کاربرد زبان تورکی توسط سفارت‌خانه‌های دولت‌های خارجی در ایران قاجاری
مئهران باهارلی
در
زیر گزارش – عریضه‌ای از سفارت دولت علیه عثمانلی در ایران قاجاری را آورده‌ام. در
این گزارش که از تهران به استانبول ارسال گردیده گفته می‌شود احتیاجی به وجود سرویس
مترجمان به زبان فارسی در هئیت نماینده‌گی و سفارت عثمانلی در ایران نیست زیرا که در
این کشور کلیه‌ی اهالی توانا به تکلم در زبان تورکی‌اند. همچنین ذکر می‌شود که حتی
هئیت نماینده‌گی انگلستان در ایران نیز مالوف به تکلم به دو زبان فارسی و تورکی است.
به دلایل فوق گزارش مزبور از باب عالی تقاضا می‌نماید که مترجمین فارسی سفارت
عثمانلی – که در ایران احتیاجی بدان‌ها نیست- به استانبول بازگردانده شوند.
ترجمه‌ی متن گزارش مترجم فارسی سفارت عثمانلی در تهران از تورکی عثمانلی به فارسی (توسط مئهران باهارلی)
کلمات و پسوندهای تورکی با رسم الخط فونتیک مودرن تورکی نوشته، کلمات و عبارات فارسی و عربی عینا نقل شد.
مشاهده شد
نامه‌ی رسمی است که توسط رابط یاسینجی‌زاده افندی در استانبول (به ما) تقدیم شد. با بیان این مطلب که به (تقاضای او برای) بازگشت مترجمان فارسی و فرنگی‌اش اجازه داده شود، برای رسیدن به نظر شاهانه به خاک پاک خسروانه‌شان عرض می‌شود. با وقوف عالیه‌شان بر مطلب، امر و فرمان از آن حضرت من لاهوالامر است.
عثمان افندی که در حال حاضر به همراهی سفیر (عثمانلی) در ایران یاسینجی‌زاده السید عبدالوهاب افندی به مترجمی فارسی وی مامور شده و مستخدمین سرویس ترجمه (برای) اهالی، ضمن اعلام این مطلب که در اثر عدم امتزاج با آب و هوای آن حوالی بیمار شده‌اند؛ بیان می‌کنند کل اهالی ایران توانا به زبان تورکی‌اند، حتی (هئیت سفارت) انگلیس‌ها که در آن جانب می‌باشند مالوف به تکلم به فارسی و تورکی می‌باشند، و عدم احتیاج به مترجم (فارسی) آشکار شده است؛ تقاضا می‌نمایند که از سوی آستانه‌ی علیه برای بازگردان غلامان‌اش به سفیر مزبور اذن داده شود؛ و به سبب خواهش سفیر انگلستان مقیم در آن‌جا – همانگونه که غلامان دائره‌ی مستخدمین وی در نامهای که به طرف مستخدمین ما ارسال نموده‌اند تحریر کرده‌اند- غلامان افندی مذکور (سفیر انگلستان) نیز با همان اذن به سوی آستانه‌ی علیه حرکت نمایند. پس از آنکه به آگاهی دولتشان رسید، آنچه می‌ماند امر و فرمان حضرت ولی الامر است.
٢٣ جا. ١٢٦٦ (١٥ دسامبر ١٨١١)
اصل متن به تورکی عثمانلی:
هو
منظوروم اولموش‌دور
یاسینجی‌زاده افه‌ندی‌نین درسعادت‌ده اولان آدمی‌سی‌نین تقدیم ائیله‌دییی تقریری‌دیر. فارسی و فرنگی ترجومان‌لاری‌نین عودت‌له‌ری‌نه رخصت وئریلمیش اولدوغونو مبین اولماق‌لا، مجرد منظور شاهانه‌له‌ری بویورولماق ایچین معروض خاک پای خسروانه‌له‌ری قیلیندیغی، محاط علم عالی‌له‌ری بویورولدوقدا امر و فرمان حضرت من لاهوالامرین‌دیر.
حالا ایران ائلچی‌سی یاسینجی‌زاده السید عبدالوهاب افه‌ندی‌نین معیتی‌نه مامور قیلینان فارسی ترجمان عثمان افه‌ندی و رعایا ترجمانی قول‌لاری اول حوالی‌نین هواسی‌یله عدم امتزاج‌لا نامزاج؛ و اهالی ایران‌ین مجموعو تورکی کلماتا مقتدر و اول جانب‌ده اولان اینگیلتئره‌لی‌له‌ر داخی فارسی و تورکی تکلمه مالوف اولدوق‌لاری‌ندان، ترجمانا عدمِ احتیاج ظاهر اولدوغو بیانی‌یلا؛ آستانه‌ی عالیه جانبی‌نه عودت‌له‌ری‌نده ایلچی مومی الیه داعی‌له‌ری‌نده‌ن اذن وئریلمه‌سی‌نی؛ اول طرف‌ده مقیم اینگیلیز ایلچی‌سی رجا ائیله‌دییی‌نه بناءً افه‌ندی مومی علیه داعی‌له‌ری داخی اذن بیرله مرقومان قول‌لاری آستانه‌ی عالیه جانبی‌نه حرکت اوزه‌ره اولدوق‌لاری‌نی؛ افه‌ندی مومی علیه داعی‌له‌ری‌نین کتخوداسی قول‌لاری بو دفعه طرف قول‌لاری‌نا ارسال ائیله‌دییی مکتوبوندا تحریر ائیله‌دییی؛ معلوم دولت‌له‌ری بویورولدوقدا باقی امر و فرمان حضرت ولی الامرین‌دیر.
٢٣ جا. ١٢٦٦
(١٥ خزیران، ١٨١١)
چند نکته در پیرامون این گزارش-عریضه:
١-صاحب گزارش بوْزاوْق‌لو عثمان شاکر افندی مترجم سفارت در زمان ایلچی جدید عثمانلی در دربار فتحعلی شاه قاجار، سید عبدالوهاب افندی یاسینجی‌زاده است[1]. بوْزاوْق‌لو عثمان شاکر افندی همچنین مولف کتابی تورکی به نام «مصوّرْ سفارت‌نامه‌یِ ایران» است که صرفا قسمتی از آن کشف شده است. وی که رسام هم بود در این اثر، عکس ٣١ شهر را که خود نقاشی کرده (از تورک‌ایلی: زنجان، سیاه دهان، ابهر، قزوین، قیشلاق=کاشان، تهران) گنجانده است.
٢-گزارش به سال ١٨١١ در دوره‌ی سلطنت فتح‌علی‌شاه قاجار نگاشته شده است. یعنی زمانی که هنوز قفقاز جنوبی طبق قراردادهای تورکمان‌چای و گلستان (و بعدها خوارزم و بخش‌های جنوب تورکمنستان طبق قرارداد آخال) از بدنه‌ی دولت قاجاری انتزاع و به امپراتوری روسیه الحاق نشده بود. قفقاز جنوبی عمدتا تورک‌نشین در آن دوران دارای متراکم‌ترین جمعیت در تمام قلمروی کشور بود. تراکم جمعیتی بی‌مانند قفقاز جنوبی تورک باعث می‌شد که قبل از اشغال آن ناحیه توسط روسیه، تورک‌ها دارای اکثریت مطلق در ترکیب اهالی قلمروی قاجاری باشند.
٣-در اوائل دوره‌ی قاجاریه، هر چند که فارسی به همراه تورکی یکی از دو زبان رابط (لینگوا فرانکا) و زبانی ادبی در ایران بود، اما درصد اهالی‌ای که زبان مادری‌شان فارسی-دری و یا به اصطلاح آن دوره تاجیک بود، چیزی بین ١٠-١٥ درصد کل اهالی می‌شد. در چنین شرایطی طبیعتا غیر تورک‌های ساکن در ایران نیز زبان اکثریت مطلق کشور یعنی تورک‌ها را فرا می‌گرفتند و در نتیجه کلیه‌ی مردم ایران، بویژه ملل ایرانیک فارس و کورد و گیلک و تالش و تات و... که در همسایه‌گی خلق تورک می‌زیستند- همانگونه که این گزارش نیز تائید می‌کند- توانا به زبان تورکی بودند.
٤-این گزارش نشان می‌دهد که زبان تورکی در آن دوره نیز مانند دوره‌های ما قبل (افشار، قیزیل‌باش -صفوی، آغ‌قویون‌لو، قاراقویون‌لو، ...) به عنوان یک زبان دو فاکتوی رسمی عمل می‌کرده و از جمله در سفارت‌خانه‌های دولت‌های خارجی در ایران، چه در تماس با مقامات رسمی ایران و چه در تماس با اهالی و توده‌ی مردم و خدمات سفارت‌خانه‌ای، پابپای زبان فارسی (مورد سفارت انگلستان) و یا به تنهائی و بدون زبان فارسی (مورد سفارت عثمانلی) بکار می‌رفته است.
٥-این گزارش نشان می‌دهد که در دوره‌ی مذکور تلقی دولت‌های خارجی از ایران به درستی به صورت کشوری اساسا تورک و فارس و یا اقلا یک کشور دو زبانه‌ی تورک و فارس بود. این تلقی واقع‌گرایانه و مطابق با داده‌های میدانی بویژه جمعیت‌شناسانه، با وقوع جنبش مشروطیت از سوی دولت‌های استعماری اوروپائی متروک شد و جای خود را به یک تلقی خیالی از ایران که عمدتا همان دولت‌های استعماری اوروپائی آن را جعل کرده بودند، یعنی کشوری منحصرا متشکل از فارس‌ها و آریائی‌نژاد با تاریخ و هویتی پارسی و زرتشتی و..... تبدیل شد.
٦-در این سند از زبان اهالی ایران با نام تورکی و بدون هیچ مقدمه و موخره‌ای یاد شده است. گزارش دهنده، از آنجائیکه موضوع بحث زبان است، صرفا نام زبان تورکی را در مقابل فارسی بکار برده و بدرستی لزومی به افزودن صفت و نامهای مشخص کننده لهجه‌های زبان تورکی رایج در ایران، حتی عثمانلی ندیده است.
گئرچه‌یه هو!
منبع:
TC, Başbakanlık, Devlet Arşivleri
Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Yayın Nu: 111, s 32
[1] نامه‌ی تورکی (جغتایی)
فتحعلی شاه به سلطان محمود دوم در اتحاد دولتین قاجار و عثمانلی و هماهنگ کردن سیاست‌های
خارجی‌شان
No comments:
Post a Comment