گاسپار دروویل: زبان فرماندهی ارتش قاجار و عباس میرزا، تورکی است. فارسی منحصرا زبان ادبیات است

گاسپار دروویل:

زبان فرماندهی ارتش قاجار و عباس میرزا، تورکی است

فارسی منحصرا زبان ادبیات است
ایروان و نخجوان جزء آزربایجان است

مئهران باهارلی

گاسپار دروویل (Gaspard Drouville) افسر فرانسوی، که بر اساس عهدنامه‌ی فینکنشتاین[1] در ترکیب گروه ژنرال گاردان برای بازسازی ارتش دولت تورک قاجار به ایران قاجاری آمد و در سال‌های ۱۸۱۲–۱۸۱۳ در پانزدهمین سال سلطنت فتح‌علی شاه قاجار و ولایت‌عهدی عباس میرزا در این کشور اقامت داشت، در سال ۱۸۲۸ خاطرات – سفرنامه‌ی خود را در کتابی دو جلدی به اسم (Voyage en Perse) منتشر کرد[2]. (این کتاب تحت نام سفر در ایران توسط منوچهر اعتماد مقدم به فارسی ترجمه شده است[3]).

خاطرات-سفرنامه‌ی گاسپار دروویل دارای اطلاعات ذی‌قیمتی در باره‌ی وضعیت نظامی و سیاسی دربار و قوشون و دولت تورک قاجاری در دوره‌ی سلطنت فتح‌علی شاه و ولایت‌عهدی عباس میرزا، و ماهیت و هویت تورکی آنها در آن دوره است. بخش بزرگ‌تری از کتاب دروویل در باره‌ی فرهنگ و اعتقادها و سنت‌ها و خورد و خوراک و زنده‌گی روزمره مردمان ایران و ساختمان‌ها و بازارها و  شهرهای ایشان است. (به واقع اغلب این بخش در باره‌ی ملت تورک و تورک‌ایلی در اوایل دوران دولت تورک قاجاری و جزئی از تاریخ و میراث مدنی تورک است).

از دیگر اهمیت‌های کتاب دروویل، تثبیت‌های وی در باره‌ی موقعیت رسمی زبان تورکی در دربار و قوشون و گسترده‌گی کاربرد آن در ایران قاجاری و کل آسیا، تورکی‌گرایی ولیعهد و نائب السلطنه عباس میرزا، یک ارتش تورک بودن قوشون قاجاری، تورکمان بودن اهالی اورمیه و فوج‌های آن، تعلق ایروان و نخجوان به آزربایجان و ... است:

١- دروویل می‌گوید تورکی زبان دربار و قوشون و ارتش قاجاری، هم‌چنین زبانی است که در سرتاسر آسیا رایج بوده و می‌توان با استفاده از آن در این قاره به سهولت مسافرت کرد. به همین دلایل، در ایران حتی کسانی که به زبان فارسی  آشنایی دارند، ترجیح می‌دهند به زبان تورکی صحبت کنند. اما فارسی، صرفا زبان ادبیات است و به عنوان زبانی مکتوب در شرق ایران تا حدود هند (یعنی أساسا در خارج ایران، نه در داخل آن) رایج است.

٢-دروویل می‌گوید هنگامی که دولتین انگلستان و فرانسه اقدام به تشکیل واحدهای نظامی مودرن در ایران قاجاری کردند (واحدهای فرانسوی که نخست تشکیل شدند موسوم به «قدیم»؛ واحدهای انگلیسی که بعدا تشکیل شدند موسوم به «جدید»)، نظام‌نامه و زبان فرماندهی و فرامین واحدهای نظامی قدیم و جدید را به ترتیب زبان‌های فرانسوی و انگلیسی انتخاب کرده بودند. در حالی که بدنه و فرماندهی ارتش قاجاری (به شرحی که در ادامه‌ی این مقاله خواهد آمد) عمدتا- و حتی منحصرا - از عنصر تورک تشکیل می‌شد. دروویل این رویه را نابجا و غیر عقلانی می‌یافت. به همین سبب نظرات خود در این باب را با ولیعهد عباس میرزا درمیان گذاشت. ولیعهد عباس میرزا هم به وضعیت نابجا و غیر عقلانی مزبور (کاربرد زبان‌های فرانسوی و انگلیسی به عنوان زبان فرماندهی قوشون) پایان داد و زبان تورکی را زبان فرماندهی و فرامین قوشون قاجاری تعیین کرد.

رسمی بودن زبان موغولی در دولت ایل‌خانی و تورک‌زبان شدن ایشان بنا به برتولد اشپولر

رسمی بودن زبان موغولی در دولت ایل‌خانی و تورک‌زبان شدن ایشان بنا به برتولد اشپولر

مئهران باهارلی

در زیر بخش‌هایی از ترجمه‌ی فارسی کتاب تاریخ موغول در ایران تالیف برتولد اشپولر[1]، در باره‌ی کاربرد رسمی و مکتوب زبان موغولی در دوره‌ی دولت ایل‌خانی و روند تورک‌زبان شدن سلاطین و طوائف و اوردوهای موغول در ایران فعلی و ماوراء النهر را آورده‌ام.

١- در دوره‌ی چنگیزخان و بعد از او تحت حاکمیت دولت‌های موغول؛ قاآن‌ها و ایل‌خانان، سلاطین، فرمانده‌هان و حدود نیمی از توده‌های عظیم اوردوهای ایشان از موغول‌ها (نیم دیگر از تورکان) تشکیل می‌یافت. علاوه بر این دسته از سلاطین و حکام و مقامات و نظامیان موغول، بعضا اقوام و طوائف موغول نیز به همراه امرای خود به سوی غرب، ایران و آزربایجان و قفقاز و تورکیه‌ی فعلی مهاجرت می‌کردند.

٢- دولت‌های موغول شامل ایل‌خانی، زبان و خط موغولی را به عنوان یک زبان و خط رسمی دولتی بکار می‌بردند. خط مورد استفاده‌ی آن‌ها برای نگارش زبان موغولی، خط اویغوری[2] اصلاح شده که چنگیزخان شخصا متداول ساخته بود، و بعدها خطی اختراع شده توسط یک راهب تبتی به اسم فاگْسْ‌پا [ʼPhags-pa][3]، با حروف چهارگوش که قوبیلای خان از اشاعه‌ی آن حمایت می‌کرد بود.

٣-کاربرد رسمی زبان و خط موغولی در دولت‌های موغولی حاکم بر ایران و منطقه، از جمله در اشکال زیر بود:

-تاسیس بخشی در دبیرخانه‌ی رسمی (دیوان رسایل؛ دیوان انشاء، ...) برای تالیف و نگارش متون موغولی (دبیرخانه هم‌چنین به تعداد زبان‌‌های رسمی دولت و دربار، دارای بخش‌‌های اویغوری، ختایی، تبتی، تنگویی، دری، ... بود)[4].

-در نشان‌‌های رسمی دولت، آل‌‌دامقا (آل طمغا)، ...

- در مراودات و مکالمات شفاهی قاآن‌ها و ایل‌‌خان‌ها، سلاطین و حکام و نظامیان با دیگر مقامات و مردم

- در ضرب متون و اسامی بر سکه‌ها

- در نگارش اسناد دولتی داخلی، یارلیق‌ها و ...

- در نگارش مکتوب‌ها و پیام‌های دیپلوماتیک به دولت‌ها و مقامات خارجی

-در دادن نام‌های موغولی به اماکن جوغرافیایی و شهرها و ... که قبلا دارای نام‌هایی به زبان‌های دیگر بودند (هرچند مانند اسامی جوغرافیایی تورکی، بسیاری از نام‌های اماکن جوغرافیایی به زبان موغولی در ایران کنونی، یادگار اسکان گروه‌های موغولی در آن مناطق است).

- صاحب‌منصبان دولت، مورخین دربار و ... که خود به لحاظ قومیت و تبار موغول نبودند هم به آموختن زبان موغولی رغبت نشان می‌دادند. همچنین دولت‌های دیگر مانند ممالیک مصر مکتوبات خود خطاب به ایل‌خانان را به زبان موغولی هم می‌نوشتند. این و دیگر رفتارهای مشابه به سبب رسمی و دولتی بودن زبان موغولی در دولت‌های موغولی حاکم بر ایران و وقوف آن‌ها به اهمیت و ضرورت دانستن زبان موغولی برای ایجاد ارتباط با ایشان بود.

٤- سلاطین و حکام و فرمانده‌هان موغول، علاوه بر زبان موغولی، علی القاعده زبان تورکی (اویغوری، جغتایی، ..) را نیز می‌دانستند. به‌ویژه سلاطین موغول عموما افرادی چند، حتی چندین زبان‌دان بودند. به عنوان نمونه چنگیزخان، که بنا به بسیاری از محققین، مادرش منسوب به یک طائفه‌ی -تورک-موغول مرتبط با قونقورات‌ها بود، تورکی نیز می‌دانست. و یا غازان‌خان فرمانروایی فرهیخته بود و علاوه بر تورکی و مونقولی، بر زبان‌های عربی، چینی، تبتی، هندی، فارسی و لاتینی تسلط داشت[5].

Türkiye’de böyle yanlış bir düşünce vardır ki ….

Türkiye’de böyle yanlış bir düşünce vardır ki ….

Et tu, Brute? Sen de mi Burutus? سن ده می بوروتوس؟

Türkiye’de böyle yanlış bir düşünce vardır ki İran’da cereyan eden ve her on-onbeş yılda bir halk ayaklanması biçiminde dışa vuran ve sokaklara yansıyan demokratik mücadile, özellikle Türk Milli Mücadilesi, Batı ve Amerika desteklidir. İlgisi yoktur.

* İran’da Fars-Türk çekişmesi bin yıldan fazla bir süredir ki kesintisiz sürmektedir. Ta ki 1900-1925 yılları arasında bin yıldan fazla İran’da devlete hakim ve çoğunluk olan Türkler, en başta İngiltere olmak üzere Batı desteği ile hakimiyetten uzaklaştırılmış ve azınlık olan Farslar İran devleti ve ülkeye hakim edilmişlerdir. O dönemden beri İran’da bin yıllık mâzisi olan Türk-Fars çekişmesi, esir Türk halkının Milli Kurtuluş Mucadilesi biçiminde devam etmektedir.

* Osmanlı İmparatorluğu, Birinci Dünya Savaşı sonlarında İran Türklerini Ruslar, İngilizler, Fıransızlar, Ermeniler, Asorular, Farslar hatta Kürtlere karşı artarak destekledi ve savundu. Birinci Dünya Savaşı ve özellikle sonlarında Osmanlı ile Kafkasya ve İran’da yaşayan Türk halkı İngiliz, Rus, Fıransa, Ermeni ve Asorulara karşı siyasi ve askeri ittifak kurdular. Osmanlı Ordusu on binlerle şehit vererek İrandaki yüzlerce Türk köy ve kenti kurtardı, hatta onlar için birer Türk devleti kurmaya önayak oldu. 

* Ancak Atatürk ve sonraki Kemalist Türkiye bu doğru, insâni ve milli siyasetten U dönüşü yaparak, Türk halkına karşı etnik temizleme ve Farslaştırma siyaseti uygulayan Fars Pehlevi rejimi ile ittifak kurdu ve onu destekledi. Bununla da dolaylı olarak Batı safında İranlı Türklere karşı Fars İran devletinin yaptığı asimilasyon ve kültürel soykırımı onaylamış ve kolaylaştırmış oldu.

* Bugün de Türkiye mediyası Statükoyu koruma, Anti Amerikancılık ve İslamcılık gibi gerekçelerle azınlık Farsların hakimiyeti altında bulunan İran devletini destekliyor ve bu totaliter Şii Şeriatcı devlete karşı halkın başkaldırısını, ve bu arada İran’da yaşayan esir Türk halkının Fars işgali ve ırkçılığına karşı medeni, meşru ve Batı desteğinden tamamen mahrum olan milli mucadilesini, Batı provokasyonu adlandırıyor. Bu, Kıbrıs Türklerinin Enosis’e karşı milli mucadilesini Batı provokasyonu adlandırmaktan kat kat daha gerçekdışı ve absürt bir iddiadır. 

ایران‌دا یاشاماق‌دا اولان تورک خالقی‌نین ایران دولتی‌نده‌ن طلب ائتدییی قیسا و اورتا وعده‌لی ایسته‌ک‌له‌ر

ایران‌دا یاشاماق‌دا اولان تورک خالقی‌نین بؤلگه، لهجه، مذهب و سیاسی اه‌ییلیم‌ده‌ن آسیلی اولماق‌سیزین، ایران دولتی‌نده‌ن طلب ائتدییی قیسا و اورتا وعده‌لی ایسته‌ک‌له‌ر

قیسا وعده‌لی ایسته‌ک‌له‌ر

١-«تورک ملتی» آدی، کیملییی و حاق‌لاری‌نین حقوقی و رسمی اولاراق آنایاسادا تانینماسی و قارانتی آلتینا آلینماسی

٢-تورکجه‌نین ایران دولتی طرفینده‌ن آنایاساجا اؤلکه چاپیندا رسمی دیل اعلان ائدیلمه‌سی، رسمی دولت بلگه‌له‌ری‌نده قوللانیلماسی (آنایاسانین یاییملانماسی‌ندا، اسکیناس، پاسپورت؛ دیپلوم، اوخول کارنه‌سی؛ کیم‌لیک، دوغوم، سوروجو، ائوله‌نمه، بوشانما، اؤلوم بلگه‌له‌ری و بنزه‌رله‌رینده)، دولت‌ین خالق‌لا سؤزلو و یازی‌لی ایله‌تیشیم قورماسی‌ندا (محکمه‌له‌رده، دولت اداره‌له‌ری‌نده، ...)، دیپلوماتیک ایلیشگی و بلگه‌له‌رده (یابانجی دولت‌له‌ر، اولوس‌لارآراسی و بؤلگه‌سه‌ل تشکیلات‌لارلا ایله‌تیشیم‌ده، آنلاشمالار و سؤزله‌شمه‌له‌رده، ...)

٣-بوتون اؤلکه‌نی قاپسایاجاق گؤرسه‌ل و ائشیتسه‌ل تورک مئدیا، اؤزه‌ل و دولت‌ه باغلی تورک قزئته‌له‌ر ایله تورک باسین‌ین یارادیلماسی

٤-تورک‌له‌رله مسکون بوتون بؤلگه‌له‌رده (محله، کند، شهه‌ر، ایلچه-شهرستان و ایل-استان دوزئیی‌نده)، دولت‌ه باغلی و اؤزه‌ل، آنااوخول‌دان اونیوئرسیته و سونراسی‌نا قده‌ر، مفردات و ائییتیم دیلی‌نین تورکجه اولدوغو زورونلو تورک ائییتیم سیستئمی‌نین اولوشدورولماسی، ایران‌ین تورک‌له‌رله مسکون اولمایان باشقا بؤلگه‌له‌رینده ده عینی تورک ائییتیم سیستئمی‌نین گؤنول‌لو وئرسییونونون اولوشدورولماسی

٥-«تورک دیلی، کولتورو و تاریخی قورومو»نون لهجه و بؤلگه‌له‌ره سینیرلی و آسیلی اولمادان، و تورک‌ده‌ن باشقا هر هانسی ائتنیک-ملی آدلاندیرما ایشله‌دیلمه‌ده‌ن یارادیلماسی، دولت طرفینده‌ن فارسجانی قوروما و گلیشدیرمه آماج‌لی اولوشدورولان بوتون قوروم‌لارین بنزه‌ری‌نین تورکجه ایچین ده اولوشدورولماسی

اورتا وعده‌لی ایسته‌ک‌له‌ر

٦-تورک‌له‌رین ایران‌ین باشاباشیندا چوخونلوغو اولوشدوراراق یاشادیقلاری محله، کند، شهه‌ر، ایلچه و ایل‌له‌رده (باش‌دا ایران‌ین قوزئی‌باتی‌سی‌ندا تورک‌له‌رله مسکون ائتنیک بؤلگه و یا تورک‌ایلی-ائتنیک آزه‌ربایجان‌دا، و ده ایران‌ین گونئیی‌نده، مرکزی‌نده و قوزئی‌دوغوسونداکی تورک کانتون‌لاری‌ندا) اؤزله‌ری‌نی یؤنه‌تمه‌له‌ری و کندی یئره‌ل یؤنه‌تیم‌له‌ری‌نه صاحب اولمالاری

٧-اداری تقسیمات-بؤلگوده اون‌اوچ-١٣ اوستان و یا ایل آراسیندا بؤلوشدورولموش اولان تورک‌ایلی-ائتنیک آزه‌ربایجان‌ین (ایران‌ین قوزئی‌باتی‌سی‌ندا تورک‌له‌رله مسکون بیتیشیک ائتنیک بؤلگه‌نین) شهه‌ر، کند و باشقا یئرله‌شیم مرکزله‌ری‌نین ترجیحا «تورک‌ایلی ایالتی» آدی آلتیندا بیرله‌شدیریله‌ره‌ک تک بیر اداری –سیاسی بیریم‌ین اولوشدورولماسی

٨-یئتگی آلانی ایران‌ین قوزئی‌باتی‌سی‌ندا تورک‌له‌رله بیتیشیک بیچیم‌ده مسکون اولان بوتون شهه‌ر، کند و یئرله‌شیم مرکزله‌ری‌نی (اداری تقسیمات-بؤلگوده اون‌اوچ اوستان و یا ایل آراسیندا بؤلوشدورولموش اولان تورک‌ایلی-ائتنیک آزه‌ربایجان‌‌ی) قاپسایان «تورک‌ایلی پارلامئنتی»نین اولوشدورولماسی. تورک‌ایلی پارلامئنتی ایران‌ین مرکزی پارلامئنتی‌نین چیخاردیغی یاسا و قبول ائتدییی قرارنامه وس.نی وئتو ائتمه حقینه صاحب اولمالی‌دیر. 

İRAN’DA YAŞAMAKTA OLAN TÜRK HALKININ BÖLGE, İL, MEZHEP VE SİYASİ EĞİLİMDEN ASILI OLMAKSIZIN, İRAN DEVLETİ’NDEN TALEP ETTİĞİ KISA VE ORTAVADELİ İSTEKLER

İRAN’DA YAŞAMAKTA OLAN TÜRK HALKININ BÖLGE, İL, MEZHEP VE SİYASİ EĞİLİMDEN ASILI OLMAKSIZIN, İRAN DEVLETİ’NDEN TALEP ETTİĞİ KISA VE ORTAVADELİ İSTEKLER

Kısavadeli istekler

1-“Türk Milleti” ismi, kimliği ve haklarının hukuki ve resmi olarak, anayasada tanınması ve garanti altına alınması

2-Türkçe’nin İran devleti tarafından anayasaca ülke çapında resmi dil ilan edilmesi, resmi devlet belgelerinde kullanılması (Anayasanın yayımlanmasında; banknot, nufüs cüzdanı, pasaport, ehliyet, diploma, karne; evlilik, boşanma, ölüm belgeleri ve benzerlerinde); devletin halkla sözlü ve yazılı iletişim kurmasında (mahkemelerde, devlet dairelerinde ….); diplomatik ilişki ve belgelerde (yabancı devletler, uluslararası ve bölgesel teşkilatlarla iletişimde; anlaşmalar ve sözleşmelerde …)

3-Bütün ülkeyi kapsayacak görsel ve işitsel Türk medyası, özel ve devlet Türk gazeteleri ile Türk basının yaratılması

4-Türklerle meskun bütün bölgelerde (mahalle, köy, şehir, ilçe ve il düzeylerinde), devlete bağlı ve özel, ana okuldan üniversite ve sonrasına kadar, mufredat ve eğitim dilinin Türkçe olduğu “Zorunlu” Türk Eğitim Sistemi’nin oluşturulması; İran’ın Türklerle meskun olmayan başka bölgelerinde de aynı Türk Eğitim Sistemi’nin “Gönüllü” versiyonunun oluşturulması

5-Türk Dili, Kültürü ve Tarihi Kurumu’nun, lehçe ve bölgelere sınırlı ve asılı olmadan ve Türk’ten başka her hangi etnik-milli isimlendirme kullanılmadan yaratılması; devlet tarafından Farsça’yı koruma ve geliştirme amaçlı oluşturulan bütün kurumların benzerinin Türkçe için de oluşturulması

Ortavadeli istekler

6-Türklerin İran’ın başabaşında çoğunluğu oluşturarak yaşadıkları mahalle, köy, şehir, ilçe ve illerde, (başta İran’ın kuzeybatısında Türklerle meskun etnik bölge veya Türkili-Etnik Azerbaycan’da; ve de İran’ın güneyinde, merkezinde ve kuzeydoğusundaki Türk Kantonları’nda) kendilerini yönetmeleri ve kendi yerel yönetimlerine sahip olmaları

7- İdari taksimatta on üç-13 ostan veya il arasında bölüştürülmüş olan Türkili - Etnik Azerbaycan’ın (İran’ın kuzeybatısında Türklerle meskun bitişik etnik bölge’nin) şehir, köy ve diğer yerleşim merkezlerinin tercihen “Türkili Eyaleti” adı altında birleştirilerek tek bir idari siyasi birimin oluşturulması

8-Yetki alanı İran’ın kuzeybatısında bitişik biçimde Türklerle meskun olan bütün şehir, köy ve yerleşim merkezlerini (idari taksimatta onüç ostan veya il arasında bölüştürülmüş olan Türkili - Etnik Azerbaycan’ı kapsayan Türkili Parlamentosu’nun oluşturulması. Türkili Parlamentosu, İran’ın merkezi Parlamentosu’nun çıkardığı yasa ve kabul ettiği kararname vs.yi veto etme hakkına sahip olmalıdır.

در تفاوت قرائت محمدشاه غازی قاجار-حاجی میرزا آقاسی ایروانی و قرائت شاه اسماعیل اول از مذهب علوی

در تفاوت قرائت محمدشاه غازی قاجار-حاجی میرزا آقاسی ایروانی و قرائت شاه اسماعیل اول از مذهب علوی

مئهران باهارلی

محمدشاه غازی قاجار (متولد تبریز) و حاجی میرزا آقاسی ایروانی (متولد ماکو) از منظر تاریخ تورک، شخصیت‌هایی ملی بشمار می‌روند. زیرا مانند دیگر شخصیت‌های ملی تورک، اولا معتقد به هویت قومی ویا ملی تورک بودند و دوما نه تنها آگاهانه بر خلاف مصالح و منافع قومی-ملی تورک حرکتی نکردند، بلکه در جهت آن قدم‌هایی برداشته اجرائاتی داشتند.

یکی دیگر از خصوصیات جالب توجه این دو شخصیت ملی تورک، بر مذهب علوی بودن آن‌ها است. منظور از مذهب علوی، گونه‌ی تورکی تشیع دوازده امامی متصوفه از غلات شیعی، و یا طیف مذهب قیزیلباشی –طریقت بکتاشی (علی اللهی، صوفولار-صوفیان، ...) است. این سیستم اعتقادی در اصول، همان مذهبی است که قیزیلباشان آناتولی موسس دولت قیزیلباشیه هم بر آن بودند.

اما قرائت محمدشاه غازی قاجار و حاجی میرزا آقاسی ایروانی از مذهب علوی تورکی فوق الذکر، با قرائت  طریقت اردبیلیه از آن به ویژه در دوره‌ی شیخ حیدر-سلطان علی-شاه اسماعیل اول فرق‌های اساسی و اصولی بسیار داشت. از جمله:

١- قرائت محمدشاه غازی قاجار و حاجی میرزا آقاسی ایروانی از مذهب علوی تورکی، سنی‌ستیز نبود. در حالی که طریقت اردبیلیه در دوره‌ی شیخ حیدر-سلطان علی- و مخصوصا شاه اسماعیل اول سنی‌ستیز بود. حتی شاه اسماعیل اول علنا و رسما به کشتار سنیان و قتل عام و نسل‌کشی سنیان تورک و غیر تورک در مناطق تحت حاکمیت خود دست زد. بر عکس، محمدشاه غازی و حاجی میرزا آقاسی عموما با معتقدین مذاهب و ادیان، و در این میان سنیان به مدارا رفتار می‌کردند

٢- قرائت محمدشاه غازی قاجار و حاجی میرزا آقاسی ایروانی از مذهب علوی تورکی، قشری و فاناتیک نبود. محمدشاه غازی و حاجی میرزا آغاسی هرگز در صدد تحمیل سیستماتیک باورها و یا سیاست‌های مختلف خود بر مخالفان و دیگر اندیشان بر نیامدند. در حالی که طریقت اردبیلیه در دوره‌ی شیخ حیدر-سلطان علی-شاه اسماعیل اول از همه جهت، چه اعتقادی، چه سیاسی، چه حکومتی، چه در عرصه‌ی خارجی، مخصوصا در عرصه‌ی تحمیل عقاید مذهبی خود بر دیگراندیشان و حذف مخالفین، و دخالت در امور داخلی همسایه‌گان و جنگ‌افروزی و خشونت‌طلبی؛ یک جریان فوق العاده افراطی و متعصب ستیزه‌جو و آشوب‌طلب بود.

٣- قرائت محمدشاه غازی قاجار و حاجی میرزا آقاسی ایروانی از مذهب علوی تورکی، ضد عثمانلی-ضد جهان تورکیک نبود. در حالی که خاندان صفویه به ویژه در دوره‌ی شاه اسماعیل اول و شاه عباس اول و .... به طور فاناتیک ضد عثمانلی بودند، حتی عثمانلی‌ترسی و عثمانلی‌ستیزی را به مولفه‌ای از هویت خود تبدیل کرده بودند. و این باعث شده بود که دولت قیزیلباشیه در طول عمر خود درگیر و پیش‌گام جنگ‌های جان‌کاه و برادرکشی بی پایان با عثمانیان و دیگر تورکان اطراف شود. در حالی که محمدشاه غازی قاجار و حاجی میرزا آقاسی ایروانی فارغ از بیماری عثمانلی‌ستیزی بودند و در نتیجه مرتکب برادرکشی و .... نگشتند و بر خلاف صفویان، بر علیه اقوام و دولت‌های تورک همسایه آلت دست دشمنان تورک و مسلمین نگردیدند.

٤- حاکمیت محمدشاه غازی قاجار و حاجی میرزا آقاسی ایروانی بازیچه و ماشه‌ی دولت‌های ضد تورک اوروپایی دولت‌های مسیحی و ضد تورک اوروپایی نبود. بر عکس، این دو شخصیت مخصوصا بر دشمنی دیرین و عمیق بریتانیا با قاجارها و عموما حاکمیت تورک در ایران واقف بودند و بدین جهت نیز با سیاست‌های بریتانیا در ایران و منطقه مخالفت می‌کردند. از این منظر، محمدشاه غازی قاجار و حاجی میرزا آقاسی ایروانی از ضد امپریالیست‌ترین حاکمان تورک تاریخ بشمار می‌روند. در حالیکه سنی‌تیزی و فاناتیسم ضد عثمانلی در ترکیب با نبود شعور قومی تورک، بسیاری از شاهان مشهور صفوی مانند شاه عباس اول را به ماشه و بازیچه‌ی دولت‌های ضد تورک و ضد مسلمان اوروپایی و سلطنت وی را به خنجری بر پشت جهان تورکیک و دنیای اسلام تبدیل کرد.

٥-قرائت محمدشاه غازی قاجار و حاجی میرزا آقاسی ایروانی از مذهب علوی، به مراتب خصلت‌های تورکی بسیار بیشتری نسبت به قرائت شاه اسماعیل اول از آن داشت. نزدیکی به تورکان سنی و عثمانیان در این امر موثر بودند. اما دلیل عمده، آن بود که محمدشاه غازی، مانند آقا محمدخان قاجار و نادرشاه افشار و ... شخصا دارای شعور قومی تورک بود، مشروعیت سیاسی خود را از تورکیت اخذ و حاکمیت خود را ادامه‌ی حاکمیت مشروع تورک-تاتار-موغول بر منطقه می‌د‌انست و اینگونه هم تقدیم می‌نمود. در حالی که انتساب به سلاطین تورک-تاتار-موغول و تقید به یاسا-تؤره‌ی آن‌ها، منبع اصلی مشروعیت سیاسی برای شاه اسماعیل و دیگر شاهان صفوی نبود. بلکه آن‌ها مشروعیت خود را از طریق انتساب به امامان شیعی تامین می‌کردند.

٦- قرائت محمدشاه غازی قاجار و حاجی میرزا آقاسی ایروانی از مذهب علوی تورکی، مخالف روحانیت شیعه –امامی بود. محمدشاه غازی قاجار و حاجی میرزا آقاسی ایروانی به نقش روحانیت شیعه‌ی امامی در عقب‌مانده‌گی عمومی و مزمن جامعه‌ی ایران، در سقوط دولت صفوی، در نهادینه شدن روندهای خانمان‌سوز ذکر شده در بندهای قبلی (سنی‌ستیزی، فاناتیسم، ضد عثمانلی‌گری و جنگ‌طلبی در رابطه با همسایه‌گان تورک و سنی، و بازیچه‌ی دولت‌های استعماری مسیحی-اوروپایی شدن)، و حمایت بریتانیا از روحانیت شیعه بر علیه قاجارها واقف بودند. به همین سبب، نسبت به روحانیت شیعه حسیات بسیار منفی داشتند.

٧-قرائت محمدشاه غازی قاجار و حاجی میرزا آقاسی ایروانی از مذهب علوی تورکی، طبق سنن دولت‌مداری تورک-موغول، سکولار بود. محمدشاه غازی و حاجی میرزا آقاسی به اصطلاح امروزی خواهان جدایی نهاد دین از دولت و مخصوصا عدم دخالت صنف روحانیون شیعه امامی در امور دولتی بودند. آن‌ها در این راستا حتی به سرکوب روحانیون برجسته‌ی شیعی که برای خود دولتی در دولت ایجاد کرده بودند پرداختند. این، برعکس سیاست شاه اسماعیل اول و شاه تهماسب اول و .... بود که نه تنها متفق روحانیت شیعه بودند، بلکه با سیاست‌هایی که اتخاذ کردند، این صنف را تدریجا بر دولت قیزیلباشیه حاکم گردانیده و بدین ترتیب مقدمات فروپاشی آن را فراهم نمودند...

افزودن حرف ع - عین عربی به کلمات تورکی، آشیق-عاشق، اوراقات-آروات-عورت، آباقا-عمی جان، آیراکی-عرق، آتامان-تومان-عثمان، ...

افزودن حرف ع - عین عربی به کلمات تورکی، آشیق-عاشق، اوراقات-آروات-عورت، آباقا-عمی جان، آیراکی-عرق،  آتامان-تومان-عثمان، ...

مئهران باهارلی

١-حرف و صدای عَیْنْ که از حلق تلفظ می‌شود و در بسیاری از زبان‌های سمیتیک –سامی وجود دارد، هیجدهمین حرف الفبای عربی است. این حرف و صدا، از آنجائیکه در زبان تورکی وجود ندارد، با ورود کلمات عربی حاوی آن به زبان تورکی یکی از سرنوشت‌های زیر را از سر می‌گذراند:

الف- حذف می‌شود. مانند تلفظ «علم» به صورت Élm، «عزا» به صورت Eza، «معقول» به صورت «ماغیل» Mağıl ، «قاراعین» (به معنی چشمه‌ی سیاه) به صورت «قه‌رئین» Qeréyn، «ساری عین» (به معنی چشمه‌ی زرد) به صورت «سه‌رئین»Seréyn ، «ساعت» به صورت Saat، «عوج بن عنق» به صورت «اوجوبونوق»Ucubunuq ، احتمالا «عینِ علی» به صورت «عئینالی»Éynalı ، «نعره» به صورت «نارا»Nara  (در ناریلداماق)، ....

ب- با مکث جایگزین می‌گردد[1]. مانند تلفظ «تعلیم» به صورت Te’lim (متفاوت از «تلیم» ویا دلیم به معنی انبوه و زیاد Telim)، تلفظ «معلول» به صورت Me’lul (متفاوت از «ملول» Melul)، «بعدا» به صورت Be’den (متفاوت از «بدن» Beden)، «بعضا» به صورت Be’zen (متفاوت از «بزه‌ن» از مصدر تورکی بزه‌نمه‌ک Bezen)، «اعلم» به صورت E’lem (متفاوت از «علم» و «الم» Elem)، «اعضا» به صورت E’za (متفاوت از «عزا» Eza)، «معدنی» به صورت Me’deni (متفاوت از «مدنی» Medeni)، «منع» به صورت Men’ (متفاوت از «من» Men)، «معرض» به صورت Me’rez (متفاوت از «مرض» Merez)، «شعر» به صورت Şé’r (متفاوت از «شئر» تلفظ تورکی شیر فارسی Şér)، «تعمیر» به صورت Te’mir (متفاوت از «تمیر» از تلفظ‌های قدیمی «دمیر» تورکی Temir)، «طعن» به صورت Te’n (متفاوت از «تن» Ten) و .....

ج-با حرف و صدای « ه » تعویض می‌گردد. مانند تلفظ و نگارش «متاع» به صورت «ماتاه»Matah ، «معنی» به صورت «ماهنی»Mahnı ، «طمع» به صورت «تاماه»Tamah  و ....

٢-بر خلاف روند حذف حرف عین از کلمات عربی دخیل به زبان تورکی از سوی مردم به یکی از طرقی که فوقا ذکر شد، روندی معکوس در میان مولفین تورک عربی‌گرا، به صورت اضافه کردن حرف ع به برخی از اصوات در کلمات تورکی الاصل دیده می‌شود[2]. شاید دلیل این رفتار، کم کلاس و یا بی کلاس دانستن کلمات تورکی، و فاخر و با پرستیژ شمردن کلمات عربی و عربی‌وش است که موجب می‌شود آن‌ها آگاهانه و یا ناآگاهانه برای با کلاس کردن کلمات تورکی و رنگ عربی دادن به آن‌ها، حرف عین را به کلمات تورکی اضافه ‌کنند. به همین سبب من این «معرب» کردن کلمات تورکی با افزودن حرف عین بدان‌ها را به مزاح «متعیّن» و یا «اعیانی» کردن می‌نامم. (باکلاس شمردن کلمات عربی و فارسی، یک ناهنجاری عمومی‌تر و عمیق‌تر است و نه تنها اضافه کردن یک حرف عین، بلکه جای‌گزین کردن کل کلمات تورکی با کلمات فارسی و عربی را هم می‌شود. به عنوان نمونه عده‌ای از کسانی که سواد فارسی دارند، کلمه‌ی تورکی «هن» را بی کلاس و ناشایست شمرده شده و به جای آن کلمه‌ی فارسی-عربی «بلی» را بکار می‌برند[3]).

٣-اضافه کردن حرف عین عربی محدود به کلمات تورکی نبوده، به کلمات عربی و فارسی هم دیده می‌شود. چنانچه در لطیفه‌ای گفته می‌شود طلبه‌ای به هنگام خرید از بقال برای خودنمایی کلمه‌ی «مربّا» را به صورت بسیار غلیظ و پرحجم و فخیم «مربّاع» تلفظ می‌کند و ....: «بیر گون طلبه‌نین بیری، باققالا گئدیر. هاوا آتماق اوچون «مربّاع» وار می‌دیر؟ دییه سوروشور. باققال یانیت وئریر: وار، آنجاق او غلیظ‌لیک‌ده یوخ!». و یا بنا به نقل قولی از فرمانفرما، مظفرالدین شاه کلمه‌ی «مامور» را با عین می‌نوشت[4] (ناصرالدین شاه هم در نامه‌ای فارسی به جای «خواندم»، فورم فونتیک «خاندم» را بکار برده است). البته در نگارش این کلمات به شکل نامتعارف توسط شاهان قاجاری و کلا تورکان، زبان خارجی و غیر خودی و نامانوس بودن فارسی برای آن‌ها و نامعقول و غیر منطقی بودن برخی از قواعد املایی فارسی هم موثر بوده است.

٤-افزودن حرف عین عربی به کلمات تورکی صرفا به نگارش نادرست این کلمات تورکی محدود نمی‌ماند. بلکه به مرور زمان و با فراموش شدن فورم اصلی تورکی آن کلمات، منجر به عربی الاصل انگاشتن آن کلمات تورکی و متعاقب آن تلاش برای ریشه‌شناسی‌های عامیانه و غیر علمی، حتی خیال‌پردازی و داستان‌سرایی بر اساس کلمات عربی دارای تلفظ مشابه و نزدیک می‌گردد. این امر هم به نوبه‌ی خود باعث ایجاد آشفتگی‌های بسیار، از جمله در تعیین ماهیت و هویت برخی از پدیده‌ها و رابطه‌ی فرهنگ ملی تورک با دیگر فرهنگ‌ها می‌گردد. (همچنین است روند جای‌گزین کردن اسامی جوغرافیایی و نام‌های تاریخی تورکی با مشابهان عربی و فارسی، که پس از فراموش شدن نام‌های اولیه‌ی تورکی و معنی واقعی آن‌ها، و ریشه‌شناسی نام‌های ثانوی بر اساس زبان‌های عربی و فارسی، منجر به ایجاد تاریخ و هویتی تماما جعلی و غیر واقعی برای آن مکان‌ها و شخصیت‌های تورک می‌شود. مانند نام «آستاراخان» و تبدیل آن به «حاجی طرخان»[5]). 

مستشار سفارت تورکیه در ایران: چرا در زبان فارسی برای مفهوم «دوست داشتن» یک کلمه‌ی ساده وجود ندارد؟

مستشار سفارت تورکیه در ایران: چرا در زبان فارسی برای مفهوم «دوست داشتن» یک کلمه‌ی ساده وجود ندارد؟

مئهران باهارلی

هیچ زبان بشری طبیعی غیر متکامل وجود ندارد. بسیاری از زبان‌ها نیز دارای خصلت‌هایی نادر و یا منحصر به فرد و یا قابلیت‌هایی فوق العاده هستند. به عنوان نمونه زبان‌های تورکیک به لحاظ کثرت فوق العاده‌ی افعال و توانایی بسیار در فعل‌سازی دارای وضعیتی ویژه حتی استثنائی در میان زبان‌ها می‌باشند.

در این نوشته بحثی جالب حول قابلیت فعل‌سازی زبان تورکی را از مجله‌ی یادگار سال ١٣٢٥ (نووامبر ١٩٤٦) نقل کرده‌ام[1]. این مطلب، عبارت است از نامه‌ی مستشار فرهنگی وقت سفارت کبرای تورکیه در تهران، جمیل میراوغلو به مجله‌ی یادگار که در آن وی حيرت و تعجب خود از نبود یک کلمه‌ی ساده و لفظ بسیط برای مفهوم «دوست داشتن» در زبان فارسی را بیان می‌کند. در حالی که بنا به او، دوست داشتن یک مفهوم بنیادین طبیعی و اولیه بوده و در السنه‌ی دیگر دارای یک لفظ بسیط است (مانند سئومه‌ک در تورکی). سپس وی از معنی‌ای که کلمه‌ی تورکی سئوگی‌لی در زبان فارسی کسب کرده ابراز شگفتی می‌کند. چرا که سئوگی‌لی در زبان تورکی به معنی هر آنچه دوست داشته می‌شود [اعم از انسان محبوب و یا وطن و ....] است. حال آنکه این کلمه در زبان فارسی در شکل سوگلی صرفا به معنی شخص معمولا زن معشوق و معشوقه و برگزیده بکار می‌رود.

Cemil Miroğlu Tahran Geçici Maslahatgüzar 1944-1945

 

محمدعلی‌ شاه: در اورمو (اورمیه) جمعی از مردم توسط اشقیاء کورد مرزی کشتار و قتل عام شده‌اند، سزاوار نیست من جشن مولود خود را به‌گیرم

محمدعلی‌ شاه: در اورمو (اورمیه) جمعی از مردم توسط اشقیاء کورد مرزی کشتار و قتل عام شده‌اند، سزاوار نیست من جشن مولود خود را به‌گیرم 

مئهران باهارلی

١-در این نوشته روایاتی از چند منبع (کتاب «تاریخ بیداری‌ی ایرانیان» تالیف ناظم‌الاسلام کرمانی، جلد ٤، صص ١٩٨-١٩٩، کتاب «روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی» اثر باقر عاقلی مربوط به سال ١٢٨٧ شمسی، کتاب «خاطرات و ملاحظات سیّد علی‌محمّد دولت آبادی. صص ٤٢٢-٤٢٣، ٤٢٥-٤٢٦) را آورده‌ام که در آن‌ها گفته می‌شود محمّدعلی‌ شاه جشن دولتی و مراسم رسمی‌ی ولادت خود را به سبب آن که در آن برهه تعدادی از مردم تورک اورمو توسط عشایر و اشقیاء کورد مرزی کشتار و قتل عام شده بودند، ابطال نمود و برگزار نه‌کرد و به جای آن مخارج و بودجه‌ای که قرار بود برای برگزاری‌ی رسمی‌ی جشن مولود او در کشور و سفارت‌خانه‌های قاجار برگزار شود را به عنوان اعانه و کومک به بازمانده‌گان مقتولین تورک اورمویی اهدا کرد. بنا به دولت‌آبادی، انجمن‌های مشروطه‌طلب با بی‌اعتنایی به کشتار مردم تورک در اورمو و پریشانی‌شان، جشن مزبور را برگزار کردند.

بنا به کتاب «روزشمار تاریخ ایران» در این فاجعه «اکراد سرحدّی به شهر اورمو یورش برده و یک محلّه‌ی شهر را ویران ساختند، دو هزار زن و مرد را کشتار کردند و عدّه‌ی زیادی از زنان را پستان بریدند». (مطلب کتاب روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی یک بار دیگر نشان می‌دهد که در سال‌های ١٩٠٨-١٩٠٩ شهر اورمو دارای سکنه و اهالی کورد نه بود و رابطه کوردها با این شهر رابطه‌ی مهاجم و غارتگر و اشغال کننده با شهری تورک بود. اسکان کوردها در شهر اورمو امری مربوط به دوره‌ی سلطنت پهلوی و جمهوری اسلامی ایران و نتیجه‌ی سیاست‌های این دو دولت فارس برای تغییر دموگرافی قومی شهر از تورک به کورد است).  

بنا به کتاب «تاریخ بیداری‌ی ایرانیان»، «محمّدعلی‌ شاه پس از این فاجعه نوشته‌ای رسمی به مجلس شورای ملّی فرستاد و در آن بیان کرد به سبب به قتل رسیدن جمعی از مردم اورمو سزاوار نیست که وی برای خود جشن مولود برگزار کند و این که وی تصمیم گرفته است مخارج مراسم رسمی‌ی جشن مولود را به ورثه‌ی مقتولین اورمو اهدا کند. این مهربانی و دل‌مشغولی‌ی محمّدعلی‌ شاه تاثیر بسیار مثبتی در مردم ایجاد کرد. چنان چه آن‌ها به طور خودجوش بازارها و انجمن‌ها را چراغان کرده و برای شاه جشن تولّد گرفتند». 

علی‌محمد دولت‌آبادی در کتاب خاطرات خود می‌گوید «اکراد متمرد که چندی قبل نزدیک به دویست نفر از اهالی اورمو را قتل عام کرده بودند، دوباره به آن شهر حمله و با بی‌رحمی هفت‌صد نفر دیگر را که اغلبشان زنان و بچه‌ها بودند کشتار  و سپس شهر را شدیداً غارت کرده‌اند. به طوری که خانواده‌های اورمویی بی‌خانمان شده و به گدائی روی آورده‌اند». در این موقع محمدعلی شاه با فرستادن یک دست‌خط به مجلس، جشن دولتی و مراسم آتش‌بازی به مناسبت تولدش را ابطال کرد و تمام هزینه‌ی جشن و مراسم را به غارت‌زده‌گان و ورثه‌ی کشته‌شده‌گان اورمو فرستاد. در مقابل این خیرخواهی محمدعلی شاه، بسیاری از انجمن‌های مشروطه‌طلب (ضد تورک، ضد قاجار، پان ایرانیست)، نه تنها با مردم پریشان اورمو هم‌دردی نه‌کردند، بلکه به مدت دو شبانه روز، در خیابان‌ها و بازارها چراغانی‌ها کرده و جشن گرفتند. مخصوصاً انجمن بدنام اصفهان که با این عملش، بدنام‌تر هم شد.