HOYLU GEYİKLİ
BABA ARZI
DÜZELTMELER VE OKUNUŞ ÖNERİLERİ
Méhran Baharlı
خوی‌لو گئییکلی بابا عرضی، دوزه‌لتمه‌له‌ر و اوخونوش
اؤنه‌ری‌له‌ری
مئهران باهارلی
Özet
Geyikli Baba Türkili'nin Azerbaycan bölgesinin Hoy kentinde doğmuş, Osmanlı Sultanı Orhan Gâzi döneminde Bizans’la uruşlara katılan, Bursa'nın fethinde önemli oynamı (rolü) olan, Vefâiyye süreyine (tarikatına) bağlı Türkman Derviş - Gâzilerdendir. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Geyikli Baba ile ilgili sonuna bir tanrıdam (ilâhî) sözleri ile kaç dize eklenmiş tuğralı (resmi) bir salıksunu (rapor arzı) vardır. Bu belge Türk ve Heterodoks İslamlar, Türk Aleviliği ile Osmanlı erken târihi, ve de Türkilili ve Afşaryurtlu Türklerin bunlardaki oynamı, Türkiye’nin Türkili ve Afşaryurt Türkleri ile bağları açılarından önemli bir belgedir. Ancak önemine karşın, bu belgenin Türkiye yayınlarında kaç kelime yanlış okunmuş veya hiç okunanamıştır. Yazgamda (makalemde) Hoylu Geyikli Baba salıksunusun bütöv (tam) ve sing (dakik) metinini, yanlış okunan kelimeleri düzeltip okunamayan bölümleri de okuyarak sunmaktayım.
Abstract
Geyikli Baba was born in the city of Hoy in the Azerbaijan region of Türkili. He was a member of the Vefâiyye Sect, and one of the Turkman Dervish-Gazis who fought against Byzantium during the time of the Ottoman Sultan Orhan Gâzi. He played a significant role in the conquest of Bursa. In the Ottoman Archives of the Prime Ministry of the Republic of Turkey, there is an official report about Geyikli Baba which includes a hymn and couplets of poetry added at the end. This document is of great importantce in terms of Turkish and Heterodox Islams, Turkish Alevism, the early history of the Ottoman Empire, as well as the role of Iranian, Turkili and Afsharyurt Turks in these, also Turkey's ties with the Turkili and Afsharyurt Turks. However, despite its importance, many words were misread or not read at all in Turkish publications of this document. In my article, I present the complete and accurate text of Geyikli Baba Arzı, correcting the misread words and reading the previously unreadable parts.
اؤزه‌ت:
تورک‌ایلی‌نین آزه‌ربایجان بؤلگه‌سی‌نین خوی اوروندا (شه‌هه‌ری‌نده) دوغموش گئییکلی بابا، اوتمان‌لی خاقانی (عوثمان‌لی سولطانی) اورخان غازی دؤنه‌می‌نده بیزانس‌لا اوروش‌لارا (ساواش‌لارا) قاتیلان، بورسانین آلینماسی‌ندا اؤنه‌م‌لی اوینامی (رولو) اولان، وفائیه سوره‌یی‌نه (طریقتی‌نه) باغ‌لی تورکمان درویش – غازی‌له‌رده‌ن‌دیر. تورکییه جمهوریتی باش‌باخان‌لیق عوثمان‌لی ساخلانجی‌ندا (آرشیوی‌نده) خوی‌لو گئییکلی بابا ایله ایلگی‌لی سونونا بیر تانری‌دام (ایلاهی) سؤزله‌ری ایله نئچه قوشوق دیزه‌‌سی (شعر بیتی) آرتیریلمیش بیر سالیق‌سونو (راپور عریضه) واردیر. بو به‌لگه تورک و هئتئرودوکس اسلام‌لار، تورک علوی‌لییی ایله اوتمان‌لی ائرکه‌ن اؤته‌یی (تاریخی)؛ تورک‌ایلی و آفشاریورت‌لو تورک‌له‌رین بونلارداکی اوینامی (رولو)، تورکییه‌نین تورک‌ایلی و آفشاریورت تورک‌له‌ری ایله باغ‌لاری آچی‌لاری‌ندان اؤنه‌م‌لی بیر به‌لگه‌دیر. آنجاق اؤنه‌می‌نه قارشین، به‌لگه‌نین تورکییه یایین‌لاری‌ندا قاچ کلیمه یانلیش اوخونموش، بیر نئچه‌سی ده اوخونامامیش‌دیر. یازقام‌دا (مقاله‌م‌ده) خوی‌لو گئییکلی بابا عریضه‌سی‌نین بوتؤو (تام) و سینگ (دقیق) متنی‌نی، یانلیش اوخونان کلیمه‌له‌ری دوزه‌لتیپ اوخونامایان بؤلوم‌له‌ری ده اوخویاراق سونماق‌دایام.
خلاصه:
گئییکلی بابا متولد شهر خوی در منطقه‌ی آزربایجان در تورک‌ایلی است. او که در عهد سلطان عوثمان‌لی اورخان غازی در نبردها با بیزانس شرکت داشت و در فتح بورسا نقش مهمی بازی کرد، از درویش – غازی‌های تورکمان منسوب به طریقت وفائیه بود. در آرشیو نخست‌وزیری جمهوری تورکیه یک گزارش رسمی در باره‌ی گئییکلی بابا وجود دارد که به آخر آن یک الاهی و چند بیت شعر اضافه شده است. این سند از جهات اسلام‌های تورک و هترودوکس، علوی‌گری تورک، تاریخ آغازین عوثمان‌لی، هم‌چنین نقش تورک‌ایلی و افشاریورت در این‌ها، پیوندهای تورکیه با تورک‌ایلی و افشاریورت حائز اهمیت است. اما علی رغم این اهمیت، در نشرهای تورکیه‌ای این سند، چندین کلمه به اشتباه قرائت شده و چند کلمه هم اصلا خوانده نشده است. در این مقاله، متن کامل و دقیق گزارش خوی‌لو گئییکلی بابا را، با تصحیح کلمات تاکنون به اشتباه خوانده شده و قرائت کلمات خوانده نشده تقدیم کرده‌ام.
Geyikli (Âhûlu) Baba veya Babasultan (1275- 1350), Türkili'nin[1] Azerbaycan bölgesinde bulunan Hoy kentinde[2] doğmuş, Osmanlı Sultanı Orhan Gâzi (1281 –1362) zamanında yaşamış, Bursa'nın fethi (6 Nisan 1326) ve Osmanlı idaresine geçmesinde rol oynamış bir Türkman[3] şeyhtir.
Geyikli Baba Ertuğrul zamanında Horasanlı Türk Baba İlyas'a mensup Babâi zümrelerle[4] beraber Urum - Rum ülkesine gelerek Bizans’la mücadele eden Türk - Türkman Derviş Gâzilerdendir. Bunlar 11-13 yüzyıllar arasında İran’ın kuzeybatısı (Türkili), kuzeydoğusu (Horasan ve buraya dahil Afşaryurt[5]) ve Ortaasya’dan (Türkistan’dan) Anadolu ve Balkanlara geçen Abdal ve Alperenler idiler. Horasan Erenleri, Rum Abdalları v.s. gibi adlarla da bilinen bunların öncüleri Horasan’dan Sarı Saltuk, Baba İlyas, Hacı Bektaş, Hacım Sultan, Dede Karkın, … Türkili’nden Kumral Abdal, Abdal Musa, Geyikli Baba, Şeyh Buzağı, Ahi Evren … idiler. Bizans ülkelerinde İslâmiyeti yaymak için gayret eden Horasan Erenleri - Rum Abdalları, Anadolu ve Balkanların Türkleşmesi ve İslamlaşmasının öncüleri olmuş, bu topraklarda Türk milli kimlik, kültür ve medeniyetinin oluşup biçimlendirilmesinde belirleyici rolleri olmuştur.
Vefâiyye Süreğine (Tarikatına) mensub Geyikli Baba[6] rivayetlere göre Ulu bir Geyiğe binerek Bursa’nın fethine katılıp, Bursa kuşatması sırasında elinde altmış okka ağırlığında bir kılıçla ordunun ön saflarında çarpışarak orduya yol açmış, savaş sırasında olağanüstü kahramanlıklar göstermiş ve Kızıl Kilise (Kemâliye) adlı bir bölgeyi kendi dervişleriyle feth etmiştir.
Menkıbelerde adının Hasan, Mehmed ve ya Ulvî olduğu, ancak dağlarda geyiklerle dolaştığı, geyikleri binek olarak kullandığı[7], geyiklere hükm etme kerâmeti gösterdiği için kendisine Geyikli Baba dendiği zikr edilmiştir. Menkıbelerde ayrıca, yine Hoylu ve yaşıtı - çağdaşı olan Abdal Musa’nın kendisine bir âteş parçasını pamuk içerisine koyarak göndermesine karşılık, Geyikli Baba'nın da Abdal Musa’ya bir kâse içerisinde geyik sütü yolladığı anlatılır.
Geyikli Baba, Bursa’nın fethinden sonra İnegöl civarındaki dağlarda geyikler ve diğer vahşi hayvanlarla iç içe yaşamış, kendisini insanlardan tecrid ederek münzevi bir hayat sürmüştür. Orhan Gâzi’nin, Ulu (Keşiş) Dağ'ın doğu eteklerinde Bursa'nın Kestel ilçesine bağlı Babasultan köyünün bulunduğu yerleri kendisine vakıf alanı olarak bağışlamasından sonra, burada yerleşerek dergâhını kurmuştur.
Geyikli Baba 1350 yılında İnegöl yakınlarında vefat edip oraya defnedildi. Orhan Gâzi tarafından kabri üzerine türbe yaptırıldı. Sonradan yine Orhan Gâzi tarafından türbe yanına bir câmi ve dergâh ilâve edildi. Babasultan köyünde yer almakta Geyikli Baba Külliyesi 1950den sonra yeniden restore edilip, onarıldı.
BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ’NDEKİ ARZ
Geyikli Baba hakkında târihi kitaplar ve menkıbelerde kerâmetleri ve yaşam öyküsünü içeren çok sayıda rivayet vardır. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde de Babaî şeyhlerine ait 11 varaklık bir defterde Geyikli Baba ile ilgili iki varaklık bir belge bulunmaktadır. (BOA, Ali Emîrî Tasnifi, Mûsâ Çelebi, nr. 1). XIV.-XV. yüzyıllara ait olduğu anlaşılan ve sonuna bir ilâhî sözleri ile bir kaç dize eklenmiş olan bu belge, muhtemelen 1403’te Tîmûr’un verdiği beratla Bursa’da kısa bir süre Osmanlı tahtına oturan Mûsâ Çelebi’nin Bursa’daki nâibi ya da subaşısı ya da bölgeye tâyin ettiği yöneticilerden biri tarafından Mûsâ Çelebi’ye hitaben düzenlenmiş bir arzdır.
Arzın ilk paragraflarında Geyikli Baba’nın Ulu Geyik’e binerek, Bursa’nın fethine katıldığı, savaşta kestâne ağacının kendisini koruduğu, kerâmet yoluyla haram olan arakı ve şerabı helâl olan yağ ve bala çevirdiği, pamuğun içine tutuşmadan ateş koru koyduğu anlatılır. Arzın sonunda Mûsâ Çelebi’nin, bir av sırasında Geyikli Baba türbesindeki Geyikli Baba ve Balım Sultan sandukalarının üzerindeki örtülerin yenilenmesi ve türbede kurban etinden yoksullara yemek dağıtma geleneğinin ihyâsı buyruğunun yerine getirildiği bildirilmiştir.
Yanlış Okunan Ve Okunmayan Kelimeler
BOA arzı Türk İslamı, Heterodoks İslam, Tasavvuf, Gulat akımları, Türk Aleviliği ile Osmanlı erken târihi açılarından olduğu kadar, İran, Türkilili ve Afşaryurtlu Türklerin bütün bunlardaki rolü, izi ve tarihi, ayrıca Türkiye - Türkili Türkleri ve Türkiye - Afşaryurt Türkleri bağları ve etkileşimleri tarihi ve bunların biri biriyle tanışma[8] açılarından da önemli bir belgedir.
BOA arzını Türkiye’de ilk kez tarihçi Ahmed Refik 1921 (1337) yılında İkdam Gazetesinin iki sayısında (9 Nisan Cumartesi, sene 28, sayı 8647, sayfa 3 ve 8 Aralık Perşembe, sene 29, sayı 8883, sayfa 3) yayınlamıştır. Ondan sonra da günümüze dek bu arzla ilgili çok sayıda inceleme, araştırma ve tanıtma yazısı (Hilmi Ziyâ, Gölpınarlı, Melikoff, Ocak .....) yayınlanmıştır. Ancak arzın önemine rağmen, anılan inceleme ve araştırmalarda pek çok yer yanlış okunmuş veya hiç okunanamıştır.
Bu eksikliği gidermek ve BOA arzının önemini göz önünde bulundurarak, aşağıda arzın tashih edilmiş metnini, önceki yayımlarında yirmiye yakın yanlış okuma düzeltilerek ve on beşe yakın okunmamış kelimeyi de okuyarak, vermekteyim.
|
ARZDA DÜZELTMELER |
|
|
Yanlış - Eksik Okumalar |
Doğru - Eksiksiz Okuma |
|
Ceng eder edermiş |
Cengini eder, döner imiş |
|
Bu nev’ile iletmiştir |
Bu nev’le alınmıştır |
|
Verdiklerinde Merhum Orhan Padişah |
Vardıklarında Vezîr.e, Merhûm Urhan Pâdişah |
|
Â’lâ zerde |
Ala zerde (1) |
|
Gâibden taâm getirip |
Gâibden taâm gelü getirip (2) |
|
Yeri verin |
Yeri ve âdemlerin.i bize hizmetkârlığa, ihsâna verin |
|
Cevap edip |
Cevap ayıtıp (eyidüp) |
|
Her kim
pilav zerde ve nefâis isterse |
Her kim nehâra pilâv-ı zerde ve nefâyis isterse |
|
Bende sâkin
olsun |
Bunda sâkin olsun |
|
Üç dâne sığır ve üç mut un |
Üç dâne sığır, on davar ve üç mut un |
|
Üç mut un
yufka |
Üç mut un-i
yufka |
|
Gönderdiğiniz
otile |
Gönderdiğiniz
ö(r)tüyle |
|
İLÂHÎDE DÜZELTMELER |
|
|
Yanlış - Eksik Okumalar |
Doğru - Eksiksiz Okuma |
|
Kara ki |
Karangı, Karañı
(karangu) |
|
Can
kafesten boşanır |
Can kafadan
buşanır |
|
Alacakar
döşenir |
Alçaklara döşenir |
|
Şu
dünyadan usanır |
Şu
dünyadan o porsunur |
|
Gördükleyin
o sanır |
Gördüceğin
usanır |
|
Sırça gibi
yasanır |
Sırça gibi
ha sınır |
|
Bir dem …
gönül |
Bir dem ölür,
meyyit olur şu gönül |
(1)- Ala Zerde, karışık renkli zerde pilavı demektir. Arzda eski metinlerde Türkce Ala Kapı’nın Âli Qapu (عالی قاپو) yazıldığına benzer biçimde Türkce
Ala da E’lâ (اعلا) biçiminde yazılmıştır..
(2)-Gelü, Gelmek fiiline edat (zarf fiil) yapan ü soneki
eklenerek yapılmıştır. Yazıda sık kullanılan Dahi gibi (دخی, Takmak’tan)
خوی‌لو گئییکلی بابا عرضی
[١٢٧٥، خوی، آزه‌ربایجان، تورک‌ایلی – ١٣٥٠ اینه‌گؤل، بورسا، تورکییه]
دوزه‌لتمه‌له‌ر و اوخونوش اؤنه‌ری‌له‌ری
مئهران باهارلی
قطب العارفین شیخ گئییکلی بابا «خوْی»دان گه‌لمیش‌دیر:
اوُلو گئییکه بینیپ گه‌لمیش‌دیر. گئییک‌له‌ر که‌ندی‌یه مسخّر ایمیش. گه‌لیپ «اینه‌گؤل»ده مکان توتموش.
مرحوم سلطان اورخان پادشاه حضرت‌له‌ری‌نین [بوُرسا] فتحی‌نده، مرحوم اورخان پادشاه اوْل قێیێ‌لاری فتح ائده‌رکه‌ن، قطب العارفین شیخ گئییکلی بابا داخێ، اوْل جانب‌ده اۆچ‌یۆز آلتمێش قاپێ‌لێ بیر کیلیسه وا[ر]مێیش، «قێزێل کیلیسه» دئمه‌ک‌له مشهور ایمیش، اوْل کیلیسه‌یی که‌ندی‌له‌ر[ی] فتح ائتمیش‌له‌ر. جه‌نگ ائده‌رکه‌ن، بیر که‌ستان[ه] آغاجێ وا[ر]مێش. جه‌نگی‌ن[ی] ائده‌ر، د[ؤ]نه‌ر ایمیش اوْل که‌ستانه‌یه. واردێق‌دا اوْل که‌ستانه یارێلێپ، بابایێ ساخلار ایمیش. کافرله‌ر آرار بوُلوُمازلار ایمیش. صباح گه‌نه چێخێپ، کافرله‌رله جه‌نگ ائده‌ردی. ائره‌ن‌له‌رله [قێزێل کیلیسه] بوُ نوع‌له آلێنمێش‌دێر.
اوْ[ل] زمان‌دا حضرتِ اورخان پادشاه[ا] ش[ؤ]یله خبر وئرمیش‌له‌ر که: «خوْی‌دان بیر اه‌ر گه‌لیپ، اوُلوُ گئییکه بینیپ، قێزێل کیلیسه‌یی آلدێ» دییۆ جواب وئرمیش‌له‌ر. واردێق‌لا‌رێ‌ندا وزیر[ه]، مرحوم اورخان پادشاه «بابا می‌خوْردوُر» دییۆ، ایکی یۆک آراقێ و ایکی یۆک شراب گؤنده‌ریپ. بابا داخێ یانێ‌نداکێ بالێم سولطان [.........................] جواب وئریپ: «پادشاه بیزه ایکی یۆک بال و ایکی یۆک یاغ گؤنده‌رمیش‌له‌ر» دییۆ، بیر قازان گه‌تیردیپ، آتش یاخدێرێیپ، قاینات‌دێرێپ، ایچی‌نه بیزینچ قوْیوُپ. آلا زرده اوْلوُپ، گه‌تیره‌ن آدام[ێن] نظری‌ند[ه] و هم آنێن‌لا بیراز زرد[ه]ده‌ن پادشاه[ا] گؤنده‌ریپ و هم آلتێ‌ندا یانان آتش‌ده‌ن بیراز قوْر بیر پانبێق ایچی‌نه قوْیوُپ، پادشاه[ا] گؤنده‌رمیش.
پادشاه آنێ گؤرۆپ، بی اختیار نظرله‌ری‌نه وارێپ. آن‌لار داخێ «غایب‌ده‌ن طعام» گه‌لۆ گه‌تیریپ، ضیافت ائتمیش‌له‌ر. مصاحبت‌ده بابایا پادشاه حضرت[ی]: «بیزیم داخێ بیر اثریمیز اوْلسوُن. نه دیله‌رسه‌ن وئره‌ییم. گؤزۆن[ۆن] باخدێغێ یئری وئره‌ییم» دئمیش. آن‌لار داخێ: «به‌نیم گؤزۆم چوْخ یئره باخار. و الّا به‌نیم فتح ائتدیجیییم یئری و آدام‌له‌رین[ی] بیزه خدمت‌کارلێغا، احسانا وئرین!» دیییپ. پادشاه حضرت[ی] داخێ ایکی پاره که‌ندی‌نین فتح ائتدییی کؤیۆ آن‌لار[ا] وقف ائتمیش‌دیر.
اوْل وقف اوْلان کؤی‌له‌ر[ین] محصولوُندان بابانێن اۆزه‌ری‌نده اوْماج شوْرباسێ پیشیپ، آینده و رَوَند[ه] و فقرایا بذل اوْلوُنوُر. بابا ب[ؤ]یله جواب آیێدێپ: «هر کیم بابا شوْرباسێن[ێ] ایسته‌ر[سه]، بۆن‌د[ا] ساکن اوْلسوُن. و هر کیم نهار[ا] پیلاوِ زرده و نفایس ایسته‌رسه، تخته‌لی‌کؤیه گئتسین». اوْل زمان‌د[ا] بوُرسایا تخته‌لی‌کؤی دئرله‌ر ایمیش.
و داخێ:
شکارِ همایونوُنوُزدا بوُیوُردوُغوُنوُز گئییکلی بابانێن و بالێم سلطان‌ێن اؤرتۆسۆ تجدید اوْلوُپ، قێرخ قازقان که‌شکه‌ک، اۆچ دانه سێغێر، [اوْن؟] داوار، و اۆچ موُت اوُنِ یوُفقا، و اوْن قازقان پیلاو، و اوْن قوْیوُن، داخێ قربان [تؤره‌سی] احیاء اوْلموُش‌دوُر گؤنده‌ردییینیز اؤ[ر]تۆیله.
***
بیر دم
اوْلوُر آل چیچه‌ک‌لی یاز اوْلوُر
بیر دم اوْلوُر
خزان اوْلوُر، گۆز اوْلوُر
بیر دم اوْلوُر
آی‌آیدێن گۆندوُز اوْلوُر
بیر دم قارانقێ گئجه اوْلوُر شوُ گؤنۆل
بیر دم اوْلوُر
جان قافادان بوُشانێر
بیر دم اوْلوُر
نه‌یی گؤرسه اۆشه‌نیر
بیر دم اوْلوُر
آلچاق‌لارا دؤشه‌نیر
بیر دم داغ‌لاردان یۆجه اوْلوُر شوُ گؤنۆل
بیر دم اوْلوُر
شوُ دۆنیادان اوْ پوْرسوُنوُر
بیر دم اوْلوُر
گؤردۆجه‌یین اوُسانێر
بیر دم اوْلوُر
سێرچا گیبی ها سێنێر
بیر دم اؤلۆر،
میّت اوْلوُر شوُ گؤنۆل
**
ائریلمه‌ز
یارا بی یار اوْلمایێنجا
جهانێن
خلقی اغیار اوْلمایێنجا
حقیقت
عالمی‌نه یوْل وارێلماز
بوُ مُلک‌ده‌ن کلّی بیزار اوْلمایێنجا
*
گه‌ل
گئده‌لیم شیروان‌ا
درمان
آرایێ جانا
درمان
بوُلوُنماز ایمیش
یارێ‌ندان
آیرێلانا
HOYLU GEYİKLİ (XOYLU GÉYİKLİ) BABA SULTAN ARZI
[1275 Xoy (Hoy), Azerbaycan, Türkili- 1350
İnegöl, Bursa, Türkiye]
Kutb ul-Ârifîn Şeyh Geyikli Baba Hoy’dan gelmiştir.
Ulu Geyik’e binip gelmiştir. Geyikler kendiye musahhar imiş. Gelip İnegöl’de mekân tutmuş.
Merhûm Sultan Orhan Pâdişah Hazretleri’nin [Bursa] fethinde, Merhûm Orhan Pâdişah ol kıyıları feth ederken, Kutb ul-Ârifîn Şeyh Geyikli Baba dahi, ol cânibde üçyüz altmış kapılı bir kilise va.r.miş, Kızıl Kilise demekle meşhûr imiş, ol kiliseyi kendiler.i feth etmişler. Cenk ederken, bir kestân.e ağacı var imiş. Cengini eder, döner imiş ol kestâneye. Vardıkta ol kestâne yarılıp, Baba’yı saklar imiş. Kâfirler arar bulumaz imiş. Sabah gene çıkıp kâfirlerle cenk ederdi. Erenlerle [Kızıl Kilise] bu nev’le alınmıştır.
O.l zamanda Hazret-i Orhan Pâdişah.a şöyle haber vermişler ki: “Hoy’dan bir er gelip, Ulu Geyik’e binip, Kızıl Kilise’yi aldı” diyü (diye), cevap vermişler. Vardıklarında vezîr.e, Merhûm Orhan Pâdişah “Baba meyhordur” diyü (diye), iki yük arakı ve iki yük şarap gönderip. Baba dahi yanındakı Balım Sultan.a cevap verip: “Pâdişah bize iki yük bal ve iki yük yağ göndermişler” diyü (diye), bir kazgan getirtip, âteş yaktırıp, kaynattırıp, içine pirinç koyup. Ala zerde olup, getiren adam.ın nazarında. Ve hem anınla biraz zerdeden Pâdişah.a gönderip ve hem altında yanan âteşden biraz kor bir panbuk içine koyup, Pâdişah.a göndermiş.
Pâdişah anı görüp, bî-ihtiyâr nazarlarına varıp. Anlar dahi “Gâibden taâm” gelü (gele) getirip, ziyâfet etmişler. Musâhabette Baba’ya Pâdişah Hazret.i: “Bizim dahi bir eserimiz olsun. Ne dilersen vereyim. Gözün.ün baktığı yeri vereyim” demiş. Anlar dahi: “Benim gözüm çok yere bakar. Ve illâ benim feth etticiğim yeri ve âdemlerin.i bize hizmetkârlığa, ihsâna verin” diyip, Pâdişah Hazret.i dahi iki pâre kendinin feth ettiği köyü anlara vakf etmiştir.
Ol vakf olan köyler.in mahsûlünden Baba’nın üzerinde umaç şorbası pişip, âyende ve revende ve fukarâya bezl olunur. Baba böyle cevap ayıtıp (eyidüp): “Her kim Baba Şorbasın.ı ister.se, bunda sâkin olsun. Ve her kim nehâr.a pilâv-i zerde ve nefâyis isterse, Tahtalıköy’e gitsin”. Ol zamanda Bursa’ya Tahtalıköy derler imiş.
Ve dahi
Şikâr-i humâyûnunuzda buyurduğunuz üzere, Geyikli Baba’nın ve Balım Sultan’ın örtüsü tecdîd olup, kırk kazgan keşkek, üç tâne sığır, (on?) davar ve üç mut un-i yufka ve on kazgan pilav ve on koyun, dahi kurban [töresi] ihyâ olmuştur gönderdiğiniz ö.r.tüyle.
***
Bir dem olur al çiçekli yaz olur
Bir dem olur hazân olur, güz olur
Bir dem olur ay aydın gündüz olur
Bir dem karangı gece olur şu gönül
Bir dem olur can kafadan buşanır
Bir dem olur neyi görse üşenir
Bir dem olur alçaklara döşenir
Bir dem dağlardan yüce olur şu gönül
Bir dem olur şu dünyadan o porsunur
Bir dem olur gördücüğün usanır
Bir dem olur sırça gibi ha sınır
Bir dem ölür, meyyit olur şu gönül
**
Erilmez yâra bî yâr olmayınca
Cihânın halkı ağyâr olmayınca
Hakikat âlemine yol varılmaz
Bu mülkten küllü bîzâr olmayınca
*
Gel gidelim Şirvan’a,
Derman arayı cana
Derman bulunmaz imiş,
Yârinden ayrılana
سؤزلوک:
آراقێ: آراق، عرق. آیران و آیاق (قدح) و موغول‌جا آیراق ایله
کؤکه‌ن‌ده‌ش‌دیر.
آرایێ: آرایا، آرایاراق، آرادیغی‌ندان، آرادیغی اوچون. « ی » و «
ه » فعل‌ده‌ن ادات (باغلاج، ظرف فعل) یاپان سوناهکلهردیر (آرایی - آراماق، اؤتورو
- اؤتگورمه‌ک، داخی - تاخماق، گه‌لۆ – گه‌لمه‌ک، دییه - دیمه‌ک، اؤته - اؤتمه‌ک،
گؤره - گؤرمه‌ک، ایله - ایلمه‌ک، ......)
آلا: قیزیلا چالان پارلاق قونور (قهوه بویاغی)، قیزیل ایله قارا آراسی بیر
بویا؛ رنگارنگ، چیل‌لی، قاریشیق رنگ (آلاقیرمیز، آلابالیق، آلاگئییک، آلا‌قاپی،
آلاجا، آلا بولا، ...)
آلا زرده: قاریشیق رنگ‌لی زرده پیلاوی، زعفران ایله دادلی - شکرلی اولاراق پیشیریلمیش پیلاو
آن: ضمیر فارسی که جای‌گزین اوْن – اوْل – اوْ تورکی شده است. ضمیر اوْل
تورکی در طول زمان دو تغییر از سرگذرانده است. در تغییر نخست، اول با تبدیل حرف ل
به ن به «اوْن» مبدل و سپس به سبب تشابه اوْن حاصله با «آن» فارسی جای‌گزین شده
است. تغییر دوم، ساقط شدن حرف ل و تبدیل اوْل به «اوْ» است که این هم شبیه «او» در
فارسی است.
آینده و رونده: گه‌له‌ن ایله گئده‌ن
آیێتماق: سؤیله‌مه‌ک،
دئمه‌ک، بیلدیرمه و اویاری اوچون آنلاتماق
اوْد: آتش، یانان نه‌سنه
اوُرخان - اوْرخان: شه‌هه‌رین یؤنه‌تیجی و حاکیمی (اوْر - اوُر: شه‌هه‌ر، چئوره‌سی‌نده
خندق قازیلان شه‌هه‌ر و یا قصبه، قریه، ...)؛ یا دا گوج‌لو، یئته‌نه‌ک‌لی، قدرت‌لی،
باجاریق‌لی (اوُماق: قادر اولماق، گوجو اولماق. یاشاماق - یاشار، اوخوماق - اوخور،
اوُماق - اوُر. اوُر کلیمه‌سی ماهر آنلامی‌نداکی اوُز ایله کؤکه‌ن‌ده‌ش‌دیر).
اوْماج: اونا سو قاتیلاراق یاپیلان بولاماج و شوربا؛ یاغ، اون،
دوز قاریشیمی‌ندان یاپیلان چؤره‌ک، نوخوت بؤیوک‌لویونده یاپیلان خمیر توپاغی
اۆشه‌نمه‌ک: ایسته‌ک‌سیز داورانماق، اه‌رینمه‌ک، اوزولمه‌ک، ته‌دیرگین
اولماق
اوُسانماق: اوْسانماق، بیخماق، بئزمه‌ک، سیخیلماق، دارقینج (راحات‌سیز)
اولماق، داریخماق، نفرت ائتمه‌ک، تنبل اولماق
بالێم: عنوانی برای شیوخ طریقت‌ها مخصوصا ده‌ده‌های طریقت بکتاشی
به معنی برادر، بسیار محبوب، دوست صمیمی. مرکب از اسم تورکی بالی به معنای باارزش،
قیمت‌دار، ارجمند، شخص عالی مقام؛ به علاوه‌ی پسوند تورکی تحبیب -یم. (مانند
سولطانیم، خانیم، ده‌‌ده‌م، آغام، ....)
بوُشماق: ضرر گه‌لمه‌ک، اوزولمه‌ک، قیزماق، داریلماق، داریخماق،
اینجیمه‌ک، سیخیلماق، بیخماق، بورادان بوشمان و بوشوو: آجی، تاسا، اوزونتو (موغول‌جادا
بوقسا – بوقسی – بوقشی ایله کؤکه‌ن‌ده‌ش‌دیر)
بوُن: ضمیر به معنی این. ضمیر «بوْل» تورکی در طول زمان به دو صورت «بوُن»
و «بوُ» متحول شده است.
بوُشانماق: اوزولمه‌ک، اوزونتو دویماق، حوزون‌له‌نمه‌ک، غصه‌له‌نمه‌ک
بوُلوُماز: بوُلاماز،
«بوُل» ایله «اوُماز» (نمی‌تواند) فعلی بیرله‌شمه‌سی
بوُن‌دا: بو
یئرده، بورادا، بورایا
پوْرسوُنماق:
بوْرسونماق، پؤرسونمه‌ک، بؤرسونمه‌ک، پؤرسومه‌ک، گئوشه‌ییپ سارخماق، دیری‌لیک و
جان‌لی‌لیغی‌نی ایتیرمه‌ک، قیریشماق، بوروشمه‌ک، ایشه یاراماز اولماق، اه‌سکیمه‌یه
اوز توتماق، قوخماق، اه‌کشیمه‌ک، اوموت‌سوزلوغا دوشمه‌ک، اؤفکه‌له‌نیپ قیزارماق
جه‌نگ - جنگ، Ceng Ceñ: تلفظ تورکی کلمه‌ی چینی چه‌ن – ژه‌ن به معنی جدال، ستیز، جنگ، نبرد، کارزار. در چینی ساده zhan 战، در چینی سنتی
戦. در آغاز به معنی تبر نیزه‌دار، سپس نبرد با تبر نیزه‌دار ویا به
تورکی «بالتالی قارقی ایله ساواش» بود که نهایتا معنی هرگونه نبرد را کسب کرد. کلمه‌ی
جنگ از جمله کلمات تورکی – آلتایی بی شمار در عرصه‌ی نظامی و جنگ‌آوری است که از
طریق تورکیک‌های باستان و دیگر گروه‌های «تورانی» به زبان‌های ایرانیک آسیای میانه
مانند تورفانی و سپس تاجیکی – دری - فارسی وارد شده است.
داوار: دؤرت آیاق‌لی تارلا حیوانی، بینه‌ک حیوان؛ قویون - گئچی، مال
-دیجه‌یین: -دییین (سئودیجه‌یین = سئودییین)
دییۆ: دییه، دییه‌ره‌ک، دیییلدییی‌نده‌ن، دیییلدییی اوچون. « ی » و « ه »
فعل‌ده‌ن ادات (باغلاج، ظرف فعل) یاپان سوناهکلهردیر (آرایی - آراماق،
اؤتورو - اؤتگورمه‌ک، داخی - تاخماق، گه‌لۆ – گه‌لمه‌ک، دییه - دیمه‌ک، اؤته - اؤتمه‌ک،
گؤره - گؤرمه‌ک، ایله - ایلمه‌ک،......)
زرده: زعفران ایله دادلی - شکرلی اولاراق پیشیریلمیش پیلاو
سێرچا: فورم قدیمی: سیریچقا، شیشه، جام، جام‌دان یاپیلمیش نه‌سنه
عرض: یوکسه‌ک مقام‌لی بیر کیمسه‌یه بیلگی وئرمه، بیلدیرمه، آنلاتما، سونما
غایب: گؤرونمه‌ز و بیلینمه‌ز ائوره‌ن
قارانقێ - قارانقوُ: قاپ قارا
قازقان: قازان
قافادان: باش‌دان، عقل و دوشونجه‌ده‌ن
قێیێ: ساحل (متن‌ده‌کی قییی، ناسخ یانلیشی و اصلی‌نده «قریه»، قالا، قاپی
... اولابیله‌ر)
که‌ستانه آغاجی: شاه بلوط، Hestnut, Castanea
که‌شکه‌ک: اییی‌جه دؤیولموش اه‌ت و یارمایلا یاپیلان بیر یئمه‌ک
گه‌لۆ: گه‌له، گه‌له‌ره‌ک، گه‌لدییی‌نده‌ن، گه‌لدییی اوچون. « ی » و « ه »
فعل‌ده‌ن ادات (باغلاج، ظرف فعل) یاپان سوناهکلهردیر (آرایی - آراماق، اؤتورو
- اؤتگورمه‌ک، داخی - تاخماق، گه‌لۆ – گه‌لمه‌ک، دییه - دیمه‌ک، اؤته - اؤتمه‌ک،
گؤره - گؤرمه‌ک، ایله - ایلمه‌ک، ......)
گؤردۆجه‌یین: گؤردویون
گئییک: گوزن، آهو
گئییکلی: گئییک یییه‌سی. گئییکلی (گیگلو) موغان اوواسی‌ندا
یاشایان، بیرینجی شاه ایسماعیل دؤنه‌می‌نده آنادولودان ایرا‌ن‌ا گؤچ ائتمیش بؤیوک
بیر شاهی‌سئوه‌ن بویو. تورکییه‌ده ایزمیر ایلی‌نده «گئییکلی» ایلچه‌سی و اه‌رزروم
ایلی‌نده «گئییک» شهه‌ری واردیر.
موُت: قیرخ کیلولوق تاخیل اؤلچه‌یی. تورکمان لهجه‌له‌ری‌نده‌کی «پوُت» (١٥
کیلو) ایله باغلانتی‌لی اولابیله‌ر.
می‌خور: چاخیرچی، ایچگی‌جی
نفایس: نفیس‌ین چوخولو، بورادا لذّت‌لی و گؤزه‌ل یئمه‌ک‌له‌ر
ها سێنێر: آرا وئرمه‌ک‌سیزین سینیر، سوره‌ک‌لی بیر بیچیم‌ده قیریلیر،
دورمادان داغیلیر
ها: آرا وئرمه‌ک‌سیزین،
سوره‌ک‌لی بیر بیچیم‌ده، دورمادان
و الّا: یوخ‌سا، اولمازسا
یوُفقا: یوخا
[1] TÜRKİLİ İran’ın kuzeybatısında Türklerin (Batı Oğuzların) bitişik ve çoğunluğu oluşturarak yaşadıkları geniş bir alan ve etnik - milli bölgedir. Türkili’nin sâdece yarısı Azerbaycan bölgesinde, öteki yarısı ise geçmişte Irâk-i Acem, Cibal, .... adlandırılan bölgeye dahildir.
[2] Van hizasında Türkiye sınırından yaklaşık 53 kilometre uzaklıkta olan HOY, Türkili’nin Azerbaycan bölgesinde Türkleşen ilk kentlerdendir. Bu yüzden de târihi kaynaklarda “Türkistan-i İran” diye adlandırılmıştır. Hoy, Türkili ve Azerbaycan bölgesinden başka, Türkiye târihi açısından da eşsiz bir öneme sâhiptir. Alp Arslan 1071 yılında Bizans - Rum’a yürümek için Türk orduları üsünü Hoy’da konuşlandırmıştı. Türkiye’de Türk milli kimliğinin temellerini oluşturan bir çok oluşum Hoyla bağlantılıdır. Bektâşi tarikatının kurucusu Abdal Musa, Anadoluda Âhilik kurumunun pîri sayılan kuran Âhi Evren ikisi de Hoy kentindendirler. Bâzi rivayetlere göre Tebrizli Şems’in mezarı Hoy’dadır. Pir Sultan Abdal kendi soyunun Hoy’dan geldiğini söylemiştir ….
[3] TÜRKMAN, Hazar Denizi batısındaki (özellikle İran, Kafkasya ve İrak’ta) Batı Oğuzların târihi ve boy altgruplarının ismi, TÜRKMEN ise Hazar Denizi doğusundaki Doğu Oğuzların çağdaş etnik - milli adıdır.
[4] خوراسان‌لی ده‌ده ایلیاس‌دان تورک‌جه بیر رسالهHorasanlı Dede İlyas’dan Türkçe bir risâle
[5] AFŞARYURT, İran’ın kuzeydoğusunda târihi Horasan bölgesinde Türklerin (Batı Oğuzların) bitişik ve çoğunluğu oluşturarak yaşadıkları geniş bir alan ve etnik - milli bölgedir. Afşaryurt’un batısında Hazar Denizi’nin güneydoğusuna bitişik, başka bir Türkik halk olan Türkmenlerin (Doğu Oğuzların) çoğunluğu oluşturarak yaşadıkları başka bir etnik - milli bölge “TÜRKMENYURT”, Farsçası “TÜRKMENSAHRA” vardır.
İRAN’DA BULUNAN TÜRKİK MİLLETLER, YURTLARI, VE BUNLARIN ÖZADLANDIRMALARI İLE MİLLİ BAYRAKLARI
https://sozumuz1.blogspot.com/2022/06/iranda-bulunan-turkik-milletleri.html
[6] Vefâiyye Süreyi’nin Babâiler kolunun kurucusu sayılan Horasanlı Baba İlyas’ın baştattığı Babâi Hareketi, bir öncü Sofu ve Bâtınî akım olarak sonraki yüzyıllarda Anadolu ve Türkili’nde ortaya çıkan çok sayıda Rafızî ve Gulat toparların oluşmasına zemin hazırlamış, arda ve ardılları tarafından Abdallar Fırkası, daha sonra Bektâşiyye Süreyi, Karakoyunlu Aleviliği ve en son da Kızılbaşlık adı verilen aşırıcı - Gâli akım ve grupların oluşması ile sonuçlanmıştır.
[7] Âhuya süvar oldukları cihetten bu nâmla iştihâr bulunmuşlardır. Bilad-i Acem’den Hoy’da mütevellîd olmuşlardır. Hoca Saadeddin, Tâc-üt Tevârih, C II, İst. 1279, s. 406
[8] Türkiye’de İran’da
yaşamakta olan Türk halkı ve onun yaşadığı milli bölgeler, özellikle Türkiye’nin
doğu komşusu olan TÜRKİLİ ile ilgili bilgisizlik o
denli büyük ve derindir ki orası İran’ın kuzeydoğusunda başka
bir Türk milli bölge olan AFŞARYURTla karıştırılır. Nitekim Geyikli Baha
hakkında dolaşan bir çok yazıda Türkiye sınırının yaklaşık 53 kilometre
uzağında olan, ve Anadolu Türk milli kimliğinin temellerinden sayılan Ahi Evren
ve Abdal Musa gibi bir çok şahsiyetin doğum yeri ve “İran Türkistanı”
adlandırılan Hoy kenti, “Horasan bölgesinde Evliyaların yetiştiği önemli inanç
merkezlerinden biri”, hatta “Hosrasan’da bir boy adı” diye tanımlanır.
No comments:
Post a Comment