه به فرهنگ و تاریخ تورک و مراغه است.

١-میرزا مهدی شکوهی (١٨٩٥-١٨٣١) متولد تبریز و سپس مهاجرت کرده به مراغه، یک شاعر تورک دوره‌ی قاجاری است. اشعار وی بیشتر در دو ژانر «هنه‌کHenek » (طنز) و «آغیتAğıt » (مرثیه) است. تورکی‌سرایی میرزا مهدی شکوهی در اواخر قرن نوزده و به سال‌های جنبش مشروطه، هنگامی که بسیاری از نخبه‌گان تورک در مراغه، مانند نخبه‌گان اردبیل-خلخال و هرچند به درجه‌ای کمتر از نخبه‌گان تورک تبریز و تهران، به دامان ایرانی‌گری فارس‌محور، باستان‌گرایی، پارسی‌سرایی و تورکی ننویسی و .... در می‌غلطیدند، دارای اهمیت مضاعف است. به واقع میرزا مهدی تبریزی نه تنها به تورکی سرود، بلکه دارای نوشته‌هایی منثور به تورکی، آنهم تورکی ادبی و معیار استانبول است که در سؤزوموز منتشر خواهند شد.

٢-یکی از دلائل سروده شدن این مدحیه به زبان تورکی توسط شکوهی در استقبال از ولیعهد، آن بود که مظفرالدین شاه مشوق شعرای تورکی‌سرا و عموما حامی زبان تورکی و دارای تمایلات تورک‌گرایانه بود[2]. در منابع تاریخی متعدد حمایت مظفرالدین شاه از زبان تورکی ثبت شده است. به عنوان نمونه جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی-مجد السلطنه رهبر ملی تورک در مقاله‌ی مشهور و تاریخی خود به زبان تورکی، در دو جا از حمایت و توجه مظفرالدین شاه قاجار به شعرای تورک (رشید افشار ارومی، لعلی) سخن رانده است[3]:

٢٩-رشید افشار: مشاهیرِ شعرای آزه‌ربایجان‌دان و اهالی رومیه‌ده‌ن اولوپ، تورکجه قصیده و غزل‌له‌ری پک معروف‌دور. گلستان تاریخی‌نه علاوه اولاراق، بیر افشار تاریخی یازمیش. مظفّرالدین شاهِ مرحومون طرفِ توجّهاتِ ملوکانه‌سی ایدی.

٣٤-لعلی: مشاهیرِ شعرای آزه‌ربایجان‌دان اولوپ، آتشین لسان و نفعی مسلک بیر تورک شاعری ایدی. مظفّرالدین شاهِ مرحومون لعلی'‌یه توجّه‌له‌ری وار ایدی.

نمونه‌ی دیگر عبدالله بهرامی، شخصیت پان‌ایرانیست و ضد تورک و از رهبران فرقه‌ی دموکرات آزربایجان و کومیته‌ی تروریستی مجازات و ... است که در خاطرات خود می‌نویسد مظفرالدین شاه که یک کلمه زبان خارجی یاد نگرفته بود و فارسی‌اش ناقص بود ، اعتنایی به فارسی نمی‌کرد و زبان محلی یعنی تورکی را بر فارسی ترجیح می‌داد[4]. این پاراگراف که عبدالله بهرامی آن را به قصد تحقیر و تخریب و ترور شخصیت مظفرالدین شاه نوشته، در واقع تائیدی است بر شعور ملی تورک و فرهیخته‌گی مظفرالدین شاه قاجار. (فارسی ناقص مظفرالدین شاه، نشان می‌دهد که وی  - بر خلاف تناقض‌گویی بهرامی- چند کلمه زبان خارجی (فارسی) می‌دانست....)

نقدی بر برخی تثبیت‌ها و ادعاهای عباس میلانی در گفت و گو با آسو

نقدی بر برخی تثبیت‌ها و ادعاهای عباس میلانی در گفت و گو با آسو

مئهران باهارلی

در سایت آسو گفت و گویی با عباس میلانی در باره‌ی مذهب رسمی منتشر شده است[1]. این گفت و گو دارای تثبیت‌ها و ادعاهایی صائب و مفید است. اما همچنین در مواردی که به تاریخ تورکی ایران، دولت‌مداری تورک در ایران، اسلام تورکی، نواندیشی اسلامی تورک و ... مربوط می‌شود، دارای اشتباهات و بی دقتی‌ها و وارونه‌نمایی‌هایی هم است.

١- تورک‌کوری و یا ندیدن هویت و میراث فرهنگی و تمدنی و سیاسی تورک در تاریخ و انکار وجود تورکان در گذشته و امروز ایران توسط محققین فارس و شرق‌شناسان غربی، مصداق تورک‌ستیزی و ذهنیت و رفتاری نژادپرستانه است. عباس میلانی نیز، مانند دیگر محققین فارس و شرق‌شناسان غربی، با مفاهیم و پدیده‌های کلیدی تاریخ تورکی ایران، دولت‌مداری تورک، اسلام تورکی، نواندیشی دینی تورک و ... آشنا نبوده و یا بدان‌ها اعتقادی ندارد. در نتیجه اندیشه‌ها و بررسی‌های او در این موارد اغلب مصداق بازنویسی تاریخ ایران‌گرایانه و آناکرونیک با حرکت از قومیت‌گرایی افراطی فارسی است. حتی کاربرد تعبیر «تورک‌زبان» به جای «تورک» توسط عباس میلانی، ناشی و انعکاسی از تمایلات و یک ذهنیت نژادپرستانه‌ی تورک‌ستیز است.

٢-تاریخ‌نگاری فارسی به فرق بین «اسلام متشرعه -اورتودوکس» و «اسلام متصوفه- هترودوکس» واقف نیست (بر خلاف ملت تورک ساکن در ایران که تاریخا مرکب از گروه‌های مذهبی اسلامی علوی-قیزیلباش، سنی شافعی-حنفی، جعفری-نادری و امامی است[2]، فارس‌ها دارای همچو گروه‌های اعتقادی تاریخی نیستند. چرا که گروه ملی فارس اساسا از در هم آمیختن تاجیک‌ها و تورک‌ها و اعراب و .... با تغییر زبانشان به دری -که خود التقاطی از چندین زبان و لهجه بود- و مذهبشان به امامی ایجاد شده است. یعنی ملت فارس از بدو پیدایش به طور هوموژن شیعی –امامی است). قیزیلباشان موسس دولت تورک قیزیلباشی (به اشتباه صفوی نامیده می‌شود)، شیعه نبودند، بلکه با ترمینولوژی امروزی، یک گروه اعتقادی علوی‌مذهب بودند. علوی‌ها چه نوع «قیزیلباشی» در میان تورکان، چه نوع «بکتاشی» آن در میان آلبانیایی‌ها، چه نوع عربی آن «نُصَیری»، .... هیچکدام شیعه نیستند. شیعه و یا امامی یک مذهب متشرعه-اورتودوکس از تشیع، اما علوی یک مذهب متصوفه-هترودوکس از تشیع است. مذهب علوی در مقایسه با مذهب شیعه، کمتر شریعت‌گرا نیست، بلکه بر خلاف شیعه‌ی شریعت‌گرا، مذهب علوی کلا شریعت‌ستیز است...

٣- عباس میلانی به شیوه‌ای آناکرونیک از «ناسیونالیسم ایرانی» و «ملت ایران» در دوران قیزیلباشیه و ... صحبت می‌کند که در آن هنگام وجود خارجی و علاوتا ربطی به تورکمانان قیزیلباش اصلا آناتولییایی و سوریه‌ای موسس دولت قیزیلباشیه نداشتند. «ملت ایران» یک گروه ملی جدید با زبان ملی فارسی و وطن ایران با مرزهای کنونی و نژاد آریایی و ... و محصول روند ملت‌سازی و مهندسی ملی استعماری اوروپایی در ایران دوران مشروطیت است.

رومیه شیخی عزیز محمود اورموی - حکایه‌یِ غربت – ائل‌گین‌لیک اؤیکوسو: ائی اه‌ره‌ن‌له‌ر، ائی قارداش‌لار!

رومیه شیخی عزیز محمود اورموی:

حکایه‌یِ غربت – ائل‌گین‌لیک اؤیکوسو

ائی اه‌ره‌ن‌له‌ر، ائی قارداش‌لار!

 

مئهران باهارلی

در این نوشته شعری به تورکی از مولانا شیخ عزیز محمود اورموی (Azîz  Mahmûd-ı  Urmevî, Mevlana Şeyh Aziz Mahmûd Urmevî) معروف به رومیه شیخی (Rûmiye-Rumîye Şeyhi) و یا شیخ محمود نقشی (Şeyh Mahmud-ı Nakşî)، شخصیت دینی تورک از شهر اورمیه، آزربایجان، تورک‌ایلی در قرن هفده؛ متصوف و عالم در علوم قرآنی، شیخ طریقت سنّی نقشبندیه، و موسس شاخه‌ی اورمویه‌ی آن (Urmevîyye) را آورده‌ام.

شیخ اورمیه: «شیخ عزیز محمود اورموی» (تولد: اورمیه-؟، فوت: دیاربکر ١٦٣٨) که به عنوان خلیفه‌ی پدرش «سید احمد» معروف به «قوچ آغا (قوجغا) سولطان» (مریدانش وی را «حضرت قوچ» می‌نامیدند)، در اورمیه به ارشاد مشغول بود، در سال ١٦٠٣ به سبب مظالم صفویان و سرکوب و کشتار سنی‌ها توسط آنان، با خویشاوندان و مریدانش مجبور به مهاجرت - فرار به «تورکمانیا» در آناتولی - دیاربکر شد. پدر او «قوچ آغا سولطان»، در اورمیه ماند و چهار سال بعد به سال ١٦٠٧ در این شهر فوت کرد. بنا به روایات، قبر قوچ آغا سلطان در منطقه‌ی شئخ ته‌په‌سی اورمیه است.

شئیخ ته‌په‌سی - شیخ تپه: نام یکی از مناطق اصلی و بسیار زیبای شهر اورمیه منسوب به و یادگار اورمیه شئیخی قوجغا (قوچ آغا) سولطان پدر ‌شیخ عزیز محمود اورموی و خاندان اوست. در این تپه مقبره، زاویه و تکیه‌ی اورمیه شئیخی قوجغا (قوچ آغا) و مزار بسیاری از مریدانش، همچنین قبر چندین پاشای عثمانلی با سنگ‌نوشته‌های تورکی نویسانده شده توسط خان‌های اورمیه قرار داشت. مقبره‌ی قوجغا (قوچ آغا) سولطان در دوره‌ی رضاشاه تخریب شد. در سال‌های اخیر «شیخ تپه اورمانی» (پارک جنگلی) در این منطقه ایجاد شده است.

مهاجرت به آناتولی: پس از فوت قوچ آغا سولطان، پسر دیگرش «سید علی اورموی» خلیفه‌ی او در اورمیه شد. سید علی اورموی نیز مدتی بعد در نتیجه‌ی افزایش تضییقات صفویان با خانواده و مریدان خود به برادرش عزیز محمود اورموی در دیاربکر ملحق و از طرف او به مقام شیخی درگاه نقشبندی در سانجاق خارپوت وابسته به دیاربکر منصوب و بدانجا فرستاده شد. سید علی پس از آن در آناتولی به این مناسبت معروف به «سید علی خارپوتی» گشت. پس از سید علی پسرش «سید صدّیق اورموی»، و بعد از او پسر وی «سید ابواب عاجزی اورموی» عهده‌دار این مقام شدند.

شیخ عزیز محمود اورموی پس از مهاجرت به دیاربکر در آنجا علاوه بر یک زاویه (شئیخ اورومی ته‌ککه‌سی، در تورکیه به اشتباه شئیخ رومی نوشته می‌شود)، کلّیه‌ای متشمل بر یک جامع (رومیه شئیخی عزیز اه‌فه‌ندی جامیعی و یا عزیزیه جامیعی- Azîziye Camii)[1] و یک مکتب دینی (شئیخ رومی مدرسه‌سی) تاسیس کرد. شیخ عزیز محمود اورموی در دوره‌ی حیاتش محبوبیت و نفوذ فوق العاده و قدرت اقتصادی بسیاری کسب کرد و شهرتش از تبریز و ایروان و ارزروم تا موصل و اورفا و وان و بتلیس به تمام منطقه‌ی تورکمان‌نشین (تورکمانیا) و مناطق کوردنشین و عرب‌نشین مجاور رسید. چنانچه بنا به کاتب چلبی، وی که تبدیل به مرشد معنوی این منطقه، مخصوصا جنوب شرق آناتولی گشته بود، دارای چهل هزار مرید بود که ذکر آشکار (جهری) می‌کردند.

شیخ عزیز محمود اورموی با مقامات دیوانی و لشکری عثمانلی روابط بسیار نزدیکی داشت. دختر عزیز محمود اورموی با شاعر ادبیات دیوانی تورک موللا محمد چلبی آمیدی ازدواج کرد. به سال ١٦٣٤ شیخ عزیز محمود اورموی در «چارباغ کؤشکو» (قصر قوس) در دامنه‌ی کوه «قیرخ‌لار داغی» که متعلق به خودش بود، ضیافتی با شرکت هزاران مریدش برای سلطان مراد چهارم که در مسیر سفر جنگی به بغداد در دیاربکر هم توقف نموده بود داد. پس از آن مورد التفات سلطان قرار گرفت و به همراه مریدان خود در سفر جنگی ایروان در آزربایجان قفقاز شرکت کرد.