اشعار تورکی جغتایی از نشاط اصفهانی نخستین وزیر امور خارجه‌ی دولت تورک قاجار و رئیس دیوان رسائل فتحعلی شاه، و سانسور آن‌ها در نشر ایران
مئهران باهارلی
Kacar
Türk erkletinin ilk dışişleri bakanı ve Fethalişah Kacar dönemi Divân-ı İnşa
başkanı Nişat İsfahânî’nin Çağatay Türkçesinde koşukları
Chaghatai Turkish poems of Nishat Isfahani, first foreign affairs minister of Turkish Qacar (Kajar) state and head of Fathali Shah Qacar’s Divan-i Insha
قاجار تورک اه‌رکله‌تی‌نین ایلک دیش‌ایش‌له‌ر باخانی و فتحعلی شاه
قاجار دؤنه‌می دیوانِ انشاء باشقانی نشاط اصفهانی‌نین
چاغاتای تورک‌جه‌سی‌نده قوشوق‌لاری
اشعار تورکی نشاط اصفهانی نخستین وزیر امور خارجه‌ی دولت تورک قاجار و رئیس دیوان رسائل فتحعلی شاه قاجار، و سانسور آن‌ها در نشر دوکتور حسین نخعی در ایران
MÉHRAN BAHARLI
«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین
یازقالاری توپلوسو» پیتییی، بیرینجی جیلدده‌ن
“Sözümüz, Méhran Baharlının yazqalar toplusu” pitiyinden, cild
I
از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران
باهارلی» - جلد اول
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069
خلاصه:
نشاط اصفهانی، اولین وزیر امور خارجه‌ی دولت تورک قاجار و «باخشی» موسسه‌ی دولتی «بیتیک‌چی» و یا «توغرا-طغرا» (دبیر رئیس، صاحب دیوان رسائل، دارالانشا؛ منشی الممالک) در دربار فتحعلی شاه قاجار بود. او دارای آثاری مکتوب به لهجه‌ی جغتایی زبان تورکی، شامل سروده‌های منظوم و نوشته‌جات منثور از قبیل فرمان، خطبه، مکتوب دیپلوماتیک، عقدنامه، رقعه، ... است. آثار تورکی نشاط اصفهانی به لحاظ ادبی و صنایع شعری، غنای دائره‌ی لغات و اصطلاحات تورکی، مهارت در استعمال قواعد و قوالب دستور زبانی تورکی و لهجه‌ی جغتایی آن در سطحی عالی قرار دارند. این آثار تورکی، علاوه بر ارزش ادبی، به لحاظ تاریخی نیز دارای ارزش بسیار هستند. تورکی‌دانی و تورکی‌نویسی یک مقام دولتی نظیر نشاط اصفهانی، باخشی‌یِ رئیس دیوان انشاء دربار و اولین وزیر خارجه‌ی دولت قاجار، اسنادی تاریخی دال بر رسمی و دولتی بودن زبان تورکی به دورهی فتحعلی شاه قاجار هستند. همچنین نشان می‌دهند که تورکی جغتایی تا ربع اول قرن نوزده در ایران هم‌چنان دارای اهمیت و اعتبار به عنوان یک زبان ادبی و پرستیژ بود. اشعار تورکی نشاط اصفهانی در نشر دیوان او در ایران توسط دوکتور حسین نخعی سانسور گردیده و درج نه‌شده‌اند. در این مقاله، تمام اشعار تورکی نشاط اصفهانی را با تصحیح و ترمیم، تقدیم کردهام.
کلمات کلیدی: قاجار، تورکی جغتایی، تورکی رسمی، شعر تورک
اؤزه‌ت:
نشاط اصفهانی، تورک قاجار دولتی‌نین ایلک دیش‌ایش له‌ری باخانی و فتحعلی شاه‌ین سارایی‌ندا «بیتیک‌چی (توغرا) قورومو»نون «باش‌باخشی»سی (دیوان انشاءین باشقانی) ایدی. نشاط اصفهانی چاغاتای تورک‌جه‌سی یله بویروق‌لار، دئمه‌چ‌له‌ر، دیپلوماتیک مکتوب‌لار، سؤزله‌شمه‌له‌ر وب. قوشوق (شعر) و سه‌پیک (نثر) اولماق اوزه‌ره، بیر چوخ اثر یازمیش‌دیر. نشاط اصفهانی‌نین تورک‌جه اثرله‌ری ادبیات و شعر صنعتی آچی‌سی‌ندان اوستون نیته‌لیک‌ده‌دیر. بون‌لار تورک‌جه کلیمه و ده‌ریم زه‌نگین‌لییی‌نین یانی سیرا، اؤزه‌ل‌لیک‌له چاغاتای لهجه‌سی‌نده‌کی تورک‌جه دیل‌بیلگی‌سی قورال‌لاری‌نین و بیچیم‌له‌ری‌نین اوستاجا قول‌لانیمی‌نی دا سه‌رگی‌له‌ییر. بیتیک‌چی – توغرا قورومو باش‌باخشی‌سی و قاجار دولتی‌نین ایلک دیش‌ایش‌له‌ری باخانی اولان دولت آدامی نشاط اصفهانی‌نین تورک‌جه اثرله‌ری تاریخی آچی‌دان دا ده‌یه‌ر داشیر. بو اثرله‌ر، فتحعلی شاه قاجار دؤنه‌می‌نده تورک دیلی‌نین رسمی ایستاتوسا صاحیب اولدوغونو، آیری‌جا چاغاتای لهجه‌سی‌نین ایران‌دا ۱٩. یوزایلین اورتالاری‌ندا بیله، هه‌له‌ده بیر پرئستیژ و ادبی دیل اولاراق قول‌لانیلدیغی‌نی گؤسته‌ره‌ن اؤنه‌م‌لی به‌لگه‌له‌ر نیته‌لییی‌نده‌دیرله‌ر. ایران‌دا نشاط اصفهانی‌نین تورک‌جه شعرله‌ری اونون شعر کلیاتی‌نا (توپلوسونا) داخیل ائدیلمه‌میش، و سانسورلانمیش‌دیر. بو یازیم‌دا ایلک که‌ز اولماق اوزه‌ره، نشاط اصفهانی‌نین بوتون تورک‌جه قوشوق‌لاری‌نی دوزه‌لتیپ اوناراراق سونورام.
آچار سؤزله‌ر: قاجار، چاغاتای تورک‌جه‌سی، تورک‌جه‌نین رسمیتی، تورک قوشوغو
Özet:
Nişât İsfahânî, Türk Kacar erkletinin (devletinin) ilk Dışişleri Bakanı ve Fethali Şah sarayı Bitikçi (Tuğra) Kurumu’nun Başbakşı’sı idi (Divân-ı İnşâ’nın Başkanı). Nişât İsfahânî, Çağatay Türkçesiyle buyruklar, demeçler, diplomatik mektuplar, sözleşmeler vb, koşuk (şiir) ve sepik (nesir) olmak üzüre birçok eser yazmıştır. Nişât İsfahânî'nin Türkçe eserleri görksöz (edebiyat) ve koşuk sanatı açısından üstün niteliktedir. Bunlar, Türkçe kelime ve terim zenginliğinin yanı sıra, özellikle Çağatay lehçesindeki Türkçe dilbilgisi kurallarının ve biçimlerinin ustaca kullanımını da sergiliyor. Divân-ı İnşâ’nın başkanı ve Kacar devletinin ilk Dışişleri Bakanı olan Nişât İsfahânî gibi bir devlet adamının Türkçe eserleri, tarihi açıdan da değer taşıyor. Bu eserler, Fethali Şah Kacar döneminde Türk dilinin resmi istatüse sâhip olduğunu, ayrıca Çağatay lehçesinin 19. yüzyılın ortalarına dek, hâlâ İran’da bir prestij ve edebî dil olarak kullanıldığını gösteren önemli belgeler niteliyindedirler. İran'da Nişât İsfahânî'nin Türkçe şiirleri onun yayınlandığı şiir külliyatına dahil edilmemiş ve sansürlenmiş. Bu yazımda ilk kez olmak üzere Nişât İsfahânî'nin bütün Türkçe şiirlerini tashih ederek ve onararak sundum.
Açar sözcükler: Kacar, Çağatay Türkçesi, Türkçenin resmi dil olması, Türk koşuğu
Abstract
Neshat Esfahani was the first Minister of Foreign Affairs of the Qajar government and the head of the Bureau of Correspondence and State Registers in the court of Fath Ali Shah. Neshat Esfahani has written several works in the Chaghatai Turkish language, including poems and prose, such as decrees, sermons, diplomatic letters, contracts, and more. Nishat Esfahani’s Turkish works are of excellent quality in terms of literature and poetic craftsmanship. They showcase a richness of Turkic vocabulary and terms, as well as skillful use of the rules and forms of Turkish grammar, particularly in the Chaghatai dialect. The Turkish works of Nishat Esfahani, the head of the Bureau of Correspondence – State Registers and the first Foreign Affairs Minister of the Qajar government, hold significant literary and historical value. These works serve as historical documents that illustrate the official status of the Turkish language and the usage of the Chaghatai dialect as a literary and prestigious language during the reign of Fath Ali Shah Qajar in the first quarter of the 19th century. The Turkish poems of Nishat Esfahani are censored and not included in the collection of his poems published by Dr. Hossein Nakhai in Iran. In this article, I have corrected and presented all of Neshat Esfahani’s Turkish poems.
Keywords: Qajars, Chagatai Turkic, Turkish as official language, Turkish poetry
.png)
.png "Ethnic cleansing of Turks (Azerbaijanis) in Armenia")
