مرتضی قلی خان شاملو - ظفرین تورک‌جه دیوانی اؤن‌سؤزو

مرتضی قلی خان شام‌لو - ظفرین تورک‌جه دیوانی اؤن‌سؤزو

 

تصحیح: مئهران باهارلی

 

دیوانِ ظفر

 

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمِ

شُکر و سپاسِ نامتناهی اوْل قادرِ بی‌چونا کیم چون عدم آسایش‌گاهی‌دین وجود آرایش‌گاه‌لارێ‌نا جلوه وئریپ، انسان‌ێ سایرِ مخلوقات‌دین برگُزیده ائدیپ، نُطقِ شریفی‌نه ممتاز قێلدێ. بوُ رباعی مضمونی‌یله:

رباعی

اوْل کیم بوُ جهان خلقتین آغاز ایتتی

صُنعی‌نی کیلکی [ایله] نقش‌ پرداز ایتتی

انسان‌ێ قاموُ نُطق ایله ممتاز ایتتی

نطق اهلی‌نی نظم ایله سراف[راز ایتتی]

[....] بی‌حدّ و قیاس اوْل صانعه کیم چون عبارتِ جواهر [....]قیل‌دان سوْنرا، اوْل گُلشنِ اِرَم ‌آیینی نظم اهلی‌نین خامه‌یِ [....] رشکِ نگارخانه‌یِ چین قێلێپ و غیرتِ خلدِ برین یاسادێ. « جَلَّتْ آلاءهُ وَ عَمَّتْ نَعْمَاءهُ وَ لا الَهُ غَيْرُهُ »

و درودِ نامعدود اوْل انبیاء حلقه‌سی‌نین خاتمی‌نه کیم « إِنَّ اَلشِّعْرَ لَحِكْمَةٌ وَ إِنَّ اَلْبَيَانُ سِحْرٌ » نکته‌سی‌یله شعرا پایه‌سی‌ن[ی] حکماء مرتبه‌سی‌نه یئتیردی. « صَلِّيَ اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ اُلْهَ وَ سَلَّمَ ».

و سلام صلوات و اکملِ تحیّات اوْنوُن وصی‌سی‌نین پاک روانێ‌نا کی مصدوقه‌یِ « اَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسي، اِلاّ اَنَّهُ نَبِيَّ بَعْدِي » [کی] امام، پیشوایِ کلِّ مخلوقات‌دێر. «عَلَيْهِ اَلصَّلَوةُ وَ اَلسِّلْمُ ».

امّا بَعْدْ

ناظمِ لُآلی حُلل و حُلی «مرتضی قوُلوُ متولّی» بوُ طرز ایله بیانِ حال و بوُ نهج ایله شرحِ ما فی البال ائده‌ر کی:

چون صفحه‌یِ روزگاردا قالماق ایچۆن، خاطره یئتیشدی کی فارسی اشعارێ قریبِ یۆز بینگ بیته یئتیشمیش ایدی، بیر نیجه ده «تۆرکی» گفتارێ انشاء اوْلوُنا. هوایِ روح‌افزایِ بوستانِ شوقا دۆشۆپ؛ بولبولِ شوریده‌ حال کیمی مست اوْلوُپ، بیر نیجه غزلِ شکسته بسته نظمه چکیپ، بوُ نادره مجموعه‌یه درج اوْلدوُ.

رحمتِ ازلی اوْل پاک‌نهاد یوْل‌داش‌لارا کی بوُ نوعروسِ شاهده مشاهده قێلدێق‌چا اعلاسێ‌نێن حِلیه‌سی‌نه تحسین ایله جمالِ کمالێ‌نا زینت یئتیره، و ادناسێ‌نێن شان[ین]ه مروّت بیرله زلفِ خطاسێ‌ندان عقده‌یِ عیوبوُن[و] چێخارێپ، آیینه‌یِ قدرتی‌نده‌ن صیقلِ احسان ایله نقصان غبارین[ێ] گؤتۆره.

 

MURTAZA QULU XAN ŞAMLI – ZEFER’İN TÜRKÇE DÎVÂNI ÖNSÖZÜ

TASHİH ÉDEN: MÉHRAN BAHARLI

Dîvân-ı Zefer

[Bağışlayıcı ve esirgeyen Tanrı’nın adıyla]

Şükür ve sipâs-ı nâmütenâhi ol qâdir-i bîçûna kim çün edem âsâyişgâhîdin vucûd ârâyişgâhlarına cilve vérip, insan’ı sâyir mexlûqâtdin bergüzîde édip, nütq-i şerîfine mümtaz qıldı. Bu rubâi mezmûnuyla:

Rubâi

Ol kim bu cahan xilqetin âğâz itti

Sün’ini kilki [ile] neqş perdâz itti

İnsânı qamu nütq ile mümtâz itti

Nütq ehlini nezm île serefrâz itti

[…] bîhedd ve qiyâs ol sâni’e kim çün ibâret-i cevâhir […] qıldan sonra ol gülşen-i irem âyîni nezm ehlinin xâme-i …. reşk-i nigârxâne-i Çin qılıp ve qéyret-i xeld-i berîn yasadı. [İyiliyi-yaxşılığı dışa vuruldu ve erinçleri yayıldı. Ve ondan başqa Tanrı yoxdur]

Ve durûd-i nâme’dûd ol enbiyâ helqesinin xâtemine kim [Qoşuq bilgelikdir ve kelecilik büyüdür] nüktesiyle şüerâ pâyesini hükemâ mertebesine yétirdi [Tanrı o ve uruğuna keleme éder]

Ve selam selevât ve ekmel-i tehiyyât onun vesîsinin pâk revânına ki mesdûqe-i [Hârûn Mûsâ’ya ne idiyse, sen de mene öylesin, tekce o menden sonra yalavacdır] ki imâm pîşvâ-i küll-i mexlûqâtdır. [Keleme ile barış onun üzerine olsun]

Amma be’d, nâzim-i luâli hülel ve hüli “Murtaza Qulu Mütevelli” bu terz ile beyân-ı hal ve bu nehc ile şerh-i mâ fî-l-bâl éder ki:

Çün sefhe-i rûzîgârda qalmaq içün, xâtıra yétişdi ki Fârsî eş’ârı qerîb-i yüz biñ béyte yétişmiş idi, bir nice de Türki güftârı inşâ oluna, hevâ-i rûhefzâ-i bûstân-ı şovqa düşüp, bülbül-i şûrîde hâl kimi mest olup, bir nice qezel-i şikeste beste nezme çekip, bu nâdire mecmûeye derc oldu.

Rehmet-i ezelî ol pâknihâd yoldaşlara ki bu nov erûs-i şâhide müşâhide qıldıqça e’lâsının hülyesine tehsîn ile cemâl-ı kemâlına zînet yétire, ve ednâsının şe’nine mürüvvet birle zülf-i Xatasından üqde-i uyûbun çıxarıp, âyine-i qüdretinden séyqel-i ihsân ile nüqsan qubârını götüre.

 

سؤزلوک

اه‌رینج: نعمت

اه‌سیرگه‌یه‌ن: رحم ائده‌ن، آجییان

اوْل: او

اۇرۇق: خاندان

ایتتی: ائتدی

بۆیۆ: جادو، سحر

بیرله: ایله، بیرلیک‌ده

بیلگه‌لیک: فرزانه‌گی

بینگ: مین، هزار

خطا: قسمت شمالی و شمال غربی چین امروزی منطبق بر تورکستان شرقی و یا شخص منسوب به‌ آن. در کتب اسلامی و ادبیات قدیم تورک و عرب و دری - فارس تا آن قسمت از خاک چین را که ‌می‌شناختند ختا یا کاته، خاتای، ختای، خیتای، خطای، خاتا، قاتا، ... می‌خواندند و آن قسمت از چین را که ‌از آن خبر نداشتند ختن یا خیتان، بارخان، ... می‌گفتند.

قامۇ: هامی، بارچا

قوْشوُق: شعر

قۇل: بنده، عبد

قێل: ائت، یاپ، ائیله

که‌له‌جی‌لیک: بلاغت

که‌له‌مه: دعا

کیلْکْ: نی، قلم نی (کیلک و یا کۆلْکْ به معنی نخ نتابیده، ابریشم نتابیده، ابریشم خام، پشم تر که به شانه از بن موهای بز برآرند و ازآن شال و امثال آن بافند و تکیه و نمد و کلاه و کپنک و مانند آن مالند، پشم نرمی خاصه در کشمیر که ترمه گویند، پشم کوتاه، پشم بونجال، پورز، کورک، .... یک کلمه‌ی تورکی از مصدر آرخائیک کیلمه‌ک – کولمه‌ک به معنی بافتن، در هم شدن و گره خوردن و بند شدن است. کلمات کپنک – که‌په‌نه‌ک، ترمه – تیرمه - تورمه، بونجال - مونجال، پرز – پورز و کرک - کورک در این توضیح نیز همه‌گی تورکی هستند).

کیم: که، آنکه

نیجه: نئچه، بیر چوخ، په‌ک چوخ، چوخ آرتیق

یاسادی: دوزه‌نله‌دی، دوزه‌ن وئردی، تاسارلادی

یالاواج: پیغمبر

یول‌داش: یول‌دا ائش، هم‌راه

 

حُلَلْ: جمع حله؛زیورها، پیرایه‌ها

حُلی: زیور؛ زینت

حِلْیَه: آرایش، پیرایه، زیب، زینت

لآلی: جمعِ لؤلؤ، مرواریدها

مافی البال: مافی الضمیر، مافی الفؤاد، هرآنچه در دل کسی باشد، قصد، نیت، اراده؛ تصور، گمان؛ اندیشه و فکر

اشتباهات نشرها:

در نشر محمدزاده‌ی صدیق؛ در راستای آزربایجانیزه کردن اثر، «-دین» (از) به «-ده‌ن» تحریف، و نام او از شاملو به اردبیلی تغییر داده شده است (دیوان اشعار تورکی مرتضی قلی ظفر اردبیلی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دوکتور حسین محمدزاده صدیق).

یاسادی: در نشر آکادمی علوم ملی جمهوری آزربایجان (کریموف، رمضانوف)، فعل تورکی «یاسادی» به معنی طرح کرد به صورت نادرست «یا سدّی» عربی قرائت شده است.

مرتضی قلی خان شاملو - ظفرین تورک‌جه دیوانی اؤن‌سؤزو

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/08/blog-post_27.html

ZAFER DİVANI (DÎVAN-I TÜRKÎ-İ ZAFER). Ord. Prof. İsmail Hikmet Ertaylan

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/08/ord.html

اوچ وفالی کیمسه: «گاه فرقت، گاه محنت، گاه غم»، شعری تورکی از شاه عباس ثانی

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/06/blog-post_19.html

ZAFER DİVANI (DÎVAN-I TÜRKÎ-İ ZAFER). Ord. Prof. İsmail Hikmet Ertaylan

 

Ord. Prof. İsmail Hikmet Ertaylan

 

ZAFER DİVANI (DÎVAN-I TÜRKÎ-İ ZAFER)

 

Mürtezâkulu Han Zafer, Bugüne Kadar Bilinmeyen Büyük Bir Azerbaycan Şâiri.

 

İstanbul, 1965. Tan Gazetesi ve Matbaasi. 32 S. + Tıpkıbasım

 

ZAFER DİVANI (DÎVAN-I TÜRKÎ-İ ZAFER). Ord. Prof. İsmail Hikmet Ertaylan

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/08/ord.html 

اوچ وفالی کیمسه: «گاه فرقت، گاه محنت، گاه غم»، شعری تورکی از شاه عباس ثانی

https://sozumuz1.blogspot.com/2016/06/blog-post_19.html  

مرتضی قلی خان شاملو - ظفرین تورک‌جه دیوانی اؤن‌سؤزو

http://sozumuz1.blogspot.com/2022/08/blog-post_27.html

هما ناطق فعال سیاسی تاریخ‌باف، میلیتان چپ‌گرا و خائنی ضد تورک

هما ناطق 

فعال سیاسی تاریخ‌باف، میلیتان چپ‌گرا و خائنی ضد تورک

 

مئهران باهارلی

تاریخ‌نگار معروف اما به واقع یک فعال سیاسی تاریخ‌باف، میلیتان چپ‌گرا و خائنی ضد تورک، دختر ناصح ناطق پان‌ایرانیست تبریزی و نوه‌ی جواد ناطق خطیب مشروطه‌طلب انگلیسی تبریزی. این پست‌‌فطرت سالماس و اورمو را شهر مسیحیان؛ و تورکان و مجدالسلطنه را جنایت‌کارانی که گویا اهالی آن شهرهای ارمنی و آسوری را قتل عام کردند قلمداد کرده است و با این ادعا به قول خودش حقیقتا هم: «ادیبانه‌تر بگویم: گُه زدم»؛ (هما ناطق). زهی بی شرمی!

هویت ملی انتخابی هما ناطق مانند پدر و پدر بزرگش ایرانی بود و خود را منسوب به ملت ایران ایجاد شده در دوره‌ی مشروطه با زبان ملی فارسی و بر اساس دشمنی با تورک .... می‌دانست. وی به لحاظ سیاسی یک چپ میلیتان و مارکسیست ایرانی بود و مانند پدر و پدربزرگش، ملیت تورک خود را نفی و انکار می‌کرد و تمایلات بارز پان‌ایرانیستی و تورک‌ستیزی و سنی‌ستیزی و عثمانلی‌ستیزی (و کوردستیزی و عرب‌ستیزی) و ارمنی‌پرستی و ازلی‌دوستی و ذهنیت صلیبی علنی ‌و حمایت از تروریسم ازلی و مشروطه‌طلب و ارمنی و آسوری و .... داشت.

در شکل‌گیری تورک‌ستیزی هما ناطق عواملی چون منسوبیت به خانواده‌ای مشروطه‌طلب انگلیسی ضد تورک، داشتن پدربزرگی ازلی، برخاسته‌گی از نسل نخبه‌گان مانقورت تبریزی - شهری که در دو قرن اخیر کانون ایران‌گرایی فارس‌محور ضد تورک بود و اکنون کانون آزربایجان‌گرایی ضد تورک است–، جریان چپ – کومونیسم ایرانی (از حزب توده گرفته تا فدایی اکثریت و اقلیت و ...) که از همان آغاز پیروی سیاست‌های ضد تورک روسیه بود، تعلق خاطر به افراطی‌گری و تروریسم که در ایران توسط جریانات ضد تورک ازلی و مشروطه‌طلب و ارمنی و .... تمثیل می‌شد؛ زنده‌گی در تهران رضاشاهی، تحصیل در دبستان ارمنی و دبیرستان زرتشتی و سپس تحصیلات عالی و حیات در فرانسه، ... چهار عنصر که دشمنی با تورک را به مولفه‌ای از هویت خود تبدیل کرده‌اند، .... نقش داشت.

در آثار هما ناطق علاوه بر نفرت از تورک، دوری از متودولوژی و اخلاق علمی و انکار و نادیده گرفتن و ناموجود کردن تاریخ تورک و ملت تورک و هویت ملی تورک در مورد شخصیت‌ها و جریانات تاریخی سیاسی و عقیدتی و ... که بررسی کرده، تحقیر تورک بودن و فرهنگ تورک، وارونه‌نویسی گستاخانه‌ی وقایع تاریخی و تحریفات و سانسورها و افترائات و دروغ‌پردازی‌های آشکار کاملا مشهود و حاکم است. این آثار تماما ایدئولوژیک و غیر علمی بوده و صرفا می‌باید از آن‌ها برای مهندسی معکوس – اخذ بعضی اسناد و نقل قول‌ها که وی از منابع تاریخی آورده و رد بقیه‌ی تحلیل‌ها و ارزیابی‌ها و تفسیرهای متعلق به خود هما ناطق - استفاده کرد.

هما ناطق اصلا تبریزی است، اما – شاید به سبب کار موقت پدرش به عنوان مهندس راه - در اورمیه متولد شده است. هویت ملی انتخابی خاندان تبریزی ناطق - بر خلاف روند مرسوم در آن دوره در اورمیه که نخبه‌گان آن خود را تورک می‌دانستند - ایرانی ضد تورک، و نه تورک دوست‌دار تورک بود. بدین دلیل می‌باید هما ناطق نه به صورت اهل اورمیه، بلکه اصلا تبریزی و صرفا متولد در اورمیه معرفی شود. علاوه بر آن وی در اورمیه نزیسته و اهلیتی با آن، به لحاظ هویت قومی و فرهنگ بومی و باورها و سنن ... که همه بر اساس تورکیت بودند و هستند کسب نکرده است. وی که اورمیه و سلماس را در دو دهه‌ی اول قرن بیستم شهرهایی ارمنی و آسوری تقدیم می‌کند، حتی خبر نداشت که درصد اهالی بومی منسوب به این دو گروه در آن دوره در داخل این شهرها چیزی حدود ١-٣ درصد بود. هیچ اورمیه‌ای همچو خزعبلی را که هما ناطق ادعا کرده بر زبان نمی‌آورد. این یک فقره به تنهایی اثبات می‌کند که وی کوچک‌ترین معلومات و ارتباطی با اورمیه و واقعیات آن نداشت و یا عامدانه دروغ‌پردازی کرده است.[1]

نوت- ناصح ناطق، پدر هما ناطق مولف رساله‌ی «چهره‌ی تابناک خیابانی»، فرزند میرزه جواد ناطق تبریزی (از مشروطیت‌طلبان ازلی تبریزی) است. وی که از شیفته‌گان زبان و ادب فارسی بود، علی رغم «ملیت تباری» تورک‌اش، به لحاظ «هویت ملی انتخابی» خود را منسوب به ملت ایران می‌دانست. ناصح ناطق یک ناسیونالیست فاناتیک ایرانی معتقد به ملت ایران و زبان ملی فارسی و داستان‌هایی از این قبیل، یک شخص مرتجع و تاریک‌اندیش به شدت مخالف زبان و هویت تورک بود. وی مولف آثاری نژادپرستانه چون «در باره‌ی زبان آذربایجان» و «زبان آذربایجان و وحدت ملی» است که از سوی موقوفات پان‌ایرانیستی محمود افشار منتشر شده است. ناصح ناطق یک آزربایجان‌گرای پان‌ایرانیست (یعنی قائل به «قوم آزربایجانی» که جزئی از «ملت ایران» است و خواستار تبدیل زبان و هویت تورک‌های ساکن جوغرافیای آزربایجان به فارس با استفاده از روش‌های خشن و جبر دولتی) و از مؤسسین «جمعیت آذربایجان» در دهه‌ی ٤٠ بود.

دوکتور جواد هیئت هم آزربایجان‌گرای پان‌ایرانیست بودن ناصح ناطق را تائید کرده است: «مهندس ناطق، هم خودش را آزربایجانی متعصب معرفی می‌کرد و هم دشمن زبان مادری‌اش تورکی بود». بنا به دوکتور هئیت «ناصح ناطق در اوایل انقلاب بر علیه جمعیت آزربایجانی‌ها به صرف تورکی صحبت کردن در نشست‌ها، برای جمهوری تازه تاسیس اسلامی خبرچینی و با هدف بستن آن جمعیت تلاش می‌کرد».[2]

---

[1] دستور موکد خیابانی برای تحمیل زبان فارسی به کودکان تورک و تنبیه آنان به جرم تورکی‌گویی

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/07/blog-post_8.html

[2] خاطرات من و پدرم؛ دوکتر جواد هیئت؛ صص ٢٦٩-٢٧١

سخن‌رانی‌های تورکی محمدشاه ‌غازی و صدر اعظم آصف الدوله‌ قاجار، دربار تورک و مذهب علوی تورک او به‌ روایت کولونل چارلز استوارت

 

سخن‌رانی‌های تورکی محمدشاه ‌غازی و صدر اعظم آصف الدوله‌ قاجار، دربار تورک و مذهب علوی تورک او به‌ روایت کولونل چارلز استوارت

 

مئهران باهارلی

محمدشاه ‌غازی و صدراعظم او حاجی میرزه آغاسی شخصیت‌هایی دارای شعور قومی - ملی تورک، آزاداندیش، اصلاح‌طلب و بر مذهب تورکی علوی (غُلات علی اللهی) بودند و با فارس‌گرایان و روحانیون شیعی امامی و حامی آن‌ها انگلستان سر ناسازگاری داشتند.

با جلوس محمدشاه ‌غازی (قبل از آن معروف به ‌محمد میرزا و ولی‌عهد ثانی) بر تخت سلطنت قاجار در جولای ١٨٣٥ سیر هنری الیس (Sir Henry Ellis) دیپلومات عالی‌رتبه ‌و حاکم قبلی مستعمرات بریتانیا در شبه‌ قاره‌ی هند به‌ سفارت آن کشور در ایران قاجاری منصوب و مامور شد تا تبریکات دولت بریتانیا بدین مناسبت را به ‌محمدشاه‌ غازی تقدیم کند. (سیر هنری الیس قبلا در سال ١٩١٤ به ‌مدت یک سال به ‌ایران قاجاری برای عقد قرارداد صلح فرستاده‌ شده بود که ‌منعقد گشت). هئیت دیپلوماتیک بریتانیایی به ‌سرپرستی سیر هنری الیس از طریق قاراده‌نیز (دریای سیاه) به ‌بندر تیرابزون عثمانلی در آناتولی و از آنجا به ‌تبریز در تورک‌ایلی و سپس تهران پایتخت قاجاری آمد. یکی از اعضا و منشی هئیت به ‌نام کولونل چارلز استوارت (Stuart Charles) ماجراهای این سفر را در کتابی تالیف کرده[1] که حاوی مطالب جالب و اطلاعات مهمی در باره‌ی حاکمیت محمدشاه‌ غازی و مسائل دوره‌ی زمامداری اوست. از جمله:

-رسمیت زبان تورکی و کاربرد دولتی آن توسط محمدشاه ‌غازی و صدراعظم او آصف الدوله دؤوه‌ن‌لی (دوانلو) قاجار؛

-تیپولوژی تورک دربار محمدشاه ‌غازی؛

-کشمکش تورک – تاجیک (فارس بعدی) در طول حاکمیت او؛

-اعتقاد محمدشاه ‌غازی و حاجی میرزه آغاسی به‌ مذهب تورکی علی اللهی (علوی‌گری) و مخالفت و دشمنی آن‌ها با مذهب شیعی امامی فارسی و روحانیون و مجتهدین و دیگر متولیان آن

١- رسمیت و کاربرد دولتی زبان تورکی توسط محمدشاه‌ غازی و صدراعظم او آصف الدوله‌ دؤوه‌ن‌لی (دوانلو) قاجار، سخن‌رانی‌های تورکی این دو:

کولونل چارلز استوارت، در کتاب خود گزارشی از مراسم قبول سفیر بریتانیا را می‌دهد که در آن محمدشاه ‌غازی و صدراعظم آصف الدوله دؤوه‌ن‌لی (دوانلو) قاجار هر کدام سخن‌رانی‌ مفصلی به‌ زبان تورکی خطاب به ‌مقامات داخلی و شاهزاده‌گان قاجاری، و حاضرین دیپلوماتیک و نظامی خارجی ایراد کرده‌اند. این گزارش، اطلاعات و داده‌های منابع متعدد وقت[2] را یک بار دیگر تائید می‌کند که ‌تورکی در دوره‌ی محمدشاه ‌غازی یک زبان رسمی و دولتی بود که ‌علاوه ‌بر دربار و اوردو از سوی شخص اول مملکت و دیگر مقامات عالی‌رتبه‌ی دولت تورک قاجار در مناسبات و مراسم کشوری و نظامی داخلی و دیپلوماتیک هم بکار می‌رفت. ضروری است که‌ این واقعیت تاریخی در کتب و بررسی‌های معاصر در باره‌ی دولت قاجار و عموما تمام دول تورک و موغول حاکم بر ایران امروزی لحاظ شود، و زبان تورکی نه‌ فقط به ‌عنوان زبان خاندان قاجار و دربار و ارتش، بلکه ‌به ‌عنوان یکی از زبان‌های رسمی و دولتی هم ذکر گردد.

ترجمه ‌از انگلیسی به ‌فارسی (مئهران باهارلی):

«پس از رسیدن زمانی فرخ و مساعد، توفنگ های زَنْبَرَکْ در میدان شلیک شدند و پادشاه‌ چاق از اندرون [ایچ‌قاپی] خود با یک راه ‌رفتن باعجله ‌و دست و پا چولوفتی بر تخت نشست. او، که‌ جواهرات بالای کلاه ‌ایرانی‌اش [پاپاق قاجاری‌اش] می‌درخشیدند، جامه‌ای از پارچه‌ی ابریشمی زردوخت گران‌بها بر تن داشت که ‌زمانی پدربزرگش آن را می‌پوشید. پس از آن پیش‌خدمت‌باشی او «قالْیوُن» باشکوه‌ دولتی را آورد که‌ اعلی‌حضرت تظاهر به ‌دود کردن آن کرد. او چند کلمه‌ای خطاب به ‌الیس [سفیر انگلستان] گفت و بعد از آن یک نطق – سخنرانی به ‌تورکی به ‌آصف الدوله‌ که‌ در جلو ایستاده‌ بود، مقابل شاهزاده‌گانی که‌ در هر وجب به ‌عنوان نماینده‌گان ملت ایران حضور داشتند، انجام داد. شاه‌ از آرامش کشور، از جنبه‌ی صلح‌آمیز سیاست خارجی‌[اش] صحبت کرد و دوستی خود با انگلستان را با ذکر جزئیات شرح داد.

آصف [الدوله] در هر کلمه‌[ی شاه] فریاد می‌زد: «بلی، بلی». و بعد از آن که ‌نطق آتشین [اعلی‌حضرت] به ‌پایان رسید، او [آصف الدوله] در جواب، یک سخن‌رانی به ‌طور قابل ملاحظه‌ای طولانی، باز هم به ‌زبان تورکی ایراد کرد. پس از آن، دو شاعر قصایدی را که ‌به‌ همین مناسبت سروده ‌بودند، با صدا و لحن نغمه‌ای قرائت کردند. هنگامی که ‌[اسم] پیامبر ذکر شد حضار کمی تعظیم، برای نام علی عمیق‌تر، و به ‌هنگام ذکر نام محمدشاه‌ باز هم بیش‌تر تعظیم کردند.» [3]

٢- تیپولوژی تورک دربار محمدشاه ‌غازی

کولونل چارلز استوارت به ‌هنگام اشاره ‌به ‌آزادی بیان فوق‌العاده‌ای که‌ در دوره‌ی سلطنت محمدشاه ‌غازی وجود داشت، دربار و ارتش او را به ‌صورت «تورک» توصیف می‌کند: «آزادی بیان مجاز در ایران فوق العاده ‌است: به‌ نظر می‌رسد سوپاپ اطمینانی برای نارضایتی مردم است و به‌ ندرت منجر به ‌آسیب می‌شود. تا زمانی که‌ ایرانیان شجاع هیچ کاری انجام ندهند، می‌توانند هر چه بخواهند بگویند. من منظورم عمدتا طبقات پائینی است. اما اشراف هم در بیان نظرات خود بی پروایی می‌کنند. اگرچه‌ باید تصور کنم که ‌آن‌ها بیشتر به ‌دلیل گستاخی‌های خود پاسخ‌گو می‌شوند. شاعری با توانایی قابل توجه‌ ترانه‌ای طنز درباره‌ی شاه، دربار و ارتش تورک او سروده که‌ در بازارها به ‌دهان هرکسی است»[4].

تیپولوژی ملی تورک دولت قاجاری واقعیتی معلوم است. اساسا آغا محمدخان قاجار، دولت خود را در مجادله برای جلوگیری از حاکمیت ایرانیک‌ها و با متحد کردن تمام تورک‌ها و موغول‌های ساکن در ایران تاسیس کرد. وی و تمام سلاطین قاجاری، مشروعیت سیاسی برای حاکمیت بر کشور را از انتساب به خاقان‌های تورک و موغول و اوغوزخان و یافث و ابوالتورک و .... و حق انحصاری تورکان و موغولان درحاکمیت بر منطقه، یعنی مشروعیت تورکی – تورکمانی تامین می‌کردند. این شعور ملی تورک در مورد محمدشاه غازی دو چندان و مشابه نادرشاه افشار بود (محمدشاه غازی خود را نادرشاه ثانی می‌نامید). زیرا محمدشاه غازی علاوتا به مذهب تورکی علوی (غُلات علی اللهی) مومن و مانند نادرشاه افشار بیرق نبرد بر علیه تشیع امامی فارسی و روحانیت و مجتهدین شیعی را برافراشته بود. ارتباطات محمدشاه غازی با محمدرضا همدانی (کوثر علی‌شاه) در جنوب تورک‌ایلی و حاجی زین العابدین شیروانی از شمال آزربایجان در قفقاز و حاجی میرزه آغاسی ایروانی اصلا از شمال آزربایجان در قفقاز که مرید عبدالصمد همدانی از جنوب تورک‌ایلی بود هم، این دو را در عرصه‌ی مذهبی تماما تورک و وابسته به گونه‌ی بومی و تورک‌ایلی‌لی طریقت نعمت اللهیه که بسیاری از غلات تورک قیزیل‌باش سابق و .... بدان گرویده بودند می‌سازد. بالاخره اقدامات و اصلاحات محمدشاه غازی و حاجی میرزه آغاسی با الهام از عثمانلی (تبدیل محاکم شرعی به محاکم عرفی و لغو مجازات اعدام و شکنجه در سال ١٨٤٤ با الهام از تنظیمات عثمانلی در ١٨٣٩-١٨٤٢، ...) تورکیت آن‌ها را تقویت و تشدید می‌کند.

کشتار سیصد هزار تن تورک در سالماس و اورمو - اورمیه ‌و سولدوز به روایت سید حسین عرب باغی اورومی

 

کشتار سیصد هزار تن تورک در سالماس و اورمو - اورمیه ‌و سولدوز به روایت سید حسین عرب باغی اورومی

 

مئهران باهارلی

 

سید حسین عرب باغی اورومی (روستای ساییت‌لی اورمو – ١٨٧٥، اورمو - ١٩٥٠) از روحانیون عالی‌رتبه‌ی شیعی، در آثار مختلف خود مکررا فجایع قتل عام و کشتار تورکان و غارت و تخریب شهرها و روستاهای تورک در ولایات سالماس و اورمیه‌ و سولدوز در غرب آزربایجان به‌ سال‌های جنگ جهانی اول توسط اشرار آسوری و ارمنی و کوردی را ذکر کرده‌ است. اشارات مذکور وی که ‌شخصا ناظر و شاهد این فجایع تاریخی بوده‌، به‌ لحاظ مستندسازی آن فجایع دارای اهمیت است.

سید حسین عرب باغی اورومی که خود یک روحانی عالی‌رتبه‌ی شیعی بود، ‌آرا و مواضع و دیدگاه‌های سنت‌شکنانه ‌و مودرنیست بسیاری در تخالف و تعارض با تشیع امامی - اصولی و اسلام فقاهتی - متشرعه داشت. از جمله‌ او به‌ اسقاط فقاهت و مرجعیّت معتقد بود؛ مراجع تقلید شیعی و مجتهدین امامی – اصولی و مسئله‌گویان و بیان کننده‌گان احكام و فتوی دهنده‌گان را علّت اصلی ذلّت و ضعف و فلاکت مسلمانان و ایران، عامل بروز اختلافات و تنازعات و مشاجرات در میان خود و پیروان مذاهب اسلامی، و موجب حیرت و سرگردانی مردم و متنفر شدن ایشان از اسلام و بی دین گشتنشان می‌دانست؛ حکومت دینی را رد می‌کرد و اطاعت علماء و روحانیون از دولت عرفی را واجب می‌دانست. .... مواضع و دیدگاه‌های مذکور سید حسین عرب باغی اورومی که‌ در درجه‌ی اول متاثر از تورکیت و مطابق با مفهوم و سنت اسلام تورکی بودند، او را در جرگه‌ی نواندیشان دینی تورک قرار می‌دهد. (آن‌ها را در مقاله‌ی علی حده‌ی دیگری بررسی خواهم کرد.)

کشتار سی‌صد هزار تن تورک در سالماس و اورمیه ‌و سولدوز به نقل از کتاب «نجات ایران»

١-سید حسین عرب باغی اورومی، در آثار خود شمار کشته‌شده‌گان تورک در ولایت‌های اورمیه‌ و سلماس و محالات آن‌ها توسط اشرار ارمنی و آسوری در سال‌های پایانی جنگ جهانی اول را دویست هزار تن، و تعداد کشته‌شده‌گان تورک توسط اشرار کورد پس از آن وقایع را صد هزار تن، و مجموع کشته‌شده‌گان تورک در ولایات ثلاثه‌ی اورمیه‌ و سلماس و سولدوز توسط ارامنه ‌و آسوری‌ها و کوردها را ٣٠٠٠٠٠ تن قلمداد کرده ‌است. وی خسارات وارده به مردم و روستاها و شهرهای تورک در این دوره را به تقریب پانصد میلیون (تومان) ذکر می‌کند که تقریبا معادل ده میلیارد و دویست میلیون دولار امروزی می‌شود.

٢-سید حسین عرب باغی اورومی، صرفا به ‌ذکر فجایع مذکور اکتفا نکرده‌، به ‌آسیب‌شناسی آن‌ها هم - هرچند مختصر – پرداخته ‌است. عمده‌ترین عواملی که ‌وی آن‌ها را بسترساز فجایع مذکور و گسترده گی تلفات و تخریبات آن‌ها می‌داند عبارتند از:

-عدم اهتمام اولیاء امور ملت و دولت- علمای دین (آقایان عظام، علماء اعیان، قائدین مسلمانان و متدیّنان از اسلامیان)، مقامات دولتی، پیشوایان قوم (یعنی تورک‌ها) و بقیه‌ی اهل آزربایجان؛ و غیرت‌مندان دیگر اقوام (ایران)، بی اعتنایی آن‌ها به‌ اخطارها و امدادخواهی‌های اهالی منطقه، علی رغم آنکه ‌فریاد این فلک‌زده‌گان به ‌چین و هند رسیده‌ بود.

-عدم عمل اهالی مسلمان و متدینین به ‌تکالیف صریح اسلامی دایر بر دفاع از بلاد خود،

-نبود خدمت نظام اجباری و عدم صدور فرمان قیام الزامی (بسیج عمومی) مردم توسط دولت برای به دست گرفتن سلاح و دفاع از خانه ‌و کاشانه‌ی خود

-نبود زیرساخت‌ها و در راس آن‌ها راه‌های شوسه‌ و خطوط راه آهن برای نقل و انتقال عساکر و مهمات و آزوقه به نظامیان ‌و تخلیه‌ی مردم غیر نظامی معروض به قتل عام‌ها

البته باید این نکته را ذکر کرد که علی رغم صحت تثبیت‌های فوق سید حسین عرب باغی اورومی، عوامل مهم‌تر، 

الف- نبود شعور ملی تورک در میان قاطبه‌ی نخبه‌گان تورک (به استنثای تعدادی اندک مانند رهبر ملی تورک جمشید خان سوباتایلی افشار اورومی – مجدالسلطنه)؛ 

ب-تشکل و حاکمیت گروه‌های ضد تورک و ایران‌گرا مانند مشروطه‌طلبان و دموکرات‌های آزربایجان در مرکز – شرق آزربایجان؛ 

ج- عدم تشکل و حاکمیت تورک‌گرایان و گروه‌های ملی تورک در مرکز – شرق آزربایجان، 

د- حاکمیت عناصر ضد تورک بر دولت ایران پس از انقلاب انگلیسی و ضد تورک مشروطیت بود. 

این دو گروه تورک‌ستیز یعنی مشروطه‌طلبان - دموکرات‌های آزربایجان و دولت مشروطه سنتا متفق دولت‌های اوروپایی صلیبی و عوامل آن‌ها در منطقه یعنی افراطیون بنیادگرای مسیحی ارمنی و آسوری بودند و با بی عملی خود و یا عملا از تهاجمات آن‌ها بر علیه تورکان منطقه در غرب تورک‌ایلی و قفقاز و آناتولی حمایت می‌کردند.  

نوت در باره‌ی تعداد کشته شده‌گان: در دوره‌ی مورد بحث تعداد کشته شده‌گان در نتیجه‌ی قحطی و خشک‌سالی و بیماری‌های واگیردار ... در ایران را بین یک تا سه میلیون نفر، حتی یک سوم تا نصف جمعیت ایران یعنی بین چهار و نیم تا پنج میلیون نفر دانسته‌اند. ...

١-عرب باغی در نوشته‌ی خود جان دادن از گرسنه‌گی و عدم امکان حمل آزوقه و ... را هم ذکر می‌کند که نشان می‌دهد منظور او تمام کشته شده‌گان تورک‌ایلی در اثر قتل عام‌ها و کشتارها توسط قوای مسلحه‌ی مسیحی آسوری و ارمنی، و سپس اشقیای کورد، و عملیات پشتیبانان آن‌ها یعنی ارتش‌های روسیه و بریتانیا و فرانسه، و شرایط جنگی سال‌های جنگ جهانی اول (از قبیل گرسنه‌گی و قحطی و بیماری‌های واگیردار و فروپاشیدن نظم و انتظام اجتماعی و فعال شدن گروه‌های جانی و تبه‌کار) که آن‌ها سبب شده بودند است.

٢- این آمار مربوط به یک شهر خاص نیست، بلکه مربوط به ولایات اورمیه و سالماس و سولدوز با تمام شهرها و روستاهای آن‌ها و حوالاتشان و به واقع تمام غرب تورک‌ایلی از ماکو تا بیجار و جنوب آن تا همدان است که مسیحیان و ارتش‌های روسیه و ... در آن‌ها هم کشتار کرده‌اند و نه صرفا استان آزربایجان غربی (اسناد کشتارهای در بخش‌های غیر آزربایجانی تورکی‌ایلی توسط قوای مسلحه‌ی مسیحی آسوری و ارمنی در سؤزوموز منتشر خواهد شد).

٣-با توجه به اینکه تورک‌ایلی در تمام ایران - بعد از گیلان - دارای بیشترین تراکم جمیعتی بود (و است) - ، رقم دویست - سیصد هزار کاملا می‌تواند صحیح باشد.

با توجه به موارد فوق و تا انجام تحقیقات دقیق‌تر علمی، رقم دویست هزار تا سیصد هزار می‌تواند در فعالیت‌های سیاسی و تبلیغاتی مبنا گرفته شود. مخصوصا با توجه به آنکه ارمنیان تعداد کشته شده‌گان خود در آن سال‌ها را که حدود همان مقدار یعنی ٢٥٠ تا ٣٠٠ هزار تن و ناشی از شرایط جنگی بود، پیوسته افزایش داده به یک میلیون و نیم حتی دو میلیون نیم قربانی گویا نسل‌کشی رسانده‌اند ....

ریشه‌‌شناسی کلمات تورکی - موغولی «میرزه» و «میری»، و کلمه‌‌ی عربی – پشتون «میرزا»

 

ریشه‌‌شناسی کلمات تورکی - موغولی «میرزه» و «میری»، و کلمه‌‌ی عربی – پشتون «میرزا»

 

مئهران باهارلی

 

«میرزه» به‌‌ معنی منشی و کاتب کلمه‌‌ای دارای ریشه‌‌ی تورکی – موغولی، و «میرزا» به ‌‌معنی شاهزاده ‌‌کلمه‌‌ای دارای ریشه‌‌ای عربی – ایرانیک غیر فارسی هستند که تاکنون به‌‌ غلط و به ‌‌صورت یک کلمه‌‌ی واحد و ماخوذ از فارسی ریشه‌‌یابی شده‌‌اند. زادگاه‌‌ کلمه‌‌ی «میرزه‌‌» به ‌‌معنی منشی - انشاء کننده و تحولات عمده‌ی معنایی و لغوی آن در تورکستان قدیم و حوزه‌‌ی زبانی موغولی و تورکی شرقی – جغتایی و سپس در تورک‌ایلی به ‌‌دوره‌‌ی ایلخان‌لی و ایلکا نویانی (جالاییر) و تیموری (کوره‌که‌ن)؛ و زادگاه‌‌ کلمه‌‌ی «میرزا» به‌‌ معنی شاهزاده ‌‌و تحولات معنایی و لغوی آن احتمالا افغانستان و پشتونستان است.

عریضه‌ی مردم اورمیه‌ در حمایت از رهبر ملی تورک جمشیدخان مجدالسلطنه، قتل عام بیش از دویست هزار تن از اهالی اورمیه‌ توسط آسوری‌ها و ارمنی‌ها و کوردها، و حمایت دولت سردار سپه ‌از آن قاتلین و اشرار

 

عریضه‌ی مردم اورمیه‌ در حمایت از رهبر ملی تورک جمشیدخان مجدالسلطنه، قتل عام بیش از دویست هزار تن از اهالی اورمیه‌ توسط آسوری‌ها و ارمنی‌ها و کوردها، و حمایت دولت سردار سپه ‌از آن قاتلین و اشرار

 

مئهران باهارلی

 

در این مقاله ‌یک سند مهم تاریخی در باره‌ی فاجعه‌ی کشتار تورکان غرب تورک‌ایلی؛ مشخصا ناحیه‌ی اورمیه‌ – سلماس در آزربایجان غربی را آورده‌ام. این سند یک عریضه‌ از اهالی، بزرگان و زعما و علما و معاریف شهر اورمیه‌ به تاریخ آگوست ١٩٢٣ خطاب به ‌وزارت عدلیه‌ی دولت کودتای سردار سپه، در شکایت از به‌ محاکمه‌ کشیده شدن رهبر ملی تورک جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی – مجدالسلطنه‌ توسط نظارت عدلیه، حمایت کامل اهالی تورک منطقه ‌از جمشیدخان، اعتراض اهالی و بزرگان اورمیه به مسلط کردن دوباره‌ی اشرار و قاتلین ارمنی و آسوری توسط دولت سردار سپه‌ بر منطقه، و تبعیضات غیر قانونی بر له ارمنیان و بر علیه تورکان است. این عریضه‌ به ‌طرز بی سابقه‌ای حاوی انتقادات و اعلان ناراحتی صریح و ضمنی از سیاست‌های ضد تورک و ارمنی‌پرستانه‌ی دولت ایران، حتی تهدید به ‌انتقام‌‌جویی اهالی اورمیه‌ است. با توجه‌ به ‌انشاء نامه‌ و مضمون آن و مقایسه‌ با مکتوبات موجود به ‌قلم جمشیدخان مجدالسلطنه، به نظر می‌رسد خود او در تالیف این نامه‌ دست داشته، حتی ممکن است این عریضه کلا ‌به ‌قلم او نوشته‌ ‌و سپس توسط بزرگان اورمیه ‌ا مضاء و مهر شده ‌باشد.

خلاصه‌ی مضمون نامه:

-اهالی اورمیه، «صدمات و فجایع تاریخی» و «روزگار اسف‌آور و فقر و فلاکتی که‌ عموم مردم از وضیع و شریف و اعلی و ادنی» در سال‌های جنگ جهانی اول دوچار آن شده‌ بودند را ناشی از «عدم توجه‌ اولیای امور» یعنی دولت مشروطه‌ که ‌پس از اشغال تهران در سال ١٩٠٦ تحت کونترول مشروطه‌طلبان انگلیسی و داشناک‌ها و ازلی‌ها و گیلک‌ها و پارسی‌ها و بختیاری‌ها و تروریست‌ها و ... بود شمرده‌اند.

-اهالی اورمیه‌ در عریضه‌ی خود تلفات نفوس تورک اورمیه‌ و حوالی آن حین «قضیه‌ی قتل عام» تورکان توسط آسوری‌ها و ارامنه ‌و «استیلای منحوس اکراد» را جمعا «متجاوز از دویست هزار» تن برآورد کرده‌اند. این دقیق‌ترین تخمین از تلفات واقعی آن فجایع است. (البته باید در نظر داشت که منظور از تلفات، مجموع کشته شده‌گان در سال‌های مذکور مستقیما توسط دسته‌جات مسلح ارمنی و آسوری و کورد و حامیان آن‌ها اوردوهای روسیه و فرانسه و انگلستان و شرایط جنگی از قبیل قحطی و بیماری‌های واگیردار و بی نظمی‌ها و فروپاشیدن نظم و انتظام اجتماعی که آن‌ها موجب بوجود آمدنشان بودند است). جمشیدخان مجدالسلطنه ‌که ‌صاحب‌نظر در تاریخ و از بازی‌گران اصلی حوادث مربوطه ‌و از رهبران مقاومت و دفاع مردمی در برابر قاتلین است، همچنین دختر وی مستوره‌ افشار در مکاتبات رسمی خود با مقامات دولتی وقت می‌گویند در فجایع مذکور در منطقه بیش از ‌١٣٠٠٠٠ تن تورک در فاز تهاجمات آسوری‌ها و ارمنی‌ها، و ٧٠٠٠٠ تن تورک در فاز تهاجمات کوردها به‌ قتل رسید و تلف شد. یعنی مجموعا تعدادی متجاوز از ٢٠٠٠٠٠ تن. هر چند برخی دیگر از شاهدان عینی آن فجایع رقم بزرگ‌تری را مطرح کرده‌اند. به‌ عنوان نمونه‌ «سید حسین عرب باغی اورومی» از روحانیون شیعی اخباری که بالذات شاهد این حوادث بود،‌ در کتاب خود «نظام اجباری در ایران» (صفحه‌ی ٩٥) شمار کشته‌شده‌گان تورک در ولایات ثلاثه ی اورمیه و سلماس و سولدوز در حوادث مذکور را جمعا ٣٠٠٠٠٠ اعلام می‌کند: «اگر بیست سال و بلکه ده سال قبل از این وقت، نظام اجباری در بلاد اسلامی به موقع اجراء گذاشته می‌شد، هرگز اهل اسلام به این فلاکت واقع نمی‌شدند و ثروت ایشان به باد فنا نمی‌رفت و قریب سیصد هزار نفوس از اورومی و سلماس و سولدوز تلف نمی‌شد و قریب پانصد میلیون اموال اهل این ولایات ثلاثه غارت ارامنه و آسوری‌ها نمی‌گردید و اعراض مسلمین این بلاد بر باد عنان اشرار نرفته بود. و باعث این همه تلف‌ها و خرابی‌ها و خالی از سکنه بودن اکثر دهات این ولایات، عدم اقدام مسلمین بر تکلیف اسلامی [دفاع از بلاد خود] بوده و عدم وجود نظام اجباری شده و عدم اهتمام اولیاء اومور ملت و دولت بر امور مسلمین گردیده ....»

-اهالی اورمیه ‌اقدامات دولت سردار سپه ‌را «صرفا و فقط برقراری امنیت» دانسته‌اند. زیرا آن‌ها همانطور که‌ در ادامه‌ی عریضه‌ی خود بیان کرده‌اند دولت سردار سپه‌ را به‌ سبب ارمنی‌دوستی و تبعیضش بر علیه‌ تورک‌ها، آماده‌کننده‌ی مصیبتی جدید برای تورک‌های منطقه‌ می‌دانستند. جمشیدخان خود در نامه‌ای این ارمنی‌دوستی دولت سردار سپه ‌را «سدویراق‌پرستی‌ که‌ برای خانواده‌ام اسبابِ صدمه ‌و غصه ‌می‌شود» نامیده ‌است.

-اهالی اورمیه‌ از دولت سردار سپه ‌به ‌سبب عفو عمومی دادن به‌ مرتکبین آن فجایع و مسببین آن همه ‌صدمات جانی و غاضب اموال مردم اعلان نارضایتی می‌کنند.

-اهالی اورمیه ‌می‌گویند تا اکنون به ‌سبب احترام به ‌قوانین کشور هیچ وقت از مقررات دولت تجاوز نکرده ‌و تمرد نورزیده‌اند، صرفا مطیع دولت بوده‌اند و از دایره‌ی اطاعت خارج نشده‌اند. اما این صبر و تحمل و سکوت آن‌ها، نتیجه‌ی معکوس داده ‌و می‌رود که‌ با حمایت غیر قانونی دولت سردار سپه ‌از جانیان آسوری و ارمنی و تضییق حقوق اهالی تورک و مسلط کردن دوباره‌ی آسوریان و ارمنیان بر تورک‌ها، باعث حدوث یک بدبختی تازه ‌و غیر قابل تصور برای آن‌ها شود.

-اهالی اورمیه‌ می‌گویند اقدام دولت سردار سپه‌ برای به‌ محاکمه کشیدن مجدالسلطنه و حمایت آن دولت از شکایت جانیان و اشرار ارمنی و آسوری، باعث ناراحتی شدید مردم اورمیه و باز شدن زخم‌های کهنه‌ و ورم کرده‌ی ایشان شده‌ است. به درجه‌ای که دیگر امکان صبر و تحمل آن‌ها در برابر این بی عدالتی وجود ندارد.

-اهالی اورمیه به ‌اظهار ناراحتی شدید خود از تبعیضات‌ دولت سردار سپه‌ بر له ارمنیان و آسوری‌ها و بر علیه تورک‌ها اکتفا نکرده، صراحتا و یک صدا تهدید می‌کنند که‌ هر چند تاکنون به‌ سبب اطاعت از اوامر دولتی، راسا اقدام به‌گرفتن انتقام از مسببین آن فجایع نکرده‌اند، اما حس انتقام در آن‌ها تماما نمرده ‌و نابود نشده‌ است و در صورت ادامه‌ی بی عدالتی‌های دولت، خود راسا اقدام به ‌اجرای عدالت خواهند کرد.

-اهالی اورمیه‌ از دولت سردار سپه‌ می‌خواهند در تقید به مقررات خود دولت و رعایت عدالت، برای تورک‌های منطقه‌ هم اجازه‌ی شکایت از آسوریان و ارامنه‌ی مسبب فجایع مذکور داده‌ شود تا بدین وسیله ‌بتوانند خون‌بهای این همه‌ مقتولین را مطالبه‌ کنند و پی‌گیر امر استرداد و بازپس ‌گیری اموال غضب شده‌ی خود باشند .

-اهالی اورمیه‌ اعلام می‌کنند دولت ایران می‌باید به‌ مقررات و قوانین خودش احترام گذاشته ‌و با بی طرفی آن‌ها را در حق عموم مردم و بدون تبعیض رعایت و اجرا کند. او نباید با حمایت و تقویت از این قبیل اشخاص شرور و قاتل که‌ میلیون‌ها ضرر و خسارت مالی و جانی به‌ مردم منطقه‌ وارد آورده‌اند، زخم‌های دیرین و التیام ناپذیر اورمیه ‌و منطقه ‌را دوباره‌ تجدید کند.