شعر نصیر باکویی به تورکی شرقی در مدح خاقان
اوْلجای‌تۇ خۇربان اۇۇدا (خدابنده) ایل‌خان‌لی – ۱۳٠٠ میلادی، و نقدی بر نشرهای آن در جمهوری آزربایجان
مئهران باهارلی
Nesir Bâkûyî’nin Doğu
Türkçesinde
yazıp İlhanı Kaan “Hurban Uuda Olcaytu Han”a armağan ettiği
övgülüme koşuğu-MS
1300, ve Azerbaycan Cumhuriyeti'ndeki yayınlarının eleştirilmesi
The poem, written by Nesir
Bâkûyî in Eastern Turkish 1300 AD, and dedicated to Ilkhanid Khagan “Khurban
Uuda Olcaytu Khan”, and Criticism of its publications in the Republic of
Azerbaijan
MÉHRAN BAHARLI
«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین
یازقالاری توپلوسو» پیتییی، بیرینجی جیلدده‌ن
“Sözümüz, Méhran Baharlının
yazqalar toplusu” pitiyinden, cild I
از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» - جلد اول
mehranbahari1@yahoo.com
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069
بازنویسی اساسی نوشته‌ای از سؤزوموز به تاریخ Sunday, December 7, 2003, 3:52:48 PM
خلاصه:
یکی از نخستین نمونه‌های تورکی ادبی در
آزربایجان، بئش‌له‌مه و یا مخمّسی است که نصیر باکویی در سال ۱۲٩٦ میلادی در مدح
خاقان دولت تورک - موغول ایل‌خان‌لی، اوْلجای‌تۇ خۇربان اۇۇدا (خدابنده) سروده
است. این شعر (قوشوق) به تورکی شرقی – جغتایی و در
ژانر مدحیه (اؤوگو) سروده شده و تنها اثر کشف شده‌ی نصیر باکویی تاکنون است. نصیر
باکویی مدحیه‌ی خود را به سلطان ایل‌خان‌لی، خاقان اولجایتو (حاکمیت ١٢٩٥-١٣٠٤ میلادی)،
احتمالاً حین سفر او به باکو تقدیم کرده است. اولجایتو در این سفر به عملیات
عمرانی و آبادانی و بازسازی و تعمیرات و راه‌سازی در شهر فرمان داد و مالیات‌های
عرف، قوپچور، سرانه و نفت و ... را بر اهالی و ساکنین بخشید. این شعر علی رغم
اهمیت آن در جمهوری آزربایجان با اشتباهات متعدد قرائتی و معنایی منتشر شده است. هم‌چنین
ادعا شده که به زبان آزربایجانی است، در حالی که به تورکی شرقی – جغتایی است. در این
نوشته متن دقیق این شعر را همراه با تصحیح اشتباهات موجود در نشرهای جمهوری
آزربایجان به هر دو الفبای عربی و لاتینی تقدیم، و معانی اسامی خاقان‌ها که در شعر
ذکر شده‌اند را تشریح کرده‌ام.
اؤزه‌ت:
آزه‌ربایجان‌دا گؤرکول (ادبی) تورک‌جه‌نین اه‌سکی اؤرنه‌ک‌له‌ری‌نده‌ن
بیری نصیر باکویی‌نین ١٣٠٠ ایل‌له‌ری‌نده یازدیغی بیر قوشوق‌دور. قوشوق اؤوگو
(مدحیه) گؤرکول (ادبی) تورونه عاییددیر و تورک – موغول ایل‌خان‌لی اه‌رکله‌تی (دولتی)
قاآنی اولجایتو خوُربان اوُوُدانی (خربنده‌نی) اؤومه‌ک‌ده‌دیر. دوغو تورک‌جه‌سی –
چاغاتای‌جایلا یازیلمیش بو قوشوق، نصیر باکویی‌نین بوگونه ده‌ک بولونان ته‌ک یاپیتی‌دیر
(اثری‌دیر). نصیر باکویی قوشوغونو ١٢٩٥ده‌ن ١٣٠٤ه ده‌ک حوکوم سوره‌ن ایل‌خان‌لی خاقانی،
قاآن اولجایتویا، بؤیوک اولاسی‌لیق‌لا خاقان‌ین باکو گه‌زی‌سی سیراسی‌ندا آرماغان
ائتمیش‌دیر. اولجایتو، گه‌زی‌سی سیراسی‌ندا شه‌هه‌رده یاپی ایش‌له‌ری (بینالارین
یاپیلماسی) و یاخشی‌لاشدیرما چالیشمالاری، اوناریم‌لار و یول یاپیمی بویروغو (امری)
وئردی. آیری‌جا بؤلگه دیرینی (نفوسو) و اورناشی‌لاری‌نین (ساکین‌له‌ری‌نین) کیشی
باشی‌نا وئرگی، گومروک و نفت وئرگی‌له‌ری‌نی ده باغیش‌لادی. بو قوشوق، اؤنه‌می‌نه قارشین،
آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا بیر چوخ اوخوما و آنلام‌لاندیرما یانلیش‌لیغی ایله یایین‌لامیش‌دیر.
بو یازیم‌دا قوشوغون دولوق (تام) و سینجیک (دقیق) متنی‌نی، قاباق‌کی یایین‌لاردا
وار اولان یانلیش‌لاری دوزه‌لته‌ره‌ک، عرب و لاتین الیفبالاری‌ندا سوندوم. آیری‌جا
قوشوق‌دا گئچه‌ن خاقان‌لارین موغول‌جا آدلاری‌نین آنلام‌لاری‌نی آچیق‌لادیم.
Özet
Azerbaycan'da görkül (edebi) Türkçenin eski
örneklerinden biri Nesir Bakuyi'nin (Nəsir Bakuvi) 1300 yıllarında yazdığı bir koşuktur
(şiirdir). Koşuk görkül (edebi) Övgüleme (methiye) türüne âittir ve Türk-Moğol
İlhanlı erkletinin (devletinin) Kağanı Olcaytu Hurban Uuda'yı (Harbende)
övmektedir. Doğu Türkçesi - Çağataycayla yazılmış bu koşuk, Nesir Bakuyi'nin
bugüne dek bulunan tek yapıtıdır (eseridir). Nesir Bakuyi koşuğunu (şiirini)
1295'ten 1304'e değin hüküm süren İlhanlı Hakanı, Kağan Olcaytu'ya, büyük
olasılıkla Hakan'ın Bakü gezisi sırasında, armağan etti. Olcaytu, gezisi
sırasında şehirde yapı işleri (inşaat) ve iyileştirme çalışmaları, onarımlar ve
yol yapımı (inşaatı) buruğu verdi. Ayrıca bölge dirinlerinin (nufûsunun) ve ornaşılarının
(sâkinlerinin) kişi
başına vergi, gümrük ve petrol vergilerini de bağışladı. Bu koşuk, önemine karşın
Azerbaycan Cumhuriyeti'nde birçok okuma ve anlamlandırma yanlışı ile yayınlanmış,
ayrıca Doğu Türkçesinde olmasına rağmen, Azerbaycanca yazıldığı iddia
edilmiştir. Bu yazıda koşuğun bütöv (tam) ve sincik (dakik) metnini, ve önceki
yayınlardaki yanlışları düzelterek, Arap ve Latin biçiglerinde (alfabelerinde)
sundum, ve koşukta geçen Hakanların Moğolca adlarının anlamlarını da açıkladım.
Abstract
One of the earliest examples of literary Turkic in
Azerbaijan is a poem written by Nesir Bakuyi (Nəsir Bakuvi) around
the year 1300 AD. The poem belongs to the
literary eulogy genre and praises Oljaitu (Oljeitu) Khurban Uuuda (Kharbande), the Khagan of
the Turkish-Moghul Ilkhanli state. This poem, written in Eastern Turkic - Jaghtai, is the
only discovered work of Nesir Bakuyi so far. Nesir Bakuyi dedicated his poem to
IlKhanli Sultan, Khagan Oljaitu, who ruled from 1295 to 1304 AD. It is likely
that he wrote this poem during Khagan’s visit to Baku. During his trip, Oljaitu
ordered construction and improvement operations, repairs and road construction
in the city. He also forgave custom, per capita, and oil taxes for the
inhabitants. Despite its importance, this poem has been published in the
Republic of Azerbaijan with numerous mistakes in reading and meaning
of words. In this article, I have presented the exact text of the poem in both
Arabic and Latin alphabets, along with the corrections of errors in the
publications of the Republic of Azerbaijan. I have also provided the meanings
of the Mongolian names of the Sultans mentioned in the poem.
