دوْقوُزات - هدیه‌های نه‌گانه‌ی نادر شاه افشار به سلطان محمود اول عوثمان‌لی طبق اوسطوره‌ها و سنّت مقدس شمردن عدد نُه-٩ توسط تورک‌ها و موغول‌ها
مئهران باهارلی
Türk hakan Nadir Şah Afşar’ın Dokuz sayısını kutsal sayma Türk - Moğol geleneklerine uygun olarak Osmanlı Sultanı Birinci Mahmud’a gönderdiği Dokuzat - Dokuzlu Armağanlar.
Dokuzat - Gifts of Nine, sent by Turkish Khagan Nadir Shah Afshar to Ottoman Sultan Mahmud I, in accordance with Turkish - Mongolian traditions considering the number Nine sacred.
Méhran Baharlı
خلاصه
نادر شاه افشار در سال ١٧٤١ هدایایی را شامل یک فیل به سلطان محمود اول عوثمان‌لی فرستاد. مجموعه‌ی هدایای نادر شاه مرکب بود از ٩ قلم جنس، که تعداد هر قلم نیز مضربی از عدد ٩ بود. در نتیجه تعداد کل هدایا ٢٤٣ عدد، یعنی ٢٧ ضرب در ٩ و یا ٢٧ دوقوزات می‌شد. رعایت اصل مضرب ٩ بودن تعداد هدایا و پیشکش‌های ارسالی نادر شاه به سلطان عوثمان‌لی، ناشی از اعتقاد او به مقدس بودن عدد ٩، مطابق با اعتقادات و سنن و اوسطوره‌های تورک – موغول (و دیگر اقوام آلتاییک) بود. این امر هم‌چنین از جلوه‌های تورکیسم – تورک‌گرایی نادر شاه افشار، و نمونه‌ی دیگری از تقید شخصی او به رعایت و پیروی از یاسا، تۆزۆک، یوْسُون و تؤره‌های تورک – موغول است. در این مقاله به مورد دوقوزات نادر شاه افشار، و جایگاه عدد نه در فرهنگ ملل چینی و موغول و تورک پرداخته‌ام. هم‌چنین نمونه‌هایی از کاربرد عدد نُه در ادبیات و فولکور و نامهای شخصی و نامهای جوغرافی مردم تورک ساکن در ایران و تورک‌ایلی (اورمو، ...) داده‌ام.
اؤزه‌ت:
١٧٤١ ایلی‌نده نادیر شاه آفشار، عوثمان‌لی سولطانی بیرینجی ماحمودا ایچی‌نده یاغان (فیل) دا اولان بؤیوک بیر آرماغان تاخیمی (هدیه مجموعه‌سی) گؤنده‌ردی. آرماغان‌لار هر بیری ٩ون قاتی اولان ٩ آیریق (فرق‌لی) تورده‌ن (جنس‌ده‌ن) اورون‌ده‌ن (محصول‌دان) اولوشوردو. سونوج اولاراق توپلام آرماغان سایی‌سی ٢٤٣، چیندی (یعنی) ٢٧ دوققوزلو و یا دوقوزات تاخیمی‌نا ده‌نک گه‌لیردی (٢٧ چارپی ٩). نادیر شاه‌ین سولطان بیرینجی ماحمودا گؤنده‌ردییی آرماغان‌لارین سایی‌سی‌نین ٩ون قاتی اولماسی، اونون تورک – موغول (و باشقا آلتاییک) اولوس‌لارین اینانج و گه‌له‌نه‌ک‌له‌ری‌نه اویقون اولاراق، ٩ سایی‌سی‌نی قوتسال سایماسی‌ندان قایناق‌لانیردی. بو آیری‌جا نادیر شاه آفشارین تورک‌چولویونون بیر گؤسته‌رگه‌سی و تورک – موغول یاسا، توزوک، تؤره و یوسون‌لاری‌نی اویقولاما و ایزله‌مه قونوسونداکی اؤرچه‌سی‌نین (اصراری‌نین) بیر باشقا اؤرنه‌یی‌دیر. بو یازیم‌دا نادیر شاه‌ین دوقوزاتی‌نی اه‌له آلاراق، دوققوز سایی‌سی‌نین چین، موغول و تورک اه‌کینج‌له‌ری‌نده‌کی (کولتورله‌ری‌نده‌کی) یئری‌نه، ده‌ییندیم. آیری‌جا ایران‌دا یاشاماقدا اولان تورک اولوسو (ملتی) و تورک‌ایلی‌نین گؤرک‌سؤزو (ادبیاتی)، ائل‌بیلیمی (فولکلورو)، کیشی‌سه‌ل آدلار و یئرآدلاری‌ندا دوققوز سایی‌سی‌نین قول‌لانیمی‌نا ایلیشکین اؤرنه‌ک‌له‌ر وئردیم.
Özet
1741 yılında Nadir Şah Afşar, Osmanlı Sultanı I. Mahmud’a içinde yağanın (filin) da bulunduğu büyük bir armağan (hediye) takımı gönderdi. Armağanlar, her biri 9’un katı olan 9 ayrık (farklı) türden üründen oluşuyordu. Sonuç olarak toplam armağan sayısı 243, çındı (yani) 27 dokuzlu veya Dokuzat takımına denk geliyordu. (27 çarpı 9). Nadir Şah’ın Sultan I. Mahmud’a gönderdiği armağanların sayısının 9’un katı olması, onun Türk-Moğol (ve öteki Altayik) halkların inanç ve geleneklerine uygun olarak, 9 sayısını kutsal saymasından kaynaklanıyordu. Bu aynı zamanda Nadir Şah Afşar’ın Türkçülüğünün bir göstergesi, ve Türk-Moğol Yasa, Tüzük, Töre ve Yosun’larını uygulama ve izleme konusundaki örçesinin (ısrarının) bir başka örneğidir. Bu yazımda Nadir Şah’ın Dokuzatı’nı ele alarak dokuz sayısının Çin, Moğol ve Türk ekinçlerindeki (kültürlerindeki) yerine değindim. Ayrıca İran’da yaşamakta olan Türk ulusu ve Türkili’nin görksözü (edebiyatı), budunbilimi (folkloru), kişisel adları ve yeradlarında, dokuz sayısının kullanımına ilişkin örnekler verdim.
Abstract
In
1741, Nadir Shah Afshar sent a grand gift set to Ottoman Sultan Mahmud I, which
also included an elephant. The gifts consisted of 9 different types of goods,
with each type being a multiple of 9. Consequently, the total number of gifts amounted
to 243, which is equivalent to 27 sets of nines or Dokuzat. The number of gifts
sent by Nadir Shah to Sultan Mahmud I was a multiple of nine. This was because he
considered the number nine as sacred, in line with the beliefs and traditions
of the Turkish-Mongolian (and other Altaic) peoples. This is also a
manifestation of Nadir Shah Afshar's Turkism, as well as another example of his
personal insistence on implementing and following the Turco-Mongol Yasa (laws),
Tüzük (statutes), Töre (mores) and Yosun (customs). In this
article, I discuss the Nadir Shah’s Dokuzat and explore the significance of the
number nine in Chinese, Mongolian and Turkish cultures. Additionally, I provide
examples of the use of the number nine in literature, folklore, personal names and
geographical names of Türkili and Turks living in Iran.
نادر شاه افشار یکی از تورکیست‌ترین - تورک‌گراترین حکام تاریخ است. او دارای شعور ملی تورک (و قومی: تورکمان، ایلی: افشار) به معنی مودرن بود و به صورتی که در تاریخ کم‌تر دیده شده از هر مناسبت و فرصت و امکانی برای تاکید بر تورکیت خود استفاده می‌کرد. از جمله با: نویساندن ماده‌های تاریخ تورکی به مناسبت‌های گوناگون؛ نصب و منقوش کردن کتیبه‌ها به زبان تورکی بر ابنیه‌های تاریخی و کتیبه‌ها؛ اصرار به انجام نطق‌ها و مذاکرات دیپلوماتیک به زبان تورکی؛ راسا نوشتن بعضی مکاتبات دیپلوماتیک تورکی؛ چاپ سکه‌ی چرمی با متن تورکی؛ نام‌گذاری فرزندان و نواده‌های خود با اسامی شخصیت‌های تاریخی و اوسطوره‌ای تورک و موغول؛ استفاده از تورکیت به عنوان ابزاری برای ایجاد مشروعیت سیاسی – مشروعیت تورکی (حق خدادای تورکان برای حاکمیت بر آوراسیا و خاورمیانه و شبه قاره‌ی هند و ...) و هم‌بسته‌گی تورک (هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و اتحاد بین سلاطین و سلسله‌های تورک)؛ مخالفت با شیعه‌ی امامی فارسی؛ ایجاد گونه‌ی تورکی مذهب جعفری (نادری)؛ تلاش برای ادغام و الحاق دولت و قلم‌روی افشاری با دولت و قلم‌روی عوثمان‌لی، و ....
یکی دیگر از جلوه‌های تورکیسم – تورک‌گرایی نادر شاه افشار، تقید شخصی وی به رعایت و پیروی از یاسا، تۆزۆک، یوْسُون و تؤره‌های تورک – موغول بود. اورگانیزاسیون دولت افشاری به صورت یک دولت – اوردوی کلاسیک تورک – موغول، و کاربرد تاکتیک‌های سنتی جنگی تورک – موغول از مصادیق این تقید است. نمونه‌ی دیگر – موضوع مقاله‌ی حاضر – اعتقاد نادر شاه به مقدس بودن عدد نُه-٩ بنا به اعتقادات و سنن و اوسطوره‌های تورک – موغول (و دیگر اقوام آلتاییک) و رعایت اصل مضرب نُه-٩ بودن تعداد هدایا و پیشکش‌های ارسالی او به سلطان عوثمان‌لی است.
نادرشاه در مارس سال ١٧٤١ یک مجموعه‌ی هدایای مفصل شامل یک فیل را به دربار سلطان محمود اول عوثمان‌لی فرستاد. فیل، هدیه‌ی محمد شاه گورکان سلطان تیموری – موغال هندوستان به نادر شاه بود که وی آن را بدان سبب که سلطان محمود اول شیفته‌ی بازی شطرنج بود داخل در هدایای خود کرد. و اما مجموعه‌ی هدایای اصلی نادر شاه – مرکب بود از نُه -٩ قلم جنس (اطلس، قوماش، پارچه‌های طلابافت و نقره‌بافت، ... قلم‌روی دولت افشار)، که تعداد هر قلم نیز مضربی از عدد نُه -٩ بود. در نتیجه مجموع هدایا ٢٤٣ یعنی ٢٧ ضرب در ٩ و یا دوقوز (٩ × ٩ × ٣) می‌شد. نادر شاه در نامهای ارسال فیل و هدایای خود را به سلطان محمود اول عوثمان‌لی اطلاع داد.
از نامه‌ی ارسالی نادر شاه به سلطان محمود خان عوثمان‌لی[1]
...... در این اوانِ میمنت اقتران یک زنجیرِ فیل - هر چند که قابلِ گسیل نبود - لیکن چون هدیه‌یِ حضرتِ فلک رفعت، نقاوه‌یِ دودمانِ گورکانی، پادشاهِ والاجاهِ هندوستان بود با بعضی اقمشه‌یِ این دیار به موجبِ تفصیلِ علیٰ حدّه، مرسله از راهِ یگانه‌گی و اختصاص انفاذِ آنِ درگاه سپهر اساسِ خلافت مناص شد. اومید که در پیش‌گاهِ نظر آفتاب اثرِ سلطانی جلوه‌یِ قبول یابد.
«نادرشاه طرفی‌نده‌ن عبدالکریم خان وساطتی‌له گه‌له‌ن هدیه»
[هدایای آمده از طرف نادر شاه توسط عبدالکریم خان]:
فیل با مکمّل تاخیم[2]، یک زنجیر
|
هدایای نُه‌گانه‌ی ارسالی او به سلطان
محمود اول عوثمان‌لی مطابق با مقدّس شمردن عدد نُه-٩ در میان تورکان و موغولان |
|||
|
شماره |
نوع جنس |
تعداد |
مضرب ٩ |
|
١ |
زربفت محرمات نقره‌بافت |
٩ توپ |
٩ × ١ |
|
٢ |
زربفت طلابافت |
١٨ توپ |
٩ × ٢ |
|
٣ |
زربفت نقره‌بافت |
١٨ توپ |
٩ × ٢ |
|
٤ |
اطلس زربافت طلابافت |
٢٧ توپ |
٩ × ٣ |
|
٥ |
اطلس زربفت نقره‌بافت |
٢٧ توپ |
٩ × ٣ |
|
٦ |
دارایی زربفت یزدی طلابافت |
٢٧ توپ |
٩ × ٣ |
|
٧ |
دارایی زربفت یزدی نقره‌بافت |
٢٧ توپ |
٩ × ٣ |
|
٨ |
شال ترمه و کمربند و رضائی |
٢٧ عدد |
٩ × ٣ |
|
٩ |
اطلس الوان ساده |
٦٣ توپ |
٩ × ٧ |
|
|
یکون[3] قیاس |
٢٤٣ |
٩ × ٩ × ٣ |
دوقوزات: نُه‌گانه فرستادن هدایا به سبب مقدس شمردن عدد نُه-٩ در میان تورکان و موغولان
در میان تورکان و موغول‌ها مانند دیگر ملل آلتاییک (مانچو - تونگوس، چینی، ...) عدد دوققوز – توقوز - تغز (٩) و مضرب‌های آن (٩٠، ٩٩، ...) اعدادی مقدس و مبارک و خوش‌یُمْن بود. این امر مرتبط با مفهوم کامل و مکمل شدن، اوج و حد نهائی هر خصلت و صفت، و شاید «دوغماق» به معنی زائیده شدن مخصوصا در انسان پس از ٩ ماه و ٩ روز باشد. به سبب این مبارکی و خوش‌یمنی، تعداد پیش‌کش‌ها و هدایا که سلاطین تورک و موغول می‌دادند و دریافت می‌کردند هم، مضاربی از ٩ بود. این‌گونه هدایای نُه‌گانه «دوقوزات» (جمع دوقوز با پسوند جمع -ت در تورکی قدیم و موغولی[4]) نامیده می‌شدند. به مرور زمان کلمه‌ی دوقوز علاوه بر معنی عدد نُه-٩ در زبان تورکی، در سیستم مفصل هدیه‌دهی و پیشکشی تورک – موغول[5] معنی پیش‌کش و هدیه را هم کسب کرد. ظاهرا کسب کردن معنای مجازی هدیه و ارمغان کلمه‌ی «دوقوز»، با کلمات قبلا موجود توزقو و توزقون، از ریشه‌ی توز - دوز به معنی نمک در ارتباط است. توزقو Tuzgu: غذایی که به عنوان هدیه به دوستان و خویشاوندان داده می‌شود. توزقون Tuzgun: هدیه و ارمغان.
دوققوز - دوقسان: ارمغان اندک و بسیار قاسم انوار سرابی
١-یکی از قدیمی‌ترین اشارات به سنت دوقوزات و یا دادن ارمغان‌ها به صورت مضارب عدد نُه-٩ در میان تورکان اوغوز، اشاره‌ی قاسم انوار سرابی (١٤٣٣-١٣٥٥) به این مفهوم است. قاسم انوار سرابی متولد ساراو (سراب) آزربایجان در تورک‌ایلی، ملقب و معروف به «قاسم انوار»، «قاسم»، «قاسمی»، «قاسم انوار»، «شاه قاسم انوار» از اکابر عرفا و مشایخ متصوفه‌ی به‌نام قرن چهارده میلادی است. او در یکی از اشعار ملمع فارسی - تورکی خود، برای مشخص کردن کمی و یا زیادی فیض و لطف و بخشش‌های خداوند که وی مانند عطیه و هدیه و پیش‌کش به خود قبول می‌کند و به همه حال، چه کم چه زیاد، باعث شادمانی او می‌شود، با یاری از سنت هدیه‌دهی نه‌گانه‌ی تورک – موغول، از عدد دوققوز (نه) به معنی احسان اندک و از عدد دوخسان (نود) به معنی احسان بسیار استفاده کرده است:
زِ فیض‌ات خاطرِ قاسم، همیشه شاد می‌باشد
که این فیض از تو می‌یابد؛ اگر دوْققۇز، اگر دوْخسان[6]
٢- میرزه مهدی خان استرآبادی، دولت‌مرد، مورخ، تورکولوق، زبان‌شناس تورک، ملک‌الشعراء و باخشی (منشی) نادر شاه افشار و از نخستین تورک‌گرایان و تورکیست‌ها در دوران مودرنیته، در کتاب « سنگ‌لاخ» خود که در مورد گرامر زبان تورکی جغتایی نوشته، در باره‌ی توقوز به معنی هدیه چنین می‌گوید:
«توقوز: عدد نُه باشد که آن را به عربی تسعه خوانند و چون عدد افلاک نُه و اشکال رقم هندسه نیز نُه و عدد سلاطین طبقه‌ی موغول همه نُه است، که اوّل ایشان موغول خان و آخر ایشان ایل‌خان باشد، و بعضى از مورخین هم عدد اولاد یافث را نیز که ابوالتورک است نُه شمرده‌اند، که عبارت از تورک و روس و سقلاب [ایسلاو] و خلّخ [قارلیق] و چین و کماری [کیمال-کیمئر] و غازان [تاتار] و خزر باشد[7]، لهذا تورکان تیمناً عقد اکثر حساب را بر نُه گذاشته‌اند.
چنانچه [امیر علی شیر نوائی] در حیرت الابرار گوید - شعر:
ساقی! ادب شرطی‌نی آماده توُت
آلیما توْقوُز یۆکۆنۆب، باده توُت
(ترجمه: ساقی شرط ادب را آماده نگه دار، در مقابلم نُه -٩ بار سجده نما و ساغر شراب تقدیم کن)
و نیز در سد سکندری [داستان پادشاه اسکندر] گوید - شعر:
کیلیب قوْیدی‌لار باشی‌غه تاجِ زر
لباسِ زر اوستی‌غه زرّین کمر
یانا اوچ توقوز دولت ارکانی‌غه
توْن و جبّه بیرلا آنینگ یانی‌غه
(ترجمه: آمده و بر سرش تاج طلا و بر روی لباس زر کمر سیمین نهادند، هم‌چنین به ارکان دولت سه توقوز - دسته‌ی نُه‌گانه‌ی هدیه - و در کنارش لباس و جبّه هدیه کردند)
و له - شعر:
متاع آندا هر نی که اشیا کیلیب
توقوز توققوز آن‌دین مهیّا کیلیب
(ترجمه: هر اشیا و امتعه‌ای که در آن آمده، در شکل توقوز - ارمغان‌های- نُه‌گانه آمده است)
و چون هدیه و پیش‌کش را از هر جنس که باشد نُه نُه ترتیب مى‌دهند، لهذا هدیه و پیش‌کش را نیز بالمجاز «توقوز» نامند.
چنان‌که گوید - شعر:
چون ییتی قات ییرکا گیرگونگ عاقبت، حالا نی سود
گر سپهر اجناسی‌دین اه‌لینگ‌غه تارتارلار توقوز
(ترجمه: چون عاقبت تو رفتن به زیر هفت طبقه‌ی خاک است،
حالا چه سودی دارد اگر از اجناس عالم، توقوز - ارمغان به دست‌ات دراز و تقدیم‌ات کنند)
.....
توقوز اتابک:« کنایه است از آباء علوى که عبارت از نُه فلک
باشد.
توقوز تون: نام درختی است که نُه پوست دارد و چوب آن در کمال صلابت است و آن را توقوز دون هم گویند»[8].
سیستم هدایا و پیشکش‌های توقوزات در دولت‌های تورک – موغول:
١-بنا مارکوپولو در دوره‌ی امپراتوری کبیر موغول، موغولان می‌باید نُه -٩ برابر هدایای معمول را به خاقان کبیر قوبیلاى تقدیم کنند. امپراتورى موغول ایل‌خان‌لى هم عدد نُه -٩ را مقدس مى‌شمرد و هدایا را با مضربى از عدد ۹ دریافت مى‌کرد.
٢-در منابع تاریخی ذکر می‌شود امیر تیمور، که نادر شاه خود را از اوجاق او می‌شمرد، پس از فتح دمشق از مردم تحف و هدایایى جمع کرد که آن‌ها را «دوقوزات» مى‌نامید ....
٣- نُه عدد بودن هدیه‌ها در میان تاتارهای اوروپای جنوب شرقی: جیوزافات باربارو دیپلومات، تاجر و سیاح ونیزی در سفرنامه‌ی خود به سرزمین تاتارها در شمال دریای سیاه – دریای خزر به سنت هدیه‌ی توقوزات در میان تاتارهای مذکور اشاره و آن را به صورت نووئنا [Novena: توقوز، نُهتایی، نُه‌گانه] ترجمه می‌کند. او می‌نویسد (به نقل از ترجمه‌ی غیر دقیق فارسی: کتاب سفرنامه‌های ونیزیان در ایران. ص ٢٩): «کونسول از سر ناپرهیزگاری بر آن شد که هدایایی برایش [اولو محمد خان خاقان تاتاران در سال ١٤٣٨] به‌فرستد و برای او و مادرش و ناوروس هر کدام یک نووئنا فرستاد. نووئنا به تحفه و هدیه‌ای گفته می‌شود که عبارت باشد از نُه چیز گوناگون، نظیر پارچه‌های ابریشمین و حریرهای ارغوانی و دیگر اشیاء به تعداد نُه. زیرا رسم اهداء تحف و هدایا به بزرگان آن دیار چنین است. از این رو برای او نان و شرابی که انگبین ساخته بودند و آبجو و دیگر چیزها که شماره‌ی آن‌ها نُه بود فرستادند».
٤-دوقوزات - توقوزات در زمان دولت قیزیل‌باشیه: رسم دوقوزات - توقوزات در زمان دولت قیزیل‌باشیه (صفویه) هم مورد توجه قرار داشت. در هدایای ارسالی شاهان قیزیل‌باش به امپراتوران عوثمان‌لی نمونه‌های متعددی از ارمغان و پیش‌کش‌ها در واحدهای نُهتایی که «تقوز» - «دوقوز» نامیده می‌شد وجود دارد. به عنوان نمونه در نامه‌های شاه تهماسب این توقوزات فرستاده شده به امپراتوری عوثمان‌لی ذکر شده‌اند: «نُه (٩) قطار مایه، ده تقوز قطار استر، دوازده تقوز پارچه‌ی ابریشمی از مخمل و اطلس و کمخای فرنگی و یزدی و تافته‌ی شامی و غیره که به غایت لطیف باشد، نُه (٩) پرده‌ی سنگین با نُه (٩) تخته فرش از پشم شتر و نُه (٩) زین طلا و نقره‌ای جواهرنشان» (از کتاب مکتوبات شاه تهماسب، نوایی. صص ٥٩-٦٠، ٤٥٨-٤٥٩)
مختصری در باره‌ی تقدس عدد نُه -٩ در میان تورکان و موغولان و دیگر اقوام آلتائیک
تقدس عدد نُه -٩ همان‌گونه که میرزه مهدی خان استرآبادی هم بعضی از آن‌ها را ذکر کرده، در کوسمولوژی تورک - موغول (دوقوز گؤک = نه فلک، دوقوز آتابک)، شامانیسم تورک - موغول، دولت‌مداری تورک - موغول (دوقوز توغ)، اسامی طوائف تورکیک باستان و قدیم؛ نامهای اشخاص و اماکن جوغرافیایی؛ فولکلور و آداب و رسوم مردمی تورک - موغول،... هم دیده می‌شود.
١-دوقوز توغ سمبول دولت‌مداری تورک-موغول: دوقوز توغ (نُه عَلَمْ) در دولت‌های باستان و قدیم تورک («توُغ» و «سۆلده» در دولت‌های موغول، «بوْنجوُق» در دولت‌های اوروپای شرقی ماخوذ از بونجوق - مونجوق - مینجیق تورکی) سمبول دولت‌مداری بود و است[9].
در زمان صلح «آغ دوقوز توغ» - سفید و در زمان جنگ «قارا دوغوز توغ» - سیاه همیشه در مقابل یورت‌های خان‌ها نگاه داشته می‌شد. بایراق تموچین - چنگیز خان، هم‌چنین «موغالی» از برجسته‌ترین فرماندهان او، هر کدام دارای نُه -٩ پرچم[10] (دم گاو کوهی و یا یاک) آویخته به آن بود[11]. در جلوی اسب امیر تیمور گورکان که خود را از فرزندان چنگیز می‌دانست، یک بایراق با نُه -٩ پرچم (دم گاو کوهی) آویخته به آن به حرکت در می‌آورده می‌شد. امروز توغوز توغ سفید (تحت نام Есөн Хөлт Цагаан Туг, Yesön Khölt Tsagaan Tug) سمبول رسمی دولت‌مداری دولت موغولستان است.
٢-در کتاب دیوان لغات الترک تالیف محمود کاشغرى-قرن ١١، ماده‌ى توقوز توغ‌لوق خان چنین معنی شده است: [ترجمه‌ی تورکی و فارسی از عربی توسط مئهران باهارلی]:
«توغ: توغ [علم، درفش]؛ توقوز توغ‌لوق خان: دوقوز توغ‌لو خان یا دا خاقان. ائگه‌مه‌ن‌لیک آلانی نه ده‌ن‌لی گئنیش یا دا قوُروُ نه ده‌ن‌لی یوکسه‌ک اولورسا اولسون، بیر خاقان آصلا دوقوزدان آرتیق توغ قول‌لانماز. چونکو دوقوز سایی‌سی‌نین اوغورلو اولدوغونو دوشونورله‌ر. بو توغ‌لار بارچین آدی وئریله‌ن قوماش‌دان یا دا تورونجو بویاق‌دا اولان ایپه‌ک‌ده‌ن یاپیلیر. بونو دا اوغورلو سایارلار.
ترجمه: خان دوقوز توغ‌لوق: خان و یا خاقان دارای نُه -٩ توغ ویا عَلَمْ - درفش. قلم‌رو و ولایت خاقان هر چه‌قدر وسیع باشد و یا مقام و مرتبه‌ی او بلند، یک خاقان هرگز از بیشتر از نُه -٩ توغ و درفش استفاده نه‌می‌کند. زیرا عدد نُه -٩ را به فال نیک گرفته خوش‌شگون می‌دانند. این توغ‌ها را از دیبایی که بارچین می‌نامند و یا از حریری نارنجی رنگ می‌سازند. این را هم خوش‌یمن و مبارک می‌شمارند».
٣- در کتاب ده‌ده قورقوت: عدد نُه -٩ در کتاب ده‌ده قورقوت، مخصوصا در توی‌ها و ضیافت‌های بیگ‌ها – به‌ی‌ها بسیار دیده می‌شود. در این داستان‌ها بزرگ‌ترین ارمغان‌ها «دوقوزلاما چارقاب[12]» است. پدر ده‌لی دومرول به مناسبت تولد او «دوقوز بوغرا» قربانی می‌کند. آلپ‌های اوغوز به هنگام رجزخوانی «نُه -٩ دشمن» را یک‌جا خطاب می‌کنند، نوع چهارم زنان آن است که صبح قبل از شستن دست و روی خود یک «دوقوز بازلاماج» می‌خورد، ....
در داستان «قازان به‌ی اوغلو اوروز به‌ی‌ین توتساق اولدوغو بویو» از «توقسان تومه‌ن گه‌نج اوغوز» (نُه-٩ ده هزار=نود هزار اوغوز جوان و دلاور)، «دوقوز قاراگؤزلو کافیر قیزی» (نُه -٩ دختر سیاه چشم از مردم کافر)، «بادیالار قورولدوغو دوقوز یئر» (نُه -٩ محلی که بادیه‌های شراب در آنجاق قرار داده شده)، سخن می‌رود: «بیر گون اولاش اوغلو قازان به‌ی یئری‌نده‌ن [اؤرو] دورموشدو. قارا یئرین اوزه‌ری‌نه اوتاق‌لارین.ی تیکدیرمیش‌دى. بین یئرده ایپه‌ک خالی‌چاسى دؤشه‌تمیش‌دى. آلا سایوان.ی گؤک یوزونه آشانمیش‌دى. دوقسان تومه‌ن گه‌نج اوغوز صؤحبتی‌نه ده‌ریلمیش‌دى. آغزى بؤیوک خومره‌له‌ر اورتالیغا سالینمیش ایدى. دوقوز یئرده بادیالار قورولموش‌دو. آلتین آیاق صوراحی‌له‌ر دیزیلمیش‌دى. دوقوز قارا گؤزلو اؤرمه ساچ‌لى، اه‌ل‌له‌رى بیله‌یی‌نده‌ن قینالى، بارماق‌لارى نیگارلى، بوغازلارى بیره‌ر قاریش کافیر قیزلارى آل شارابى آلتین آیاق‌لا قالین اوغوز به‌ی‌له‌ری‌نه گه‌زدیریرله‌ردى».
٤-دوقوز در فولکلور - مراسم عروسی تورک - موغول: در برخی گروه‌های موغول و تورک، مانند اوزبیک‌های تاش قورغان در تورکستان جنوبی (شمال افغانستان) رسم جمع‌آوری اشیاء و هدیه دادن در مراسم عروسی «توقوز» نامیده می‌شود[13]. در میان اوزبیک‌ها ابزار کوچک مانند استکان در گروه‌های نُه تایی در جهیزیه‌ی عروس گذاشته می‌شود. در میان تورکمن‌ها نیز مهریه‌ی دختر خان و طوُرها (توُر، توُرا-توره، قوُرا-قوره، قوُر: اعیان و آن‌هائی که مرتبه و رتبه‌ی عالی دارند) و سایر اعیان و اشراف بر مدار نُه -٩ است: دو دوقوز طلا، سه دوقوز طلا، تا نود دوقوز طلا، ...
٥-در میان موغول‌ها: عدد نُه -٩ مانند تورک‌ها، مانچو - تونگوس‌ها، چینی‌ها و دیگر اقوام – ملل آلتائیک؛ در فرهنگ موغول هم تقدیس شده و می‌شود. مولف تاریخ جهان آرا تقدیس عدد نُه -٩ در میان تورکان را برگرفته از موغول‌ها دانسته است: «اویماق موغول نُه نفرند. بدان جهت تورکان عدد توقوز را معتبر دانند»[14]. مهدی خان استرآبادی هم در توضیح توقوز که فوقا نقل شد به این مساله اشاره کرده است: «عدد سلاطین طبقه‌ی موغول همه نُه است، که اوّل ایشان موغول خان و آخر ایشان ایل‌خان باشد». در تاریخ سری موغولان، عدد نُه صرفا در رابطه با چنگیز خان (حوادث عمده‌ی حیات او، توده‌های عظیم طوائف و اتباع، قابلیت‌های اوسطوره‌ای‌اش، ....) به کار رفته[15] که نشان از تقدس خاص آن است.
در منابع تاریخی متعددی ذکر می‌شود موغول‌ها هنگام نیایش «گؤک تینگری» (آسمان آبی – خدای آسمانی) رو به آفتاب مى‌نمودند، کمربند خود را گشوده به گردن می‌آویختند، کلاه از سر بر داشته در دست می‌گرفتند و در حالی که به سینهی خود مشت می‌زدند نُه -٩ بار سجده مى‌کردند و با خواندن دعایی خاص، شراب نثار زمین - جرعه افشانى می‌کردند. به عنوان نمونه در خصوص تموچین - چنگیز خان گفته شده است: «... روی به طرف خورشید کرد، کمربند خود را به گردن آویخت، کلاهش را به دست گرفت و در حالی که به سینهی خود می‌کوبید نُه -٩ بار رو به خورشید سجده کرد، دعا نمود و شراب به زمین ریخت»[16]. در بیتی از نوایی که میرزه مهدی خان استرآبادی آن را در توضیح معنی توقوز آورده و فوقا نقل شد هم نُه بار سجده به عنوان نمایش احترام به کار رفته است. «چنانچه در حیرت الابرار گوید - شعر: ساقی ادب شرطی‌نی آماده توت - آلیما توقوز یوکونوب، باده توت» (ترجمه: ساقی شرط ادب را آماده نگه دار، در مقابلم نُه -٩ بار سجده نما و ساغر شراب تقدیم کن)
عدد نُه -٩ در سیستم حقوقی - قضائی موغول هم جایگاه ویژه‌ای داشت. به عنوان نمونه طبق یاسای چنگیزی، تارخان‌ها - طرخان‌ها، رتبه و مقامی خاص که از هر وظیفه و مأموریّتی معاف بودند و می‌توانستند هر غنیمتی را بدون پرداخت عُشریّه به دست آورند و حق داشتند هر زمان که به‌خواهند نزد امپراتور موغول و تورک شرفیاب شوند، از امتیاز مرتکب شدن جرم و گناه به تعداد نُه -٩ بار بدون کیفر برخوردار بودند. بنا به گزارش مارکوپولو سیاح ونیزی، بعضی از سارقین اشیای بی ارزش، ممکن بود با پرداخت نُه -٩ برابر قیمت اموال مسروقه مجازات چوپ و فلک خود را بازخرید کنند. فرمان غازان خان درباره‌ی املاک واگذاری به لشکریان موغول تحت عنوان اقطاعات، نُه -٩ مادّه داشت، ...
٦-دوقوز در نام قبائل تورک، دوقوز اوغوز، دوققوزلو ...: دوقوز در نام طوائف تورکیک باستان و قدیم، مانند «دوقوز اوگور»، «دوقوز تاتار»، و «دوقوز اوغوز» دیده می‌شود. بنا به روایات، تمام قبایل اوغوز مرکب از ۲۴ قبیله منشعب از «دوقوز اوغوز» هستند. در کتیبه‌هاى اورخون مراسم یوغ (عزادارى) دوقوز اوغوزها به مناسبت مرگ آلپ ارتونقا - افراسیاب در شاهنامه - ذکر شده است[17]. از طوائف تورک معاصر، «دوقوزلو» نام تیره‌ای بزرگ از طایفه‌ی شش بلوکی از کونفدراسیون ایلی تورک قشقایی در جنوب ایران است. عقیده‌ی مردمی بر این است که تیره‌ی دوقوزلو به همراه تیره‌های عراقی، آغاجری، آبادچی، توشمال و .... از همراهان دوقوز خاتون (در ادامه‌ی مقاله)، همسر هولاکو خان موغول نوه‌ی چنگیز خان بود که بعد از وفات دوقوز خاتون در اورمو (اورمیه)، شاید با فرمان مستقیم خاقان‌های موغول بعد از هولاگو از طریق عراق (ایراق‌ایل، عراقستان، بخش جنوبی تورک‌ایلی) به فارس و میان قشقاییان آمده است[18].
٧-دوقوز به عنوان اسم شخص: در میان تورک‌ها و مخصوصا موغول‌ها نام «دوقوز» و معادل موغولی آن «یسو – ییسو – یه‌سو»[19] به عنوان اسمی خوش‌یمن، به معنای خوش‌یمن، و ارمغان خوش‌یمن، خوش‌شگون، مبارک، مسعود؛ کامل، مکمل، بی نقص و .... هم به کار می‌رفت. چنانچه در خاندان چنگیز خان، نام پدر او «یسوگه‌ی – یسوکای باقاتور» در زبان موغولی به معنی «مانند نُه-٩ خوش‌یمن و مبارک»، نام دو همسرش «یسولون» و «یسوگان» (دو دختر یئکه چه‌ره‌ن از تاتارها)، نام عروس چنگیز خان «یسولون خاتون» (همسر پسرش چاغاتای، دختر قاتا نویان از قونقورات‌ها)، نام یکی از فرزندان تولوی «یسو بوغا»، نام سرکرده‌ی اولوس چاغاتای «یسو.ن مؤنگکه» و نام مادر او «یسولون خاتون» و برادرش «یسون توآ»، اسم همسر مسیحی و نزدیک‌ترین مشاور هولاکو امپراتور موغول «دوقوز خاتون» که در اورمو فوت کرد و اسم همسر دیگر او و مادر آباقان جانشین او «یسون‌چین خاتون» (از طائفه‌ی سولدوس-سولدوز)، نام یکی از فرزندان هولاگو «یسودار» (حاکم خوراسان)، نام یکی از دامادهای هولاگو «یسو بوغا قوراقان» (همسر قوت‌لوق قان، دختر اوروغتو نویان از طائفه‌ی دوربان)؛ نام یکی از فرزندان آرغون ایل‌خان «یسو تیمور»، نام عروس آریق بوغا «یسودار» (همسر یوبوقور) و ... ، همه دارای بن «یسو» (ییسو، یه‌سو، اه‌سو، ایسو) به معنی نُه -٩ و مجازا خوش‌یمن است.
٨-دوقوز به عنوان اسم اماکن جوغرافیایی - جزائر دوققوزلار دریاچه‌ی اورمو – شاهو تالا و یخچال دوققوز پیلله در شهر اورمو: تقدیس عدد نُه -٩ در نامهای جوغرافیایی و ابنیه‌ی تاریخی سرزمین‌های تورک از جمله تورک‌ایلی، مخصوصا در استان آزربایجان غربی و مرکز آن شهر افشارها - اورمو دیده می‌شود. احتمال دارد وفور اماکن جوغرافیایی با نام دوققوز در اورمو و اطراف آن با «دوقوز خاتون» همسر هولاگو که در اورمو فوت کرد در ارتباط باشد: بوزلوق (یخ‌خانه) «دوققوز پیلله بوزلوغو» در شهر اورمو، مجمع الجزائر «دوققوزلار تاخیم آداسی» در قسمت جنوبی دریاچه‌ی شاهو تالا -اورمو [تاخیم - طاقم: دسته، مجموعه، تیم،...]، «دوققوز گؤزلو کؤپرو» در فاصله‌ی پنج کیلومتری جاده‌ی ترانزیتی ماکو بر رودخانه‌ی آغ‌چای در نزدیکی روستای بسطام (در غرب شهر قره‌ضیاءالدین، بخش مرکزی شهرستان چایپاره، آزربایجان غربی)، .... کاربرد نُه -٩ در اماکن و ابنیه، سنتی است که در فرهنگ چینی هم (در ادامه) موجود است.
٩-عدد نُه -٩ در فرهنگ چینی: عدد ٩- نُه عددی مقدس، سمبول
کمال، بی نقص بودن، عمر طولانی، ابدیت، مطلق و نهایی و حد اعلا بودن و .... است و «عدد
بهشت» نامیده می‌شود. بلندترین مرتبه‌ی بهشت، «نهمین بهشت» نام دارد. در اوسطوره‌شناسی
چینی، اژدها و یا دراگون نُه -٩ فرزند دارد.
عدد نُه -٩ به عنوان سمبول حاکمیت مطلق و اعلای امپراتور با تاریخ امپراتوری‌های چین در هم تنیده است. «نه-٩ قاره» (جییو ژو) به معنی قلم‌روی وسیع امپراتور است. امپراتورها جامه‌های خاص امپراتوری که بر آن نُه -٩ اژدها نقش داشت می‌پوشیدند و امر به ساختن «دیوارهای نُه -٩ اژدها» و سایر بناها در ارتباط با عدد نُه -٩ در کاخ‌های خود می‌دادند تا ابدی و مطلق بودن حاکمیت خود را نشان دهند. «شهر ممنوع» در پکن (بئش بالیغ) مرکب از نُه -٩ کاخ است. در این کاخ‌های معظم، تعداد ٩٩٩٩ اوتاق وجود دارد. سه سالون عمده‌ی آن، به ارتفاع نُه-٩ ژانگ و نُه-٩ چی است (واحدهای طول). در طراحی درها، پنجره‌ها،پله‌ها و دیگر سازه‌های کاخ‌ها و عبادت‌گاه‌ها عدد نُه -٩ و مضارب آن دیده می‌شود. به عنوان نمونه بر درب هر کاخ ٨١ درکوب در نُه -٩ ردیف و نُه -٩ ستون نصب شده است. پله‌ها تعدادشان نُه -٩ و یا مضربی از آن است.
در اوردوهای امپراتوری‌های چین قدیم، مقامات نظامی نُه -٩ رتبه داشت. « نُه ارمغان» مجموعه‌ی از نُه -٩ قلم جنس بود که به افسران برجسته و وفادار به امپراتور پاداش؛ و «اعدام نُه -٩ خویشاوند» سخت‌ترین مجازاتی بود که به خائنین داده می‌شد و در نتیجه‌ی آن علاوه بر مجرم خائن، نُه -٩ دسته از خویشاوندان او هم به فرمان امپراتور با شکنجه اعدام می‌شدند.
عدد نُه -٩ امروز هم در فولکلور چینی بسیار رایج است. زوج‌های جوان در ٩ سپتامبر عروسی می‌کنند و هدایای رومانتیک معمولا ٩٩ و یا ٩٩٩ عدد (گل سرخ، ...) است. روز نهم ماه نهم هر سال فستیوال شعر و شراب «یانگ مضاعف» جشن گرفته می‌شود. « نُه -٩ ظرف بزرگ» نام ضیافتی است که ثروت‌مندان به مناسبت تولد و عروسی و .... می‌دهند و در آن نُه -٩ غذای مختلف سرویس می‌شود. در طب سوزنی چینی، سوزن‌های عمده دارای نُه -٩ نوع هستند. در ضرب‌المثل چینی «گربه نُه -٩ جان دارد» عدد نُه -٩ مفهوم بسیار زیاد و بی‌شمار دارد. ...
١٠- نُه -٩ در ضرب‌المثل‌های تورک: ضرب‌المثل چینی «گربه نُه -٩ جان دارد» عینا در زبان تورکی هم موجود است (دوقوز جان‌لی پیشیک). علاوه بر آن، در زبان تورکی امثال متعددی که در آن‌ها دوقوز - نُه -٩ به معنی بی شمار و بسیار زیاد و ... است وجود دارد: پاپاق‌چی‌نین گؤیلو اولسا، بیر ده‌ری‌ده‌ن دوققوز پاپاق تیکه‌ر؛ بیر قاشیق‌لا دوققوز آبدال گئچینه‌ر - دوْیار، دوغرو سؤیله‌یه‌نی – آییتانی، دوققوز کؤی‌ده‌ن - اوبادان قووارلار؛ بیر آتا دوققوز اوغولو به‌سله‌ر، دوققوز اوغول بیر آتانی به‌سله‌یه‌مه‌ز؛ ....
١١-نهایتا عدد ۹- نُه در میان تورکان قاجار که نسب خود را به موغولان می‌رساندند، از اهمیت سمبولیک برخوردار بود. چنانچه به مناسبت بازگشت مظفرالدین شاه از سفر اوروپا به افتخار او در سرحد قاجاری « نُه طاق نصرت» برپا داشته شده بود.
برای مطالعه‌ی بیشتر:
تقدیس نُه -٩ در شامانیزم تورک - موغول، اساطیر و میتولوژی و افسانه‌های تورک، پروتوتورک‌ها، تورکیک‌های باستان و قدیم گؤک‌تورک، اوغوز؛ اه‌رگه‌نه‌قون، اوغوزنامه‌ها و ماناس، شجره‌ی تراکمه؛ رسوم و سنن و فولکلور تورک‌های سیبری شمالی و جنوبی، ساخاها (یاکوت‌ها)، آلتای‌ها، تئلئنگوت‌ها، خاکاس‌ها، ....
توحید
ملک زاده دیلمقانی. سمبولیسم عدد نه در میان تورکان
http://atropatena.arzublog.com.arzublog.com.arzublog.com.arzublog.com.arzublog.com/post-17450.html
Türk Mitolojisinde
9 Rakamı
https://guneyturkistan.wordpress.com/2011/04/06/turk-mitolojisinde-9-rakami/
Türk Mitolojisinde 9
Sayısı
https://yenidenergenekon.com/677-turk-mitolojisinde-9-sayisi/
Wang, Penglin, and 王彭林. “The Power of Numbers in
Shamanism A Patterned Explanation of Shaman Names in Inner Asia.” Central
Asiatic Journal, vol. 55, no. 1, Harrassowitz Verlag, 2011, pp. 91–127,
http://www.jstor.org/stable/41928572.
[1] به نقل از: نادرشاه و بازمانده‌گانش، همراه با نامه‌های سلطنتی و
اسناد سیاسی و اداری. گردآورنده عبدالحسین نوائی. صص ٣٠١-٣٠٤
[2] تاخیم-طاقمTaxım
– Takım : دسته، مجموعه، تیم، ....
[3] یکون- یئکونYékün : محرف کلمه‌ی ییغینYığın
تورکی به معنای جمع و مجموع است.
[4] «-ت، -د» در کلمه‌ی دوقوزات، پسوند جمع در تورکی قدیم و موغولی
بعد از کلمات مختوم به حروف بی صدا است. مانند: نوم (کتاب) ← نومود، به‌گیت: بیگ‌له‌ر،
اوغلیت: اوغول‌لار، ییلپاقوت: آلپاقولار، تاغشوت: تاغشولار-شعرله‌ر، اورونوت:
اورونولار- ساواش‌چی‌لار، که‌ره‌ییت: که‌ره‌ی‌له‌ر- بیر تورک بویو، تورکوت: تورک‌له‌ر،
توقات (اسکی تورک‌جه توقو)، یاقوت: یاقولار (تاکولار، ساخالار)، باشقیرت (بلکه
باشقیرلار)، کلمات-که‌له‌مات: که‌له‌مه‌له‌ر (دعاها و سرودهای دینی)، قالات:
قالاها (قلعه‌ها، قریه‌ها بر بلندی)؛ ...کلمات مختوم به ن، ل، ر، هنگام اضافه شدن
پسوند جمع «-ت، -د» حرف آخر خود را از دست می‌دهند. مانند خان (امپراتور، شاه‌زاده)
← قاد، قآت، خاد، خآد (شاهزاده‌ها)،
سایین (محترم، آقا) ← ساییت، خوتوت: خاتین‌لار، قاغات: قاغان‌لار، تارقات:
تارخان‌لار، تیگیت: تیگین‌له‌ر- شاهزاده‌له‌ر، بایات- بایاد: (بایان‌لار، زنگین‌له‌ر)،
قانات (اسکی تورک‌جه‌ده قان)، سوت (اسکی تورک‌جه سور)، بوروت (بورون‌لار، بیر
قیرقیز بویو)، ....
[5]وجود کلمات متعدد در زبان تورکی برای مفهوم هدیه و پیش‌کش مانند
ساوور - ساورێ - ساووری، توزغو، تورقو، ساوقات– سوْوغات - سوغات، ته‌گیشمیشی-
تگیشمیشی، تانسوق، اؤرگوجوت، نیکه – نیکو، آرماغان- ارمغان، اولجامیشی، به‌له‌ک،
چؤنگگای، اؤگولگه- اؤگگولته - اؤگگولگه – اوکولکا - اؤگلوک، باغیش، اؤدول، باریقو،
....نشان‌گر فرهنگ بسیار متنوع هدیه‌دهی، ایضاً یک نظام مفصل و قواعد تثبیت شده
در مورد سنن پیشکشی و احسان در میان تورکان و موغولان است.
[6] فصل دوم: توضیح و تشریح اشعار تورکی و ابیات و اشعار ملمع
تورکی-فارسی شاه قاسم انوار سرابی قرائت و تصحیح شده توسط مئهران باهارلی
[7] روایت‌های افسانه‌ای – داستانی - اوسطوره‌ای – دینی - تاریخی
قدیمی یافث (گویا پدر اوروپائیان، اهالی آسیای صغیر، آوراسیا، یاجوج و ماجوج و
.... )، حام (گویا پدر آفریقائیان، سیاهان، زنگیان، هندیان، ...) و سام (گویا پدر آسیائیان،
اعراب، ...) را سه پسر نوح می‌دانستند و می‌گفتند که نوح توران‌زمین را به پسر
ارشد خود یافث ملقب به ابوالتورک (پدر تورک‌ها) و یا الونجه خان داده است. (تمام
خانان و خاقانات شرق و تورکستان سنتا خود را از نسل یافث دانسته‌اند). در این‌جا
منظور از تورک‌ها، نسل یکی از پسران یافث به نام تورک است. طبق برخی روایات هشت
پسر یافث عبارتند از: تورک، خزر، صقلاب، روس، میشک، چین، کماری - کیمال، قارخ - قارلیق.
طبق بعضی از روایت‌ها، ایران بخشی از توران‌زمین و یا سرزمین تورک‌ها داده شده به
تورک پسر یافث است. در حالی که روایات دیگری پرس‌ها و اهالی روم را مانند اعراب نه
از نسل یافث، بلکه از نسل سام دانسته‌اند. ابن خلدون یکی از نخستین منابع تاریخی
است که «جوغرافیای ایران» را به صورت جزئی از «ارض الترک» یعنی سرزمین تورک‌ها و
یا تورک‌زمین، حتی در معنای نَسَبی اوسطوره‌ای دانسته است.
شاه
تهماسب، «خاقان تورکستان»، پادشاه تورک‌زمین
[8] آیا تون در نام توقوز
تون، با کلمه‌ی تورکی – موغولی «توْس» (توز، توژ، توس، توج) به معنای پوست درخت
خدنگ، پوست درخت خوُش – غوُش؛ درخت غان، درخت غوشه مرتبط است؟. واژه‌ی تورکی –
موغولی توس از ازمنه‌ی قدیم به زبان‌های ایرانیک از جمله فارسی وارد شده و در شاه‌نامه‌ی
فردوسی هم به کار رفته و از آن طریق وارد زبان عربی و به صورت توج معرّب شده است.
بون توس به معنی چوب مرتبط با کلمات «توْساق» (نوعی درخت که چوب سخت و قرمز رنگ
آن در بناها به کار می‌رود)، «توْسماق» (کونده‌ی درخت)، «توْستاق» (سه‌پایه‌ی چوبی)؛
هم‌چنین «توسقور»، «توسخوقور» در زبان موغولی به معنی بوشقاب و سینی (چوبی؟)، ...
است. کلمه‌ی «توس» در کتاب ده‌ده قورقوت در ترکیب «توْزلوُجا» (آغ‌جا توزلو قاتی یاییم)
به معنی پوسته‌ی درخت قایین که برای محکم کردن کمان به قبضه‌ی آن پیچیده می‌شود به
کار رفته است. ... توس در ریشه‌یابی کلمه‌ی تورکی استکان به صورت توس‌تاقان (توس +
تاقان) هم مطرح شده است.
ریشه‌شناسی
کلمات تورکی سماور، استکان، تپسی؛ کلمات چینی قوری، چای، فنجان، سینی؛ و کلمات غیر
فارسی نعلبکی و قند و شکر و کتری و قهوه و
....
[9] توغ، توق، طوق، طوغ، توچ در زبان تورکی به معنای درفش و
عَلَم و پرچم؛ علامت و نشان و سمبولی ساخته شده از دم اسب که تورکان و
موغولان بالای خرگه – خه‌رگه، چادر – چادیر و بایراق - بیرق و سونگو - نیزه و ....
نصب می‌کردند؛ در اصل یک نشانه‌ی سلطنتی متشمل بر چند نوع کوس، طبل،
درفش و عَلَم؛ و در دوره‌ی محمود کاشغری نوعی درفش از پارچه‌ی ابریشمی. ریشه‌ی
کلمه‌ی تورکی توغ، کلمه‌ی چینی «توُ» (در چینی قدیم: دوْک) است. کلمه‌ی توغ به
زبان موغولی هم وارد شده است. از همین ریشه است منصب توغ‌چی در دولت‌مداری تورک به
معنی علم‌دار و پرچم‌دار و بیرق‌دار.
TUĠ (توغ” (tuğ, sancak” [204c]: Mu. tuq [219]; Müh.
tuġ [225]; Şam. tuġ [161a]; KMo. tuġ, MMo. tug “bayrak, sancak vb.” (Lessing
1960: 838). Clauson, Çinceden Türkçeye ödünçleme yoluyla geçtiğini düşündüğü
tuğ kelimesinin, Moğolcaya da Türkçeden erken dönemde ödünçlendiğini ileri
sürer (1972: 464). Doerfer de tuğ kelimesinin Türkçe üzerinden birçok dile
geçtiğini bildirir (TMEN II: 969).
[10] کلمه‌ی تورکی په‌رچگه‌م
– په‌رچه‌م - پرچم ریشه گرفته از په‌رچ – پیرچ – پورچ - بورج به معنی گیسو، طره،
هم‌ریشه با کلمه‌ی په‌رچگه‌ک-په‌رچه‌ک – به‌رچه‌ک - بیرچه‌ک به همان معنی است
[11] TUQ.
Mongolian banner. Sacred standards raised by Cinggis-qan (q.v.) and other
Mongol figures. It required human sacrifice to propitiate the Sülde
(q.v.) or ancestral spirit resident in it during times of mobilization for war.
Reportedly, this was done as late as 1945. That of Cinggis-qan was white and
had nine yak tail streamers
(later horse tails seen to have been substituted for Mongol banners). That
of Muqali (q.v.) also had nine yak tails and a black moon on his tuq. That of Qubliai
(q.v.) had the sun and the moon, and that of his brother Hüle’ü (q.v.) and eagle. The practice of the tuq
probably came to Mongols from the Turks, although the Kitan (q.v.) and Chinese
also used such banners.
[12] چارقاب: این کلمه‌ی
تورکی که قسمت «چار» آن به معنی پوشش در «چارقات» هم وجود دارد، به معنی روسری،
سرپوش، چادر؛ نوعی لباس و سرپوش مخصوص عالی‌مقامان است.
[13] رسوم و عنعنات خلم (تاش قورغان)، بخش سوم،
توقوز :درعرف مردم خلم «توقوز»
یک‌جا گرد آوردن و جمع کردن اشیای مختلف را می‌نامند. هم‌چنان نام یکی از رسومات
عروسی است که بعد از ختم رسم ته جوالی هنگامی که موعد محفل عروسی و نکاح نزدیک می‌شود
فامیل داماد کالاهای عروس و تجهیزات آماده شده را در لای بوکس‌های متعدد جابه‌جا
نموده آن را با اجتماع تعدادی از زنان اقارب و هم‌سایه‌های دعوت شده، در حالی که بوکس‌ها
را بالای شانه یا بالای سر خود حمل می‌نمایند همراه با سرودخوانی و نواختن دف و
دایره به صوب خانه‌ی عروس به راه می‌افتند. اقارب عروس در خانه از اوشان استقبال
گرم می‌نمایند. بعد از صرف طعام و چای و شوکولات کدبانوی در اجتماع بانوان دهن بوکس‌ها
را می‌گشاید، کالا و تجهزاتی را که از طرف فامیل داماد تهیه دیده شده یک یک را
برای بانوان نشان می‌دهد و اعلان می‌کند. اهل مجلس کالا و مواد تجهیزاتی را تماشا
و اظهار خوشی و سپاس می‌نمایند. این رسم را بنام «توقوز» یاد می‌کنند. این رسم
درین اواخر تقریبا متروک و از بین رفته است.
https://www.facebook.com/345323772300793/posts/459327067567129/
[14] قاضی احمد غفاری قزوینی، تاریخ جهان آرا. کتاب‌فروشی حافظ، چاپ
١٣٤٣. ص ٤١
[15]
Larry Moses. Triplicated Triplets: The Number Nine in the "Secret
History" of the Mongols. Asian
Folklore Studies. Vol. 45, No. 2 (1986), pp. 287-294
[16] اعتقادات موغولان | مراسم عبادی موغولان | رسم آندا یا برادری موغولان
| مراسم ازدواج موغولان
[18] فرهنگ و زبان مردم آبادچی
[19] *yesün
< *yersün ‘nine’. *ye(r)sün is the only numeral formed with -sUn. Only BaoÑ
preserves the -r-, but it is confirmed by the corresponding decad *yeren ‘ninety’ listed above. The EYu and Mgr initials are devoiced due
to the following strong consonant. The affrication of -s- is common in Mgr but
less so in Kgj.
MMo SH yesun H170, HY yesün M111,
Muq yisün (?yesün) P390b. WM yisü(n) L434a. Kh yös(ön) [written yesö(n)] H202b.
Ord yisʉ ~ yʉsʉ M402b. Bur yühe(n) [written yuhe(n)] C787a. Brg yuxu: ~ yus
U224. Kalm yisn M278a. Dag is 546
E34, yis NK568b. EYu x́isən B113, šisən J107b. MgrH ʂʒən J107a, X169, sʒən
X146. MgrM šʒeŋ T384, ʂïʒaŋ (obs.) DS4. BaoD iəsuŋ BL93a. BaoGt yəsuŋ C142. BaoÑ
yirsɵŋ CN219. BaoX isoŋ BC67. Kgj yasuŋ ~ yacun ~ yaʒuŋ S305a. Dgx yesuŋ B188.
Mog---.
No comments:
Post a Comment