دوْقوُزات - هدیه‌های نه‌گانه‌ی نادر شاه افشار به سلطان محمود اول عوثمان‌لی طبق اوسطوره‌ها و سنّت مقدس شمردن عدد نُه-٩ توسط تورک‌ها و موغول‌ها
مئهران باهارلی
Türk hakan Nadir Şah Afşar’ın Dokuz sayısını kutsal sayma Türk - Moğol geleneklerine uygun olarak Osmanlı Sultanı Birinci Mahmud’a gönderdiği Dokuzat - Dokuzlu Armağanlar.
Dokuzat - Gifts of Nine, sent by Turkish Khagan Nadir Shah Afshar to Ottoman Sultan Mahmud I, in accordance with Turkish - Mongolian traditions considering the number Nine sacred.
Méhran Baharlı
خلاصه
نادر شاه افشار در سال ١٧٤١ هدایایی را شامل یک فیل به سلطان محمود اول عوثمان‌لی فرستاد. مجموعه‌ی هدایای نادر شاه مرکب بود از ٩ قلم جنس، که تعداد هر قلم نیز مضربی از عدد ٩ بود. در نتیجه تعداد کل هدایا ٢٤٣ عدد، یعنی ٢٧ ضرب در ٩ و یا ٢٧ دوقوزات می‌شد. رعایت اصل مضرب ٩ بودن تعداد هدایا و پیشکش‌های ارسالی نادر شاه به سلطان عوثمان‌لی، ناشی از اعتقاد او به مقدس بودن عدد ٩، مطابق با اعتقادات و سنن و اوسطوره‌های تورک – موغول (و دیگر اقوام آلتاییک) بود. این امر همچنین از جلوه‌های تورکیسم – تورک‌گرایی نادر شاه افشار، و نمونه‌ی دیگری از تقید شخصی او به رعایت و پیروی از یاسا، تۆزۆک، یوْسُون و تؤره‌های تورک – موغول است. در این مقاله به مورد دوقوزات نادر شاه افشار، و جایگاه عدد نه در فرهنگ ملل چینی و موغول و تورک پرداخته‌ام. همچنین نمونه‌هایی از کاربرد عدد نُه در ادبیات و فولکور و نام‌های شخصی و نام‌های جوغرافی مردم تورک ساکن در ایران و تورک‌ایلی (اورمو، ...) داده‌ام.
اؤزه‌ت:
١٧٤١ ایلی‌نده نادیر شاه آفشار، عوثمان‌لی سولطانی بیرینجی ماحمودا ایچی‌نده یاغان (فیل) دا اولان بؤیوک بیر آرماغان تاخیمی (هدیه مجموعه‌سی) گؤنده‌ردی. آرماغان‌لار هر بیری ٩ون قاتی اولان ٩ آیریق (فرق‌لی) تورده‌ن (جنس‌ده‌ن) اورون‌ده‌ن (محصول‌دان) اولوشوردو. سونوج اولاراق توپلام آرماغان سایی‌سی ٢٤٣، چیندی (یعنی) ٢٧ دوققوزلو و یا دوقوزات تاخیمی‌نا ده‌نک گه‌لیردی (٢٧ چارپی ٩). نادیر شاه‌ین سولطان بیرینجی ماحمودا گؤنده‌ردییی آرماغان‌لارین سایی‌سی‌نین ٩ون قاتی اولماسی، اونون تورک – موغول (و باشقا آلتاییک) اولوس‌لارین اینانج و گه‌له‌نه‌ک‌له‌ری‌نه اویقون اولاراق، ٩ سایی‌سی‌نی قوتسال سایماسی‌ندان قایناق‌لانیردی. بو آیری‌جا نادیر شاه آفشارین تورک‌چولویونون بیر گؤسته‌رگه‌سی و تورک – موغول یاسا، توزوک، تؤره و یوسون‌لاری‌نی اویقولاما و ایزله‌مه قونوسونداکی اؤرچه‌سی‌نین (اصراری‌نین) بیر باشقا اؤرنه‌یی‌دیر. بو یازیم‌دا نادیر شاه‌ین دوقوزاتی‌نی اه‌له آلاراق، دوققوز سایی‌سی‌نین چین، موغول و تورک اه‌کینج‌له‌ری‌نده‌کی (کولتورله‌ری‌نده‌کی) یئری‌نه، ده‌ییندیم. آیری‌جا ایران‌دا یاشاماقدا اولان تورک اولوسو (ملتی) و تورک‌ایلی‌نین گؤرک‌سؤزو (ادبیاتی)، ائل‌بیلیمی (فولکلورو)، کیشی‌سه‌ل آدلار و یئرآدلاری‌ندا دوققوز سایی‌سی‌نین قول‌لانیمی‌نا ایلیشکین اؤرنه‌ک‌له‌ر وئردیم.
Özet
1741 yılında Nadir Şah Afşar, Osmanlı Sultanı I. Mahmud’a içinde yağanın (filin) da bulunduğu büyük bir armağan (hediye) takımı gönderdi. Armağanlar, her biri 9’un katı olan 9 ayrık (farklı) türden üründen oluşuyordu. Sonuç olarak toplam armağan sayısı 243, çındı (yani) 27 dokuzlu veya Dokuzat takımına denk geliyordu. (27 çarpı 9). Nadir Şah’ın Sultan I. Mahmud’a gönderdiği armağanların sayısının 9’un katı olması, onun Türk-Moğol (ve öteki Altayik) halkların inanç ve geleneklerine uygun olarak, 9 sayısını kutsal saymasından kaynaklanıyordu. Bu aynı zamanda Nadir Şah Afşar’ın Türkçülüğünün bir göstergesi, ve Türk-Moğol Yasa, Tüzük, Töre ve Yosun’larını uygulama ve izleme konusundaki örçesinin (ısrarının) bir başka örneğidir. Bu yazımda Nadir Şah’ın Dokuzatı’nı ele alarak dokuz sayısının Çin, Moğol ve Türk ekinçlerindeki (kültürlerindeki) yerine değindim. Ayrıca İran’da yaşamakta olan Türk ulusu ve Türkili’nin görksözü (edebiyatı), budunbilimi (folkloru), kişisel adları ve yeradlarında, dokuz sayısının kullanımına ilişkin örnekler verdim.
Abstract
In
1741, Nadir Shah Afshar sent a grand gift set to Ottoman Sultan Mahmud I, which
also included an elephant. The gifts consisted of 9 different types of goods,
with each type being a multiple of 9. Consequently, the total number of gifts amounted
to 243, which is equivalent to 27 sets of nines or Dokuzat. The number of gifts
sent by Nadir Shah to Sultan Mahmud I was a multiple of nine. This was because he
considered the number nine as sacred, in line with the beliefs and traditions
of the Turkish-Mongolian (and other Altaic) peoples. This is also a
manifestation of Nadir Shah Afshar's Turkism, as well as another example of his
personal insistence on implementing and following the Turco-Mongol Yasa (laws),
Tüzük (statutes), Töre (mores) and Yosun (customs). In this
article, I discuss the Nadir Shah’s Dokuzat and explore the significance of the
number nine in Chinese, Mongolian and Turkish cultures. Additionally, I provide
examples of the use of the number nine in literature, folklore, personal names and
geographical names of Türkili and Turks living in Iran.
