بلي، آري، ائوئت، هن، هه‌يه، هه‌يا، هايا، يا، هه، هوي، ايله‌ل

بلي، آري، ائوئت، هن، هه‌يه، هه‌يا، هايا، يا، هه، هوي، ايله‌ل

مئهران باهارلي

Tuesday, March 01, 2011

۱-ائوئتÉvét : فارسجا بلي و آري آنلاملاريندا ايشله‌ديله‌ن تمه‌ل تورکجه کليمه‌دير. گونوموزده ائوئت کليمه‌سي تورکييه و آزه‌ربايجان تورکجه‌له‌رينده قوللانيلير. آزه‌ربايجاندا تورکجه‌نين بيرسيرا لهجه‌سينده ائوئت کليمه‌سي، اه‌وه‌ت (Evet) دييه سؤيله‌نير. ۱۹۳۷ده‌ن سونرا سوويئت آزه‌ربايجانيندا تورکجه‌ني پوزما و اسکي تورکجه ايله تورکييه‌ده‌ن آيريشماني آرتيرما سيياسه‌تي دوغرولتوسوندا، ائوئت کليمه‌سينين يازيلي و اؤلچون ديلده ايشله‌ديلمه‌سينه سون وئريلميش، اونون يئرينه فارسجا بلي و قونوشما ديلينده‌ن « هه » کليمه‌سي منيمسه‌نميشدير.

ائوئت کليمه‌سي اسکي ياغما، توخسي، قيپچاق تورکول (تورکيک) ديلله‌رينده ائووئت (Ewet)، اوغوزلاردا ائمئت (Emet, Evet) و اؤته‌کي تورکول ديلله‌رده يئمئت (Yemet) اولاراق سؤيله‌نيردي. چاغاتايجادا عئيني کؤکه‌ن و آنلامدا اووات (Uvat)، اووات (Ovat) و قاراخانلي‌جادا اووا (Uva) کليمه‌له‌ري وار اولموشدور. چاغداش تورکمه‌نجه‌ده هاوا (Hawa) و خاوا ايله بير سيرا باشقا تورکول ديلله‌رينده ايشله‌ديله‌ن اوباOba  (قيرقيزجادا ооба) کليمه‌له‌ري ده ائوئت‌ده‌ن ائوريلمه‌دير.

ائوئت کليمه‌سي‌نين کؤکه‌ني حاققيندا ده‌ييشيک گؤروشله‌ر اورتايا آتيلميشدير. بير گؤروشه گؤره يانيتلاما اوچون قوللانيلان ياه (Yah) اونله‌مي و مات (Mat) برکيشديريجي‌نين بيرله‌شمه‌سينده‌ن يانيتلاما اونله‌م (ندا) و ايلگه‌چي (اداتي) اولان ائوئت و يان بيچيمله‌ري اولوشموشدور: ياه+مات = يامات = يه‌مه‌ت = يئمئت = ائمئت = ائبئت = ائوئت. ذکي اه‌يوب‌اوغلو تورکجه ائوئت کليمه‌سي‌نين اسکي ايرانيک پهله‌وي ديلينده‌کي آواثادان (Avatha, Avad) آلينتيلانديغيني ساولاميشدير. آنجاق بو گؤروش هئچ بير کؤکه‌ن‌بيليمچي ساريسيندان قبول ائديلمه‌ميشدير.

۲-هه‌يه Heye: تورکجه‌ده ائوئت آنلاميندا اولان ايکينجي تمه‌ل کليمه‌دير. آلتاييک کؤکه‌نلي اولدوغو دوشونولور. کانتون (يو ائ) چينجه‌سي‌نده «هاي Hai 是» ايله «هاي‌آHye ah 係 »، ژاپونجادا «هاي Hai はい» ائوئت آنلاميندادير: هاي Hye (ائوئت) +آ ah (وورقو اداتي). ماندارين چينجه‌سي‌نده «ها او آ، Hǎo 好» اوکئي، ياخشي، اييي آنلاميندادير. تورکجه‌ده ائوئت آنلاميندا ايشله‌ديله‌ن « هن » کليمه‌سي ده، چينجه «هايا» کليمه‌سي‌نين تورکجه‌له‌شديريلمه‌سي‌دير: هه+ن: هه (چينجه هاي کليمه‌سي‌نين قيسالديلميشي) + ن (چينجه آ وورقو اداتي يئرينه، تورکجه ن وورقو اداتي).

هه‌يه، آزه‌ربايجانˊين بير چوخ بؤلگه‌سي‌نده (باتي آزه‌ربايجان اوستاني)، ايرانˊين گونئيي‌نده (قاشقاي ائلي آراسيندا) و تورکييه‌‌نين دوغوسوندا (قارس، ارزروم، ...) يايقيندير. هه‌يهˊنين لهجه‌له‌ريميزده چوخ ساييدا ده‌ييشگه‌سي واردير: هه‌يه Heğe Heye (آنقارا، آفيون، ايسپارتا، دنيزلي، آيدين، باليقئسير، توقات، گوموشخانا، قارس، قازي‌انتئپ، ماراش، خاتاي، سيواس، يوزقات، قايسئري، نييده، قونيا، آدانا، ايچ‌ائل)؛ هه‌آ Hea (ارزروم)؛ هه‌ياHeya  (آدانا)، هگه Hege (گوموشخانا)؛ هه‌يه‌ک Heyek (زونقولداق)؛ هک Hek (زونقولداق)؛ هکي Heki (گوموشخانا)؛ هنگيه Heñye (يوزقات)؛ هيييا Hıyya (دنيزلي)؛...

تورکجه‌ده «هاي هاي» ترکيبي، کسينليکله ائوئت، سئوه سئوه ائوئت، قوشقوسوز و البته کي ائوئت آنلاملاريندا اولوپ، هه‌يه ايله کؤکه‌نده‌شدير. آزه‌ربايجاندا تورکجه‌نين لهجه‌له‌رينده تورکجه-فارسجا «هه‌يه بلي» (Heye beli) (بلي، آري) ترکيبي واردير. ناخجيواندا ايشله‌ديله‌ن هه‌يه (اه‌يه) ترکيبي ايسه، ائوئت آنلامينداکي هه‌يه ايله ايلگيسيز اولوپ، فارسجا اگر کليمه‌سينده‌ن پوزمادير.

يا، ياه، يئه(Ya, Yah, Yéh) : اسکي تورکجه‌ده ائوئت آنلاميندا ايشله‌ديلميشديرله‌ر. بورادا يا-ياه کليمه‌سي، هه‌يه-هايا کليمه‌سي‌نين قيسالديلميشي اولابيله‌ر. کوره‌جه‌ده ائوئت آنلاميندا بنزه‌ر «예 يئ» کليمه‌سي واردير.

اييي، اييا، ائيي(İyi, İya, Eyi) : چئشيتلي تورکول ديلله‌رينده، ا‌ئ‌ائ ээ موغولجادا، иә قازاقجادا ائوئت آنلاميندا قوللانيلير. بونلار هه‌يه ايله، يا دا ياخشي آنلاميندا اييي کليمه‌سي ايله ايلگيلي اولابيله‌ر. ماندارين چينجه‌سي‌نده اوکئي و ائوئت آنلاملاريندا ايشله‌ديله‌ن «ها او آ Hǎo» کليمه‌سي ده اصلينده ياخشي و  اييي آنلاميندادير. هه‌يه تاتارجادا (Äye) اولاراق سؤيله‌نير.

۳- هنHen : ائوئت آنلاميندا اوچونجو تمه‌ل تورکجه کليمه‌دير. هن آشاغيدا آنلاتيلان « هه » ايلگه‌جينه تاکيد-وورقو سون‌اکي اولان –نˊنين آرتيريلماسي ايله اولوشموش اولابيله‌ر. تورکجه‌ده « هن » کليمه‌سي، چينجه « هايا » کليمه‌سي‌نين تورکجه‌له‌شديريلمه‌سي‌دير: هه (چينجه هاي کليمه‌سي‌نين قيسالديلميشي) + ن (چينجه آ وورقو اداتي يئرينه، تورکجه ن وورقو اداتي).

هن؛ هه کليمه‌سينده‌ن داها کيبار و اينجه اولاراق قبول ائديلير و کسينليک (البته که بلي) گؤستره‌ير. بو کليمه آزه‌ربايجان و تورکييه‌ده ايشله‌کدير (ارزرومدا Hien). ماجارجادا ائوئت آنلاميندا اولان «ايگه‌ن Igen »کليمه‌سي، تورکجه هن کليمه‌سي ايله باغلانتيليدير.

کتاب درسی مشروطیت: بعد از این تورکی حرف نزنیم. اگر او تورکی حرف زد جواب ندهیم

کتاب درسی مشروطیت:

بعد از این تورکی حرف نزنیم.

اگر او تورکی حرف زد جواب ندهیم

 

مئهران باهارلی

در زیر صفحه‌ای از یک کتاب درسی به زبان فارسی را داده‌ام. در این صفحه زبان تورکی به طور ضمنی با نادانی، جهالت، تاریکی، مرده‌گی و دشمنی مترادف شمرده شده، و کودکان تورک صراحتاً به اجتناب از تورکی‌گوئی و تورکی‌نویسی دعوت می‌گردند (ما سر درس تورکی حرف نمی‌زنیم، او اگر تورکی حرف بزند من جواب نمی‌دهم، ما قرار می‌گذاریم بعد از این تورکی حرف نزنیم). از طرف دیگر زبان فارسی با وطن‌پرستی، علم، دانایی، ترقی، زنده‌گی و نجابت مترادف نشان داده شده، و کودکان تورک تشویق به فارسی‌گوئی و فارسی‌نویسی می‌شوند (فارسی زبان رسمی ماست، فارسی زبان شیرین است، زبان ما فارسی است، من می‌توانم فارسی حرف بزنم، من می‌توانم فارسی بنویسم، من می‌توانم به زبان فارسی مکتوب بنویسم، ما فارسی را از همه شاگردها زودتر یاد گرفتیم، ....). 

۱-منتشر کننده‌ی این صفحه در اینترنت، نام و مشخصات کتاب و اینکه این کتاب درسی برای کدام مقطع تحصیلی، در چه زمانی و توسط چه نهاد و مقامی چاپ و منتشر شده را ذکر نکرده است. اما با توجه به رسم الخط متن (چسبیده نوشتن میتوانم، یکسان نبودن ابعاد کلمات، ....)، نوشتن طهران به جای تهران (قبل از تاسیس فرهنگستان در سال ١٩٢٨) و به ویژه ذکر این مطلب که تبریز شهر ولیعهدنشین ایران است (پیش از تاسیس سلسله‌ی پهلوی  در سال ۱۹۲۵) و اشاره به رسمی شدن زبان فارسی (١٨٩٨، دهه‌ی قبل از امضای فرمان مشروطیت)، می‌توان گفت که این کتاب به احتمال زیاد مربوط به بازه‌ی زمانی بین آغاز حرکت مشروطیت-دهه‌ی ۱۸۹۰ و کودتای رضاخان - دهه‌ی ۱۹۲۰، یعنی دوران آغاز سیاست نسل‌کشی زبانی تورکی در ایران در سال‌های انقلاب مشروطیت توسط بروکرات‌ها - تکنوکرات‌های تورک‌ستیز و فارس‌گرای تازه به دوران رسیده‌ی مشروطه‌طلب است.

سیزده بدر - گزی گونو، و منشاء بین النهرینی - سامی - رومی آن: دوم ماه قیرآچان- آوریل (١٣ فروردین)

سیزده بدر - گزی گونو، و منشاء بین النهرینی - سامی - رومی آن

 

دوم ماه قیرآچان- آوریل (١٣ فروردین)

 

مئهران باهارلی

شیوع و تشکل سنت سیزده بدر به شکل امروزی آن، در پایتخت‌های دولت‌های تورک - تورکمان حاکم بر ایران، بویژه در تهران قاجاری بوده است. سمبولسیم اغلب در شکل نحوست و شوم بودن عدد سیزده در فرهنگ نمادهای گوناگون شماری از اقوام و مدنیت‌های باستانی و قدیم غیر ایرانیک بین النهرینی - سومری؛ سامی - عبرانی - بابلی (از کشور عراق فعلی)؛ و رومی - یونانی - مسیحی وجود داشته است. 

نبود سابقه‌ی سیزده بدر در میان ملل ایرانیک‌زبان: مراسم روز سیزده بدر و نحوست عدد سیزده و ... ارتباطی با فارسی‌گری، زرتشتی‌گری و ایرانیت ندارد. در میان سنن فارس‌ها (تاجیک‌های غربی سابق)، سیزده‌به‌در نسبت به دیگر اعیاد این قوم دارای موقعیت بسیار مبهم‌تری است. در کتاب‌های تاریخی و ادبی گذشته‌ی فارسی - دری از قبیل التفهیم، تاریخ بیهقی و آثار الباقیه که آیین‌های نوروزی را با جزئیات شرح داده‌اند، نشانی مستقیم در مورد سیزده بدر نیست. شاعران فارسی‌گوی - دری‌گوی آن زمان هم در اشعار خود اشاره‌ای به آن نکرده‌اند. این سنت در میان ملت تاجیک که دارای زبانی نزدیک به فارسی است و دیگر اقوام و ملل ایرانیک‌زبان مانند بلوچ‌ها و پشتون‌ها نیز کاملاً ناشناخته است.

تکلم به لهجه‌ی اجنبی تورکی اکیداً ممنوع است. با زبان شیرین فارسی صحبت کنید!

تکلم به لهجه‌ی اجنبی تورکی اکیداً ممنوع است.

با زبان شیرین فارسی صحبت کنید!

 

مئهران باهارلی

در کتاب «مرگ هست و بازگشت نیست»، به قلم ایرج اخگر (چاپ سال ۱۳۲۹ تهران، صص ۱۶۲- ۱۶۴) اشاراتی به ممنوع ساختن زبان تورکی در مدارس خوی و این که کودکان تورک کلمه‌ای فارسی نمی‌دانسته‌اند شده است. این اشارات از جنبه‌ی مستندسازی سیاست نسل‌کشی زبانی تورکی و روش‌های اجرای این سیاست توسط دولت ایران در سال ۱۳۲۸ یعنی سه سال بعد از سقوط حکومت ملی آزربایجان حائز اهمیت بسیار است. در زیر بخش مربوط به ممنوعیت زبان تورکی در مدارس که در کتاب تحت عنوان «پاسخ به طرف‌داران لهجه‌ی تورکی» داده شده را نقل و سپس به چند نکته اشاره کرده‌ام. 

افول ستاره‌ی زبان فارسی به عنوان زبان رابط. فارسی می‌باید به مرزهای طبیعی خود عقب‌نشینی کند

افول ستاره‌ی زبان فارسی به عنوان زبان رابط

فارسی می‌باید به مرزهای طبیعی خود عقب‌نشینی کند

 

مئهران باهارلی

 

Wednesday, May 30, 2007

هر امتیاز زبانی، در ذات خود یک مساله‌ی سیاسی است

زبان فارسی زبان «ملی» و «مشترک» ملل ساکن در ایران و در این میان ملت تورک، و یا یک زبان به طور طبیعی – تاریخی «سراسری» در این کشور نیست. اما از آنجائی که در نتیجه‌ی یک صد و سی سال سیاست تحمیل دولتی و سیستماتیک آن و نسل‌کشی زبانی ملل غیر فارس، فعلاً و عملاً در مقیاسی وسیع نقش زبان ارتباطی در این کشور را - نقشی که به ظن قریب به یقین در آینده‌ی نزدیک از دست خواهد داد - بازی می‌کند، می‌توان از آن با وصف زبان «رابط اجباری» یاد نمود. ممکن است گمان شود مخالفت با اطلاق صفت مشترک و ملی برای زبان فارسی و خواستار رابط نامیدن آن شدن، به معنی دفاع و سر فرود آوردن در مقابل موقعیت و عمل‌کرد رابط بودن اجباری این زبان است. این گمان مقرون به حقیقت نیست. زیرا اعتراف به واقعیت موقعیت دوفاکتوی رابط اجباری بودن زبان فارسی، دلیلی بر ادامه‌ی این نقش از سوی این زبان در آینده نیست. بر عکس، بیان ضرورت عدم ادامه‌ی آن بویژه به طور داوطلبانه است.

با توجه به واقعیت‌های موجود، نه تنها قطعیاً می‌بایست به موقعیت زبان فارسی به عنوان تنها زبان «رسمی» و «دولتی» در کشور به ویژه در تورک‌ایلی و دیگر مناطق ملی تورک (کانتون‌های تورک) در ایران پایان داد، بلکه از این به بعد، زبان فارسی نمی‌تواند و نباید از موقعیت «زبان رابط داوطلبانه» بودن بین ملت تورک با هر ملت دیگری از جمله فارس‌ها برخوردار گردد. در یک آینده‌ی فدرالی و یا کونفدرالی و اتحاد جماهیری و ... ایران هم، کاربرد زبان فارسی به عنوان «زبان رابط داوطلبانه» بین دولت‌های فدرال و کونفدرال و جمهوری‌های تورک و دیگر دولت‌های فدرال و کونفدرال و جمهوری‌های ایران – به دلائلی که در ادامه‌ی این نوشته ذکر شده‌اند - مطلقاً غیرقابل قبول است.

از آنجائی که اعطای امتیاز رابط بودن به زبان فارسی، در اصل مساله‌ای سیاسی است، می‌باید به این مساله از زوایه‌ی ماهیت و تاریخ رابطه‌ی خاص دو ملت تورک و فارس (تاجیک‌های غربی سابق) نیز نگاه کرد. به چه دلیل می‌بایست تورکان به طور داوطلبانه زبان فارسی را زبان رابط ملت و دولت خویش در ارتباط با دیگر ملل و دولت‌ها اعلام کنند؟ این لطف در مقابل کدام خاطره‌ی خوش و رفتار متمدنانه‌ی هم‌کشوری‌های فارس انجام می‌گیرد؟ نخبه‌گان و روشن‌فکران فارس که حتی وجود ملت تورک در ایران را انکار و از ذکر نام ملی او «تورک» وحشت دارند، تاکنون در دوستی میلیون‌ها تن تورک بومی این کشور چه کرده‌اند، چه احترامی به هویت ملی تورک و زبان و ادبیات تورکی نشان داده‌اند، چه حمایتی از آن نموده‌اند؟ دولت و دولت‌مردان فارس چه حق و حقوق ملی و زبانی برای اکثریت تورک قائل شده و با آن‌ها چه رفتار انسانی و مدنی کرده‌اند؟ آیا شخصیت‌ها و نهادهای مدنی فارس، در اعتراض به محروم نمودن تورکان از حقوق زبانی و ملی‌شان، و اِعمال سیاست نسل‌کشی زبانی تورکی در یک صد و سی سال گذشته، تاکنون کلمه‌ای بر زبان آورده‌اند؟ تورکان زبان تحمیلی، استعماری و جانشین فارسی را به نشانه‌ی قدردانی از چه چیز می‌بایست داوطبانه به مرتبه‌ی زبان رابط دولت و مردم خود ارتقا دهند؟

مرمت یک نَفَس-دئییش تورکی قزلباشی از همدان: کؤنول خیدمه‌ت ائیله ارکانا، پیره

مرمت یک نَفَس-دئییش تورکی قزلباشی از همدان: کؤنول خیدمه‌ت ائیله ارکانا، پیره

صفدر ر.: تورک همه‌دان‌دا دونیایا گلمیشه‌م. منیم آتام ظولمه قارشی ساواش‌چی ایدی.

مئهران باهارلی

زاپاتا سالازار یک شعر تورکی را از یکی از آشناهای خود بنام صفدر ر. نقل کرده است. صفدر ر. یک تورک اهل همدان - تورک‌ایلی می‌باشد و خود را بدین صورت معرفی می‌کند: «تورک همه‌دان‌دا دونیایا گلمیشه‌م. منیم آتام ظولمه قارشی ساواش‌چی ایدی». شعر تورکی نقل شده از صفدر ر. نمونه‌ای از فرهنگ و ادبیات تورکی این منطقه است.

اما در این شعر یک نکته‌ی مهم دیگر در نخستین نگاه به چشم می‌خورد. آن نکته که سبب نگارش این سطور نیز می‌باشد تعلق این شعر به ادبیات مذهب علوی-قزلباشی و یا دئییش‌های تورکی است. (اصطلاح دئییش، به معنی اشعار تورکی با مضامین دینی علوی-قزلباشی است). در این شعر اصطلاحات ادبیات و دئییش‌های تورکی بسیار بکار رفته است. به عنوان نمونه مصرع اول این شعر «گل خیدمه‌ت ائیله ارکانا، پیره» شباهت بسیار به مصرعی از یک دئییش شاه اسماعیل ختایی دارد: «گل بیر پیره خیدمه‌ت ائیله»[1].