اسلام مردمی آوراسیایی در مقابل اسلام تشریعی فقاهتی
مئهران باهارلی
مساله‌ای که شما با دوگانه‌ی «اسلام ظاهرگرای تشریعی» ـ «اسلام معناگرای عرفانی» بدان اشاره کرده‌اید همیشه در طول تاریخ وجود داشته است. دو اصطلاح «اسلام متشرعه» و «اسلام متصوفه» یکی از محصولات آن است.
بسیاری از متولیان و مدعیان اسلام از همان آغاز متوجه عدم تطابق درک تشریعی صلب از اسلام با واقعیات و نیازها و مصالح حیات عملی جوامع انسانی شده، و به نوعی به اصلاح و به روز کردن – تجدد - آن تحت نام حرکت از صورت به حقیقت، از ظاهر به باطن و از تشرع به تصوف و .... تلاش کرده‌اند.
اما از آن جائی که متشرعین به دلائل گوناگون - از جمله قابلیت استفاده و سوء استفاده از حمایت عوام - همیشه در معادلات قدرت دست بالا را داشته‌اند و اغلب هم کوچک‌ترین انعطافی در به روز کردن تلقی‌شان از دین نشان نداده‌اند، تلاش‌های متجددین، ناکام مانده و هرگز تبدیل به خط اساسی – جریان اصلی اسلامی و تفکر اسلام متجدد، پروتستانیسم اسلامی، .... مانند آنچه در عیسویت و موسویت رخ داد نشده، و حاشیه‌ای مانده است.
اؤودوÖvdü -اؤودوله‌‌رÖvdüler ، اؤتونج‌لهÖtüncle -اؤتونویلهÖtünüyle
معادل تورکی تشکّر-سپاس و لطفاً-خواهش
مئهران باهارلی
فارس‌زده‌گی و عرب‌مآبی، در بسیاری از عرصه‌ها مانند عرصه‌ی اعتقادی و موقعیت اجتماعی زنان و .... ضربات جبران‌ناپذیری به فرهنگ تورک وارد نموده است. اما بیش‌ترین این ضربه در عرصه‌ی زبانی و واژه‌گانی است. به گونه‌ای که امروزه در بسیاری از حیطه‌ها مخصوصا واژه‌گان و اصطلاحات آداب معاشرت و تحیت و سلام و ....، تقریباً همه‌ی کلماتی که از سوی تورک‌ها و دیگر ملل تورکیک (قازاق، تاتار، تورکمن، اویقور، اوزبیک، ...) به کار برده می‌شوند فارسی و عربی هستند.
دو مورد بنیادین از مفاهیم آداب معاشرت و اتیکت، «تشکّر – سپاس» و «لطفاً –خواهش» است. در صورتی که در زبان و لهجه‌ها و متون تورکی قدیم واژه‌گان و تعابیری برای ادای این مفاهیم وجود دارند، اما به دلیل همان فارس‌زده‌گی و عرب‌مآبی (و تاثیر مخرب زبان و ادبیات فارسی، رسمی نبودن زبان تورکی، نبود دولت-ملت تورک، ...)، تمایل عمومی به عدم کاربرد کلمات و اصطلاحات تورکی و به جای آنها کاربرد کلمات فارسی و عربی تشکر و سپاس و لطفا و خواهش و ممنون و ... بوده است. به حدی که باعث گشته پان‌ایرانیست‌ها مدعی شوند تورک‌ها و زبان تورکی ناآشنا و بیگانه با مفاهیم تشکر و خواهش و ... هستند.
در
زیر به معادل‌های تورکی دو مفهوم «تشکر – سپاس» و «لطفاً –خواهش» اشاره کرده‌ام:
اشعار تورکی عبدالرزاق سلماسی در نشریه‌ی اجتهاد استانبول-١٩١٤
اویانیق‌که‌ن، هر شئی‌له غم‌له‌نیریز
مئهران باهارلی
در این نوشته نمونه‌ای از اشعار تورکی «میرزا عبدالرزاق سلماس» (بعدها پیامِ یار، پیامیار)، از شخصیت‌های تورک نیمه‌ی اول قرن بیستم و از سیاسیون، مطبوعاتیان، ادبا و محررین سلماس را آورده‌ام. این اشعار ترجمه‌ی چند رباعی عمر خیام شاعر مشهور و فیلسوف برجسته‌ی تاجیک به تورکی است که در نشریه‌ی «اجتهاد» چاپ استانبول منتشر شده‌اند (نومئرو ١٠٤، ١ ماییس ١٣٣٠ [١٤ ماه مه ١٩١٤]، بئشینجی سنه، اداره‌خانه: استانبول، چاغال‌اوغلو، «اجتهاد» دائره‌سی‌نده، مطبعه‌ی خیریه و شرکاسی)
نطق تورکی شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی نووامبر ١٩١٠ و جایگاه او در
نواندیشی دینی تورک
مئهران باهارلی
در زیر متن یک سخن‌رانی به زبان تورکی از «شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی» از رهبران تورک در مراحل آغازین حرکت مشروطیت ایران را آورده‌ام. وی این نطق را در یک کونفرانس منعقد شده در استانبول در اعتراض به اولتیماتوم ١٦ اوکتوبر ١٩١٠ بریتانیا به دولت قاجار ایراد کرده است[1]. به تاکید ناشر آن نشریه‌ی صراط المستقیم استانبول، به سبب اهمیت موضوع، این متن نقل کلمه به کلمه‌ی سخن‌رانی شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی است («مساله‌نین اهمّیتِ فوق العاده‌سی‌نه مبنی، بوتون نطق‌لار عیناً ضبط اولوناراق، بر وجهِ آتی سیراسی‌یلا درج اولوندو»)[2].
شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی یک مجتهد شیعی تورک؛ از اعضای موثر «انجمن سعادت ایرانیان »در استانبول؛ رابط مجتهدین و خادمین دینی (روحانیون) شیعی مستقر در نجف با ایرانیان مقیم استانبول، تبریز، اوروپا و قفقاز-روسیه؛ شیخ الاسلام شیعیان منصوب شده از سوی سلطان عثمانلی؛ همبند جمعیت اتحاد و ترقی عثمانلی بود. وی در زمره‌ی نسل اول نواندیشان دینی تورک در دوران مودرن، مدافع جدی لائیسیسم و جدائی دولت از دین، و ضرورت عدم دخالت مطلق خادمان دین (روحانیت) در امور دولتی و عرفی است.
بخش نخست این نقل، (قونفئرانس) مقدمه‌ی نشریه‌ی صراط المستقیم استانبول؛ بخش دوم آن (قارابیگ‌ین نطقو) تقدیم شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی از سوی دکتر قارا بیگ، مدیر کونفرانس و از منسوبین جمعیت اتحاد و ترقی؛ و بخش سوم (شیخ حاجی اسدالله افه‌ندی‌نین نطقو) متن سخن‌رانی تورکی شیخ حاجی اسدالله افندی ممقانی است. چند توضیح پس از نقل متن تورکی سخن‌رانی، از آن من است.
