شعر تورکی مقبره‌ی نادریه - آرام‌گاه نادر شاه آوشار (افشار) آخرین جهان‌گیر تورک،
و ریشه‌شناسی تورکی کلات - قالات و قالا
مئهران باهارلی
Nadir Şah Afşar’ın emriyle yazılan Türbesinin Türkçe kronogramı, ve Kale
ile Kelat kelimlerlerinin Türkçe etimolojisi
Turkish chronogram of Nadir Shah Afshar’s tomb written
by his order, and Turkic etymology of Kalat - Qalat and Qala
– Kale (Ghal’eh)
خلاصه:
به
فرمان نادر شاه یک قصر بزرگ شامل مقبره‌ی او در روستای گؤک گونبد، به اسم نادیر قالاتی (کلات نادری)، در استان فعلی خراسان شمالی ساخته شد. باز به فرمان نادر شاه در سال ١٧٤٤ ملک‌الشعرای دولت افشاری، یک شعر
تورکی طولانی ماده‌ی تاریخ برای نگارش در این مقبره سرود. این بنا که بر روی باقی‌مانده‌ی
بناهایی از دوره‌ی دولت‌های تورک – موغول سلجوقی و ایل‌خان‌لی ساخته شده، یک اثر
معماری تورک - موغول است و در آن تلفیقی از سبک‌های معماری تورکمن (سالجوقی)،
موغول (ایل‌خان‌لی)، تورکمان (قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو، قیزیل‌باش)، روم (عوثمان‌لی)،
گورکانی (کوره‌که‌ن، تیموری، موغال)، هندی (صومنات، بوت‌خانه)، تاتار - جالاییری و
قاجاری دیده می‌شود. مقبره‌ای در شهر مشهد که امروز به عنوان مقبره‌ی نادر شاه
افشار شناخته می‌شود، مقبره‌ی واقعی او نیست. مقبره‌ی واقعی نادر شاه افشار، در
گؤک گونبد، قصر کلات نادری واقع است. مقبره‌ی مشهد در قرن بیستم توسط دولت ایران
ساخته شده، بی ربط با معماری تورک بوده و ماده‌ی تاریخ تورکی سروده شده به فرمان
نادر شاه هم در آن درج نه‌شده است. در این مقاله، شعر ماده‌ی تاریخ تورکی مقبره‌ی
نادر شاه را تصحیح و متن کامل آن را به الفبای عربی و لاتین عرض کرده‌ام. همچنین
اطلاعات مفصلی در باره‌ی مقبره‌ی اصلی و دو مقبره‌ی منسوب به نادر شاه افشار داده‌ام
و کلمات تورکی قلعه، کلات و ... را ریشه‌یابی کرده‌ام.
özet
Nadir Şah'ın buyruğuyla
Horasan'ın Kalat-i Naderi (Nedir Qalatı) ilçesi Gök Günbed köyü'nde büyük bir yatırlı
kiryas (türbeli saray) yapıldı. Yine 1744 yılında Nadir Şah, Afşar erkleti (devleti)
başkoşarına (melik üş-şuarası'na) bu yatıra yazılacak uzun bir Türkçe öteklik (kronogram)
koşuğu (şiiri) yazmasını buyurdu. Gök Günbed yatırlı kiryası, Türk-Moğol Salçuklu
ve İlhanlı dönemlerine ait kalıntılar üzerine yapılmış bir Türk-Moğol barım (mimari)
ürünüdür. Bu yapıt, Türkmen (Salçuklu), Moğol (İlhanlı), Tatar-Calayırlı,
Gürkani (Küreken, Timuri, Barlas), Hint (Sumnat, puthane), Osmanlı, Türkman
(Karakoyunlu, Akkoyunlu, Kızılbaş) ve Kacar gibi çeşitli Türk-moğol barım biçemlerini
(tarzlarını) içinde barındırmaktadır. Nadir Şah
Afşar'ın yatırı olarak bilinen Meşhed urundaki (şehrindeki) yatır ise, onun
gerçek yatırı değildir. Bu yapıt 20. yüzyılda İran erkleti sarından (tarafından)
yaptırılmıştır, Türk barımıyla ilgisizdir ve Nadir Şah'ın buyurduğu Türkçe öteklik
koşuğu da onda yer almamaktadır. Bu yazgamda (makalemde) Nadir Şah’ın Gök
günbeddeki yatırının onun buyruğuyla yazılan Türkçe öteklik koşuğunu onaltıp (tashih
edip), bütöv (tam) metnini Arap ve Latin alfabelerinde sundum. Ayrıca Nadir Şah'ın
gerçek yatırının yanı sıra onun adıyla yapılan iki yatır deyresinde (hakkında) kapsamlı
bilgilere yer verdim. Kale ve Kalat degilerinin (kelimelerinin) Türkçe kökenlemesini
(etimolojisini) de ele aldım.
اؤزه ت:
نادیر شاه‌ین بویروغویلا
خوراسان‌ین کلات نادری (نه‌دیر قالاتی) ایلچه‌سی‌نده یئرله‌شمیش گؤک گونبه‌دده، بؤیوک
بیر یاتیرلی (توربه‌لی) کیریاس (سارای) یاپیلدی (انشاء ائدیلدی). یینه ١٧٤٤ ایلی‌نده
نادیر شاه، آفشار اه‌رکله‌تی (دولتی) باش‌قوشاری‌نا (ملک‌الشعراسی‌نا) بو یاتیرین
اوزه‌ری‌نه یازیلماسی اوچون اوزون بیر تورکجه اؤته‌ک‌لیک (ماده‌ی شعر) یازماسی‌نی
بویوردو (امر ائتدی). گؤک گونبه‌د یاتیرلی کیریاسی (توربه‌لی سارایی)، تورک موغول
سالجولق‌لو و ایل‌خان‌لی دؤنه‌م‌له‌ری‌نه عایید قالینتی‌لار اوزه‌ری‌نه یاپیلمیش
بیر تورک – موغول باریم (معماری) اورونودور (اثری‌دیر). بو یاپیت، تورکمه‌ن
(سالجوقلو)، موغول (ایل‌خان‌لی)، تاتار – جالاییر،
گورکان‌لی (کوره‌که‌ن، تیمور، بارلاس)، هیند (سومنات، بوت‌خانا)، عوثمان‌لی،
تورکمان (قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو، قیزیل‌باش) و قاجار کیمی چئشیت‌لی تورک –
موغول باریم بیچه‌م‌له‌ری‌نی (طرزله‌ری‌نی) ایچی‌نده باریندیرماق‌دادیر. نادیر
شاه آفشارین یاتیری اولاراق بیلینه‌ن مشهد اورونداکی (شه‌هه‌ری‌نده‌کی) ایندی‌کی یاتیر
ایسه، اونون گئرچه‌ک یاتیری دئییل‌دیر. بو یاپیت، ٢٠ یوزایل‌ده ایران اه‌رکله‌تی
ساری‌ندان یاپیلمیش‌دیر، تورک باریمی ایله ایلگی‌سیزدیر، و نادیر شاه‌ین یازیلماسی‌نی
بویوردوغو تورکجه اؤته‌ک‌لیک قوشوغو دا اونا یئر آلماماق‌دادیر. بو یازقام‌دا
نادیر شاه‌ین گؤک گونبه‌د یاتیری‌نین اونون بویروغویلا یازیلان تورکجه اؤته‌ک‌لیک
قوشوغونو اونالتیپ (تصحیح ائدیپ)، بوتؤو متنی‌نی عرب و لاتین آلفابئله‌ری‌نده سوندوم.
آیر‌ی‌جا نادیر شاه‌ین گئرچه‌ک یاتیری‌نین یانی سیرا، اونون آدی‌یلا یاپیلان ایکی یاتیر
ده‌یره‌سی‌نده (حاققی‌ندا) قاپسام‌لی بیلگی‌له‌ره یئر وئردیم. قالا – قلعه و
کلات – قالات دئگی‌له‌ری‌نین (کلیمه‌له‌ری‌نین) تورکجه کؤکه‌ن‌له‌مه‌سی‌نی ده اه‌له
آلدیم.
Abstract
By
order of Nadir Shah, a grand palace known as Kalat-e Naderi was constructed in
the village of Gök Günbed in Khorasan, as his tomb. In 1744, Nadir Shah ordered
the Poet Laureate of the Afshar state to write a long Turkish Chronogram poem,
which was to be inscribed in this mausoleum. This structure is a
Turkish-Mongolian architectural work, constructed on the ruins of buildings
from the Turkish-Mongolian Seljuk and Ilkhanid periods. It incorporates various
Turcomongol architectural styles, including Turkmen (Seljuk), Mongolian
(Ilkhanid), Tatar-Jalayirid, Gürkani (Küreken, Timuri, Barlas), Indian (Sumnat,
puthane), Ottoman, Turkman (Karakoyunlu, Akkoyunlu, Kızılbaş), and Qajar. The current tomb in the city of Mashhad, known as
Nadir Shah Afshar's tomb, is not his actual tomb. The Kalat-e Naderi Palace is
the actual tomb of Nadir Shah Afshar. Mashhad tomb was constructed by the
Iranian state in the 20th century. It is unrelated to Turkish architecture. Additionally,
the Turkish Chronogram poem, commissioned by Nadir Shah, is not included within
it. In this article, I have corrected the Turkish
Chronogram poem of the mausoleum of Nader Shah and provided its complete text
in both Arabic and Latin alphabets. Additionally, I have included comprehensive
information regarding Nadir Shah Afshar's authentic burial site, as well as two
tombs attributed to him. Furthermore, I have discussed the Turkic etymology of
the words Qala (Ghal’eh) and Kalat.
.png)
