AZERBAYCANCA’DAN TÜRKCE’YE ÇÉVİRİ.
veya
İRAN, AZERBAYCAN RÉSPUBLİKASINI
İŞQAL ÉTMİŞDİR
Géçen
aylarda Türkiye’nin yéniden Qafqaz’a girdiyinden ve Qarabağ’ın böyük bölümünün
qurtarılmasından öfkelenmiş olan İran devleti,
Azerbaycan Réspublikası’na qarşı gözlenmedik bir siyasi - propaganda
savaşı başlatdı. Bu savaş sırasında Fars milliyetçileri İran’ın Azerbaycan
Réspublikası’nı işqal étmesi ve öz topraqlarına qatması gerekdiyini de
dillendirdiler. Quşqusuz bunlar gerçekleşmeyecek düşlerdir. Ancaq İran başqa
bir açıdan Azerbaycan Réspublikası’nı indi de işqal étmişdir: Dil alanında
Azerbaycan Réspublikası Fars işqalı altındadır.
Aşağıdaki
cümle Azerbaycan Réspublikası’ndan ARB tv, 01/02/2022 ilaygünlü xeber proqramından
alınmışdır:
Azǝrbaycanca:
Rǝsǝdxanǝnin bu zonada bǝrpası elmin inkişafı üçün çox vacibdir.
Bu
cümlede yanlız üç bağlac (bu, çox, üçün) Türkcedir. Gériye qalan ad ve
qavramları anlatan kelimelerin hamısı Erebce, Farsca ve Ruscadır. Yuxarıdakı
Azerbaycanca cümleni Türkce’ye çévirmek gerekir:
Türkce:
Gözlemévinin bu bölgede yapımı bilimin gelişmesi üçün çox gereklidir.
Gözlemévi:
rǝsǝdxana (Erebce+Farsca)
Bilim:
elm (Erebce)
Bölge:
zona (Rusca)
Yapım;
bǝrpa (Farsca)
Gelişme:
inkişaf (Erebce)
Gerekli:
vacib (Erebce)
Azerbaycan
Réspublikası’nın resmi ve istandard dili olan “Azerbaycanca” veya “Azerbaycan
Dili” Sovyét döneminde Türkce’ni yox étmek ve o Réspublikanın dilini
olabildikce Türkiye dilinden uzaqlaşdırmaq amacıyla İrançı, Rusçu, Farsçı, Érmeniçi
ve Anti Türk olan meqamlarca qarma - hibrid bir dil olaraq yaradılmıştır. Azerbaycan
Réspublikası milli bir dil siyaseti oluşdurmadıqca ve özünü Farsçı, Rusçu
Ermeniçilerin qondardığı bu qarma - hibrid Azerbaycanca’dan, adından ve
içeriyinden, qurtarmadıqca, Fars işqalı tehdidi altında qalacaqdır.
(Azerbaycan
Réspublikasında resmi ve hukuk metinlerinde oranın devlet dili “Azerbaycanca”
ve “Azerbaycan Dili” diye adlandırılır. Bu adlandırma bilimsel olaraq yüzde yüz
yanlış olmaqla birlikde, koloniyal bir millet yaratma projesi ürünü olduğu
üçün, İranda yaşayan Türk milleti ve onun Türk milli kimliyine son derece böyük zererler verip, yıxıma uğradır..).
Qarma - Hibrid Azerbaycanca veya Azerbaycan Dili yaradılırken izlenen
ilkeler:
1-Eski
ve edebi metin ve qaynaqlarda var olan on minlerce Türkce kelimeye, sırf
Türkiyede de işledildikleri üçün arxaik damqası vurulup, dilden atlımışdır.
Bunun sonucunda yéni quşaq örneyin Dede Qorqut kitabı veya Nesimi ile Fuzulinin
yapıtlarındakı Türkce kelimeleri anlamaz hala gelmişdir (Azerbaycan
Réspublikasında Dede Qorqut kitabı Azerbaycan Dilinde yazılmışdır diye iddia
édilir. Osya bu kitabdakı Türkce kelimelerin yüzde doksanı indi de Türkiye
Türkcesinde işlenir, ancaq yüzde doxsanı Azerbaycanca işledilmir).
2-
Çoxu xalqın dilinde hele de işledilen minlerce Türkce kelime, resmi, bilim,
huquq ve médiya dilinden elenmişdir,
3- Eski veya günümüzde de bilinen
ve işledilen Türkce kelimelerin yérine sistématik olaraq Rusca, Farsca ve Farscada
var olan Erebce kelimeler yérleşdirilmişdir
4-Türkce yéni kelimelerin yapılması
tabu halına getirilerek durdurulmuşdur. Yapılan az sayıda yéni kelimeler ise de
bunlar Farsca veya Rusca kök ve eklerden yapılmışdır.
Sayısal ve Reqemsal örneyi: Son illerde Azerbaycancada
bir iki yéni Türkce kelime yapılmışdır. Örneyin Digital yérine Reqemsal. Türkiyede
buna qarşılıq yaradılan “Sayısal” uygun ve doğrudur. Azerbaycanda
yaradılan “Reqemsal” ise néçe baxımdan sorunludur.
-Reqem kelimesi Türkce deyil,
Erebcedir.
-Azerbaycancada sayısal
kelimesini éynen qebul étmemenin nedeni, orada “Sayı” kelimesinin yoxluğudur.
Azerbaycancada Sayı yérine yanlış olan “Say” işledilir. Bu ona benzer ki Yazı
yérine Yaz, Ölü yérine Öl işledilsin.
-Reqemsal’ın ikinci sorunu,
sesuyumu quralına uymamasıdır. Ses uyumu quralına göre doğru biçim “ReqemsEl”
olmalıydı, reqemsAl deyil ....
Türkce’nin yétersiz olduğuna
inanmış quşaq - nesil
1-Azerbaycancada işledilen bir
sıra çılxa Farsca kelimeni,Farsların özü hatta bizim Farslaşmaqda olan veya Farslaşmış
kitlelerimiz bile işletmez. Örneyin
Berpa, Serencam, Sernişin, Péyvend ve minlerce başqa Farsca kelimeler… (Azerbaycancada
son derece işlek olan Farsca berpa kelimesi, bir çox anlamda işledilir: Qurmaq,
yapmaq, yéniden qurmaq, yéniden yapmaq, onarmaq, dikeltmek, tikmek, yükseltmek,
qaldırmaq, ayağa qalxma, vs)
2-Azerbaycan Réspublikasında Azerbaycancanı yaradan Rusçu,
Farsçı ve Ermeniçi meqamlar Türkçe yéni kelime yapmanı tabu halına getirilmişler.
Bunun arxasında Türk xalqını Türkce’nin yétersiz olduğuna inandırmaq ve onun
özgüvenini yox étmek vardır. Bundan dolayı yéni nesil yazar ve qoşarlar yéni
Türkce kelime yaratmaqdan qorxur ve yéni Türkce kelime yapmanı yanlış bulur.
Örneyin
bunlar yuxarda Türkce cümlede işletdiyim Bilim, Yapım ve Gözlem kelimelerine
yanlışdır diye qarşı çıxırlar. Oysa Türkce kök ve Türkce soneklerle (ve
Türkcede var olan Moğolca kök ve Moğolca soneklerle) yapılan ve anlam açısından
sorunsuz olan her yéni kelime, hem Türkce ve hem doğrudur:
a-Bilim kelimesi, bilmek kökü
ve .m soneki ile yapılmış ve Erebce élm anlamındadır.
b-Yapım kelimesi yapmaq kökü
ve .m sonekli ile yapılmış, son derece doğru bir Türkce kelimelerdir ve Azerbaycancada
işledilen Farsca Berpa’dan milyonlar qat daha uyqundur.
c-Gözlem: Türkce kök ve Türkce
soneklerle yapılmış ve anlam açısından sorunsuz olan her kelime, Türkcedir ve
doğrudur. Ölmek ve .m sonekinden yapılan Ölüm doğru ise, Gözlemek ve .m
sonekinden yapılan gözlem de doğrudur.
3-Bunlar
Türkiyede de xalqın dilinde anahtar, zaten kimi yabancı kelimelerin varlığını
ileri sürürler. Oysa burada söz qonusu olan xalqın dilindeki néçe yabancı
kelime déyil, yapay ve qarama olan ve Azerbaycanca adlanan resmi, devlet,
huquq, bilim ve médiya dili ve ondakı minlerle Farsca Erebce ve Rusca kelime
olan dildir ki gét géde xalqın Türkcesini de pozur.
4-Bunların
başqa bir çekincesi Türkiyede yaradılan néçe kelimenin yanlış olmasıdır. Oysa
Türkiyede yaradılmış minlerce yéni sözden yalnız kiçik bir bölümü yanlışdır. Bu
yanlış kelimeleri de kimse qullanmağa mecbur déyildir.
5-Bunlar
yaradılan bir sıra yéni Türkce kelimeye de yabancı dillerdeki qarşılıqlarına
benzeyir diye qarşı çıxırlar. Oysa Yéni sözcük yaradanda onun eskiden var olan
yabancı söze benzemesi pis bir şey deyildir, tersine yéni kelimenin öyrenilmesini
qolayşadırdığı üçün olumlu bir durumdur. Örneyin Farsça “Âteşbes” yérine Türkce
“Atışkes” uygun ve gözel bir qarşılıqdır.
Türkcesi varken Azerbaycancada işledilen Rusca kelimlelerden
örnekler
Aksiya
(Éylem), Aktual (Güncel), Alpinist (Dağçı), Aparat (Ayqıt), Apték (Emçi),
Aréna, Astronomiya (Göybilimi), Avanqard (Öncü), Detal (Ayrıntı), Déstruktiv
(Yıxıcı), Diamétr (Çap), Diaqnoz (Tanı), Dinamika, Diréktor (Yönetmen), Diskont
(İndirim), Diviziya (Tümen), Doza, Efekt, Ekspert (Uzman), Ékstrémizm (Aşırılıq),
Ektopik, Ékvivalént (Éşdeyer), Élastik (Esnek), Étnologiya (Budunbilim), Fauna
(Doğay, Diréy), Fermer (Ekinçi), Fonétika (Sesbilim), Form (Biçim), Forma,
Harmoniya (Uyum), Histologiya (Toxubilim), İmprovizasiya (Doğaç), İnfilasya,
İnformasiya (Bilişim), İnstinkt (İçgüdü), İnvéstisiya (Yatırım), Jurnal
(Dergi), Kankret (Somut), Komissiya (Qurum), Konsérvativ (Tutucu), Konstitusiya
(Anayasa), Kontakt, Krılo (Çamırlıq), Krossvord (Bulmaca), Kurort (Qaplıca),
Marşrut (Dolmuş), Matérial (Gereç), Mémuar (Anıt), Miqrant, Modérn (Yénicil),
Monitor, Monopoliya (Tekel), Narkotik (Uyuşdurucu), Névrologiya (Sinirbilim),
Nuans (Çalar), Okéanoqrafiya (Denizbilim), Opératif, Orbit (Yörünge), Original
(Özgün), Pansion (Yatılı), Paralél (Qoşut), Paştét (Ezme), Piroq (Börek),
Planét (Gezegen), Plomb (Dolqu), Plüralizm (Çoxulçuluq), Pоémа (Qoşaq), Pоéziyа
(Qoşuq), Prinsip (İlke), Problém (Sorun), Profilaktik (Önleyici), Prokuror
(Savcı), Proqram (İzlence), Prоsеs (Sürec), Qalstuk (Boyunbağı), Qrammatika
(Dilbilgisi), Radiasiya (Işınım), Radius (Yarıçap), Rayon, Réaksiya (Tepki),
Regulator, Réspubliķa (Budunc), Résénziya (Eleşdiri), Séysmologiya (Terpem
Bilimi), Sinonim (Éşanlamlı), Sistém (Düzge), Situasiya (Durum), Stajér
(Yétişmen), Struktur (Yapı), Sutka, Ştam, Térapiya, Tréninq (Éyitim), Vélosipéd
(Yélatı), Xroniki (Süregen), Vaksin (Aşı), Vaksinasya (Aşılama), Vizual
(Görsel), …
Türkcesi varken Azerbaycancada işledilen Farsca Erebce kelimelerden
örnekler
Abide
(Anıt), Âli (Yüksek, Ulu, Ağar), Alim (Bilgin), Amil, Aşkar (Aydın), Ахırıncı
(Sonuncu), Ахırlаrındа (Sonlarında), Azad (Özgür, Erkin), Azad Olmaq
(Özgürleşmek), Azarkéş (Yandaş), Berаber (Birge, Birlikde), Berpa (Yapım, Qurma),
Beyanat (Démec), Cavab (Yanıt), Celb Etmek (Çekmek), Cehd Etmek (Çaba göstermek),
Cenub (Günéy), Cinah (Qanat), Davam Étmek (Sürdürmek), Dаvаmiyyet (Süreklilik),
Daxili (İç), Defe (Qat, Kez), Diger (Başqa, Öteki), Düşmen (Yağı), Еlm (Bilim),
Ehаteli (Qapsamlı), Ehemiyyet (Önem), Ehemiyyetli (Önemli), Eks (Ters), Eks
Hucum (Qarşı
Saldırı), Elave (Ek, Artı), Eléyh
(Qarşı), Emin (Arxayın), Enene (Gelenek), Erazi (Topraqlar), Esas (Ul, Temel),
Etibar, Etibaren, Etibarlı, Etraf (Çévre), Evez Olmaq (Deyişmek), Éhtiyat (Sakınma, Yedek), Faiz (Yüzde), Fikr
(Düşünce), Günah (Suç), Güzeran (Géçim), Hаdise (Olay), Heyat (Yaşam), Heyata
Kéçirmek (Gerçekleşdirmek, Uyqulamaq), Hiss (Duyu), Hisse (Pay, Bölük), Hörmet
(Sayqı), İbaretdi ( .dir, Oluşur), İclas (Oturum),
İnkаrеdilmez (Danılmaz), İnkişaf (Gelişim), İstehsal (Üretim), Istifade Étmek (Yararlanmaq),
Istiqamet (Doğrultu), İstintaq (Soruşdurma), İstiqraz (Borclanma), İstirahet (Dinlenme),
Iştirak Étmek (Qatılmaq), Kаmаn (Yay), Kemer (Qayış), Kenar (Qıraq, Yan),
Kifаyet (Yéter, Yéterli), Mânée (Engel), Matem (Yas), Mehebbet (Sévgi), Mehlul
(Çözelti), Mehz (Yalnız, İşte), Mekteb (Oxul), Melumat (Bilgi), Mena (Anlam),
Menbe (Qaynaq), Menteqe (Bölge, Alan),
Meqsed (Amac, Érek), Merasim (Tören), Merhele (Aşama), Mertebe (Qat), Mesele
(Sorun), Mesuliyet (Sorumluluq), Meşhur (Ünlü, Adlım), Metbuat (Basın), Metleb
(Qonu), Mexfi (Gizli), Mis (Paxır), Möhkem (Berk Sıxı), Möhteşem (Görkemli),
Mövqé (Qonum), Müasir (Çağdaş), Mübadile (Déyiş-Toqquş), Mubarize (Savaşım),
Müdafie (Savunma), Müddet (Süre), Müderris (Oxutman), Müdrik (Bilge), Müellif,
Müellim (Öyretmen), Münaqişe (Çekişme), Müeyyen (Belli, Belirli), Müessir (Étkili),
Müessise (Qurum), Müharibe (Savaş), Mühаsire (Quşatma), Mühit (Çévre),
Müqabilinde (Qarşılığında), Müraciet (Başvuru), Müşahideçi (Gözlemçi), Müşavire
(Danışma, Geneş), Mütefekkir (Düşünür), Mütereqqi (İlerici), Müteхessis
(Uzman), Mütleq (Salt), Müvаfiq (Uyqun), Müveffeqiyyet (Başarı), Müveqqeti
(Géçici), Nailiyyet (Başarı), Namized (Aday), Nazirlik (Baxanlıq), Neheng
(Qocaman), Nesihet (Öyüt), Netice (Sonuc), Nezaret (Baxım, Qarama, Gözlemleme),
Nezere Almaq, Nize (Süngü), Nümayiş (Gösteri), Pаdşаh (Xaqan), Pаytахt
(Başkend), Perakende (Dağınıq, Üleşik), Péyk (Uydu), Péyvend (Aşı), Pul (Aqça),
Qanunsuz (Yasadışı), Qeder (Dek, Denli), Qelebe (Utqu), Qiymetlendirmek (Deyerlendirmek),
Qiymetli (Deyerli), Qüvve (Güc), Sabiq (Géçmiş), Sabiq, Sahe (Alan), Saziş
(Anlaşma), Sebeb (Neden, Gerekçe), Sehhet (Sağlıq), Sehim (Paylı, Ortaq),
Sehiyye (Sağlıq), Sehv (Yanılqı), Sened (Belge), Serhed (Sınır), Sernişin (Yolcu),
Sey (Çaba), Seyyah (Gezgin), Sitаyiş (Övgü), Sual (Soru), Sülh (Barış), Süret (Yéyinlik, Terklik), Şerait (Qoşullar),
Şerik (Ortaq), Şerq (Doğu), Şert (Qoşul), Şimal (Quzay), Tamaşa, Tebiet (Doğa),
Tedqiqаt (İnceleme), Teferrüаt (Ayrıntı), Tehlil Étmek, Tehlükesizlik
(Güvenlik), Tekаmül (Évrim), Tekanlar (Sarsıntılar), Telebat (İstekler), Telebe
(Öyrenci), Tercüme (Çéviri), Tesir (Étki), Teşebbüs (Girişim), Teхminen
(Yaxlaşıq), Texribat (Yıxıcılıq, Dağıtıcılıq), Teyyare (Uçaq), Töhfe (Savqat,
Savrı), Umumi (Genel, Qamusal), Üzv (Üye), Vasite (Arac), Veziyyet (Durum),
Хаrici (Dış), Xatire (Anı), Xerçeng (Yéngéç), Xeste (Sayrı), Хetа (Yanlış),
Xizek (Qayaq), Xoşbext (Mutlu), Хudbin (Mencil), Yаddаş (Bellek), Zefer (Utqu),
Zelzele (Terpem, Deprem), Zeruri (Gerekli), ..., ..
