اشعار تورکی جغتایی نشاط اصفهانی نخستین وزیر امور خارجه‌ی قاجاری و رئیس دیوان رسائل فتحعلی شاه، و سانسور آن‌ها در نشر ایران
مئهران باهارلی
Kacar
Türk erkletinin ilk dışişler bakanı ve Fethalişah Kacar dönemi Divân-ı İnşa
başkanı Nişat İsfahânî’nin Çağatay Türkçesinde koşukları
Chaghatai Turkish poems of
Nishat Isfahani, first foreign affairs minister of Turkish Qacar (Kajar) state
and head of Fathali Shah
Qacar’s Divan-i Insha
قاجار تورک اه‌رکله‌تی‌نین ایلک دیش‌ایش‌له‌ر باخانی و فتحعلی
شاه قاجار دؤنه‌می دیوانِ انشاء باشقانی نشاط اصفهانی‌نین
چاغاتای تورک‌جه‌سی‌نده قوشوق‌لاری
اشعار تورکی نشاط اصفهانی نخستین وزیر امور خارجه‌ی دولت
تورک قاجار و رئیس دیوان رسائل فتحعلی شاه قاجار، و سانسور آن‌ها در نشر دوکتور
حسین نخعی در ایران
خلاصه:
نشاط اصفهانی، اولین وزیر امور خارجه‌ی دولت تورک قاجار و «باخشی» موسسه‌ی دولتی «بیتیک‌چی» و یا «توغرا-طغرا» (دبیر رئیس، صاحب دیوان رسائل، دارالانشا؛ منشی الممالک) در دربار فتحعلی شاه قاجار بود. نشاط اصفهانی دارای آثاری مکتوب به لهجه‌ی جغتایی زبان تورکی است. این آثار شامل سروده‌های منظوم و نوشته‌جات منثور از قبیل فرمان، خطبه، مکتوب دیپلوماتیک، عقدنامه، رقعه، ... است. آثار تورکی نشاط اصفهانی به لحاظ ادبی و صنایع شعری، غنای دائره‌ی لغات و اصطلاحات تورکی، مهارت در استعمال قواعد و قوالب دستور زبانی تورکی و لهجه‌ی جغتایی آن در سطحی عالی قرار دارند. این آثار تورکی، علاوه بر ارزش ادبی، از لحاظ تاریخی نیز ارزش بسیار دارند. زیرا تورکی‌دانی و تورکی‌نویسی یک مقام دولتی نظیر نشاط اصفهانی، باخشی‌یِ رئیس دیوان انشاء دربار و اولین وزیر خارجه‌ی دولت قاجار، اسنادی تاریخی دال بر رسمی و دولتی بودن زبان تورکی و لهجه‌ی جغتایی آن به دورهی فتحعلی شاه قاجار هستند. در ایران اشعار تورکی نشاط اصفهانی در نشر دیوان او توسط دوکتور حسین نخعی سانسور گردیده و درج نه‌شده‌اند. در این مقاله، تمام اشعار تورکی نشاط اصفهانی را با تصحیح و ترمیم، تقدیم کردهام.
اؤزه‌ت:
نشاط اصفهانی، تورک قاجار دولتی‌نین ایلک دیش‌ایش له‌ری باخانی و فتحعلی شاه‌ین سارایی‌ندا «بیتیک‌چی (توغرا) قورومو»نون «باش‌باخشی»سی (دیوان انشاءین باشقانی) ایدی. نشاط اصفهانی چاغاتای تورک‌جه‌سی یله بویروق‌لار، دئمه‌چ‌له‌ر، دیپلوماتیک مکتوب‌لار، سؤزله‌شمه‌له‌ر وب. قوشوق (شعر) و سه‌پیک (نثر) اولماق اوزه‌ره، بیر چوخ اثر یازمیش‌دیر. نشاط اصفهانی‌نین تورک‌جه اثرله‌ری ادبیات و شعر صنعتی آچی‌سی‌ندان اوستون نیته‌لیک‌ده‌دیر. بون‌لار تورک‌جه کلیمه و ده‌ریم زه‌نگین‌لییی‌نین یانی سیرا، اؤزه‌ل‌لیک‌له چاغاتای لهجه‌سی‌نده‌کی تورک‌جه دیل‌بیلگی‌سی قورال‌لاری‌نین و بیچیم‌له‌ری‌نین اوستاجا قول‌لانیمی‌نی دا سه‌رگی‌له‌ییر. بیتیک‌چی – توغرا قورومو باش‌باخشی‌سی و قاجار دولتی‌نین ایلک دیش‌ایش‌له‌ری باخانی اولان دولت آدامی نشاط اصفهانی‌نین تورک‌جه اثرله‌ری تاریخی آچی‌دان دا ده‌یه‌ر داشیر. بو اثرله‌ر، فتحعلی شاه قاجار دؤنه‌می‌نده تورک دیلی ایله چاغاتای لهجه‌سی‌نین رسمی ایستاتوس‌لاری‌نی گؤسته‌ره‌ن اؤنه‌م‌لی به‌لگه‌له‌ر نیته‌لییی‌نده‌دیرله‌ر. ایران‌دا نشاط اصفهانی‌نین تورک‌جه شعرله‌ری سانسورلانمیش و اونون یایین‌لاندیغی شعر کلیاتی (توپلوسونا) داخیل ائدیلمه‌میش‌دیر. بو یازیم‌دا ایلک که‌ز اولماق اوزه‌ره، نشاط اصفهانی‌نین بوتون تورک‌جه قوشوق‌لاری‌نی دوزه‌لتیپ اوناراراق سونورام.
Özet:
Nişât İsfahânî, Türk Kacar erkletinin (devletinin) ilk Dışişleri Bakanı ve Fethali Şah'ın sarayındaki Bitikçi (Tuğra) Kurumu’nun Baş Bakşı’sı idi (Divân-ı İnşâ’nın Başkanı). Nişât İsfahânî, Çağatay Türkçesiyle buyruklar, demeçler, diplomatik mektuplar, sözleşmeler vb, koşuk (şiir) ve sepik (nesir) olmak üzüre birçok eser yazmıştır. Nişât İsfahânî'nin Türkçe eserleri görksöz (edebiyat) ve koşuk sanatı açısından üstün niteliktedir. Bunlar, Türkçe kelime ve terim zenginliğinin yanı sıra, özellikle Çağatay lehçesindeki Türkçe dilbilgisi kurallarının ve biçimlerinin ustaca kullanımını da sergiliyor. Divân-ı İnşâ’nın başkanı ve Kacar devletinin ilk Dışişleri Bakanı olan Nişât İsfahânî gibi bir devlet adamının Türkçe eserleri, tarihi açıdan da değer taşıyor. Bu eserler, Fethali Şah Kacar döneminde Türk dili ile Çağatay lehçesinin resmi statülerini gösteren önemli belgeler niteliğindedirler. İran'da Nişât İsfahânî'nin Türkçe şiirleri sansürlenmiş ve onun yayınlandığı şiir külliyatına dahil edilmemiştir. Bu yazımda ilk kez olmak üzere Nişât İsfahânî'nin bütün Türkçe şiirlerini tashih ederek sundum.
Abstract
Neshat Esfahani was the first Minister
of Foreign Affairs of the Qajar government and the head of the Bureau of Correspondence
and State Registers in the court of Fath Ali Shah.
Neshat Esfahani has written several works in the Chaghatai Turkish language,
including poems and prose, such as decrees, sermons, diplomatic letters,
contracts, and more. Nishat Esfahani’s Turkish works are of excellent quality
in terms of literature and poetic craftsmanship. They showcase a richness of
Turkic vocabulary and terms, as well as skillful use of the rules and forms of
Turkish grammar, particularly in the Chaghatai dialect. The Turkish works of Nishat Esfahani, the head of the Bureau
of Correspondence – State Registers and the first Foreign Affairs Minister of
the Qajar government, hold significant literary and historical value. These
works serve as historical documents that illustrate the official status of the
Turkish language and its Chaghatai dialect during the reign of Fath Ali Shah
Qajar. The Turkish poems of Nishat Esfahani are censored and not included in the
collection of his poems published by Dr. Hossein Nakhai in Iran. In this
article, I have corrected and presented all of Neshat Esfahani’s Turkish poems.
.png "Ethnic cleansing of Turks (Azerbaijanis) in Armenia")
