ائوه‌رمه‌ک و ائوله‌ندیرمه‌ک

ائوه‌رمه‌ک و ائوله‌ندیرمه‌ک- مئهران باهارلی

اسکی قایناق‌لار و بو آرادا دده قورقوت کیتابی ایله آنادولو آغیزلاریندا ایکی « ائوله‌ندیرمه‌ک» و «ائوه‌رمه‌ک» آراسی‌ندا فرق واردیر.

ائوله‌ندیرمه‌ک: ائو وئرمه‌ک و یا ائو یاپدیرماق یولویلا بیری‌نی ائو یییه‌سی- ائولی ائتمه‌ک‌دیر

ائوه‌رمه‌ک: قیز و یا اوغلانا ائش و یاشام یولداشی بولاراق، بیله‌سی‌نه اوغوش (عاییله) قورماق‌دیر (ائو+ه‌ر. یاشارماق: یاش+ار، سووارماق: سو+ار، آغارماق:آغ+ار، گؤیه‌رمه‌ک: گؤک+ه‌ر، سارارماق: ساری+ار، قارارماق: قارا+ار، بوزارماق: بوز+ار، ایچه‌رمه‌ک:ایچ+ه‌ر، .... کیمی)

گونوموزده ایران و آزه‌ربایجان‌دا، تورکجه‌نین گئنه‌ل یوخسول‌لاشما و سؤزداغارجیغی‌نین سیسقالاشماسی سونوجوندا، بیر چوخ کلیمه کیمی، ائوه‌رمه‌ک مصدری ده اونوتولموش، اونون یئرینه ائوله‌ندیرمه‌ک و ائولی، سیراسی‌یلا متاهّل ائتمه‌ک و متاهّل آنلام‌لاری‌ندا ایشله‌دیلیر.

Évermek ve Evlendirmek- Méhran Baharlı

Eski qaynaqlar ve bu arada Dede Qorqut Kitabı ile Anadolu ağızlarında iki Évlendirmek ve Évermek arasında ferq vardır.

Évlendirmek: Év vérmek veya év yapdırmaq yoluyla birini év yiyesi – évli étmekdir.

Évermek: Qız veya oğlana éş ve yaşam yoldaşı bularaq bilesine oğuş (âile) qurmaqdır.(Év+er, Yaşar: Yaş+ar, Suvarmaq: Su+ar, Ağarmaq: Ağ+ar, Göyermek: Göy+er, Sararmaq: Sarı+ar, Qararmaq: Qara+ar, Bozarmaq: Boz+ar, İçermek: İç+er, .... kimi)

Günümüzde İran ve Azerbaycanda Türkcenin génel yoxsullaşma ve sözdağarcığının sısqalaşması sonucunda, bir çox kelime kimi, Évermek mesderi de unutulmuş, onun yérine Évlendirmek ve Évli, sırasıyla müteehhil étmek ve müteehhil anlamlarında işledilir.

ابن بطوطه: تبریزده گؤردوک‌له‌ریم

ابن بطوطه: تبریزده گؤردوک‌له‌ریم

مئهران باهارلی

قایناق: ابن بطوطه سیاحت‌نامه‌سی‌نین ١٦ صفرالخیر سنه ١٣٢٨ [١٩٠٩] و ١٣ شباط سنه ١٣٢٥ تاریخ‌لی تورکجه چئوری‌سی[1]. چئویره‌ن مَحْمَتْ شریف پاشا چاوداراوغلو - Çavdaroğlu Mehmed Şerif Paşa، ١٨٧٣-١٩٥٨، عوثمان‌لی دولت آدامی و ایچ‌ایش‌له‌ر باخانی‌دیر. سولطان عبدالعزیزین قیزی امینه سولطان ایله ائوله‌ندییی و سولطان‌ین کوره‌که‌نی‌ اولدوغوندان دولایی، دامادِ شهریاری Dâmâd-ı Şehriyârî لقبی ایله تانینمیش‌دیر[2]. 

ابن بطوطه: تبریزده گؤردوک‌له‌ریم

شعر تورکی نادر بنا به مناسبت مطلاسازی حرم علی، میرزا زكی ندیم، ایناق نادرشاه: سلطان محمود عثمان‌لی و نادرشاه افشار دو نخل بوستان تورکمان هستند

شعر تورکی نادر بنا به مناسبت مطلاسازی حرم علی در نجف سروده شده توسط علی میرزا زكی ندیم، ایناق نادرشاه:

 

سلطان محمود عثمان‌لی و نادرشاه افشار، دو نخل بوستان تورکمان هستند

مئهران باهارلی

در این نوشته یکی از چهار شعر تورکی (نادر بنا و یا ایکی نخلِ بوستانِ تورکمان) که میرزا زکی معروف به ندیم، ایناق خاص نادرشاه افشار به امر او به مناسبت مطلاسازی- آلتین قاپلاما- حرم علی ابن ابوطالب در نجف سروده است را آورده‌ام[1]. این شعر به لحاظ ذکر اصلیت و هویت قومی «تورکمان» نادرشاه افشار و سلطان محمود اول عثمان‌لی؛ انعکاس سیاست اتحاد اسلام نادرشاه –دولت تورک افشار؛ پذیرش، تمجید و ستایش سلطان عثمان‌لی به عنوان خلیفه‌ی مسلمانان و حافظ حدود و مرزهای جهان اسلام؛ و لزوم هم‌کاری و هم‌گرایی دو دولت تورک افشار و عثمان‌لی، یک سند ارزش‌مند تاریخی و دارای اهمیت فوق العاده است.

١-گونبد مرقد علی ابن ابوطالب، برای اولین بار در سال ١٦٤٩ توسط محمدپاشا والی عراق امپراتوری عثمان‌لی با طلا پوشانیده و دارای مناره شد[2]. نود سال بعد به سال ١٧٣٢، هنگامی که به امر خاقان تورک نادرشاه افشار در مرقد تغییرات و تعدیلات اساسی انجام داده می‌شد طلاکاری قبلی برچیده و گونبد به همراه مناره‌ها و نمای ایوان شرقی در شکل امروزی آن از نو تذهیب شد. اولین ضریح نقره‌ای این حرم نیز هدیه‌ی خاقان دیگر تورک، آقامحمدخان قاجار به آن است.

٢-نادرشاه افشار هنگام مطلاسازی بقعه‌ی علی ابن ابوطالب در نجف، فرمان داد تا چند قطعه‌ی ماده‌ی تاریخ به زبان تورکی سروده شود. یکی از این ماده‌های تاریخ، قصیده‌ی معروف میرزا عبدالرزاق تبریزی جهان‌شاهی متخلص به نشاء ویا نشئه تبریزی، ریاضی‌دان، خطاط و ملک الشعرایِ دولت تورک افشار و از احفاد سلطان نویان جهانشاه‌خان تورکمان قاراقویون‌لو است که آن را به امر نادرشاه به زبان تورکی سرود. این قصیده‌ی تورکی سپس با آب طلا و شنگرف نوشته شد و به صورت یک کتیبه در بالای ایوان -سردر حرم علی ابن ابوطالب نصب گردید[3].

٣- میرزا محمّد زكی معروف به ندیم، از ادیبان و رجال سیاسی دوره‌ی سلطان حسین صفوی و از ایناق‌های (ندیم خاص) نادرشاه هم به امر او طلاسازی گونبد مرقد علی ابن ابوطالب و برخی از تعمیرات آن را در چهار شعر تورکی به نظم کشیده است. یکی از این چهار قطعه‌ی تورکی (شهریارِ افشار، نادر قولو)، به سال ١٧٣٦ بر کتیبه‌ی ساق (گریو) گونبد حرم نصب شد[4]. (کتیبه‌های ساق گونبدها، از نمونه‌های معماری سنتی تورک هستند. برجسته‌ترین آن‌ها در گونبدهای تورک گنبد قابوس- سلجوقی، گونبد سلطانیه –ایل‌خانی، .... دیده می‌شود.).

هیچ کدام از دولت‌های تورک –موغول در تاریخ، دولت ایران نبود

هیچ کدام از دولت‌های تورک –موغول در تاریخ، دولت ایران نبود

مئهران باهارلی

باید از کاربرد «ایران» به جای نام دولت‌های تورک-موغول اجتناب کرد. جنگ چالدیران بین ایران- تورکیه به وقوع نه‌پیوست. بین دولت‌های قیزیلباشیه (صفوی)- عثمان‌لی به وقوع پیوست. معاهدات گلستان و تورکمان‌چای بین ایران و روسیه منعقد نه‌شد. بین دولت‌های قاجار و تزاری روس منعقد شد. 

ایران، یک هویت ملی جدید ایجاد شده در دوره‌ی مشروطیت توسط دول اوروپایی استعمارگر و مانقورت‌های تورک، با زبان ملی فارسی و نژاد آریایی و گذشته‌ی زرتشتی و... است. در طول تاریخ، دولت‌مداری ایرانی با اعتقاد به هویت ملی ایران، تنها سه تظاهر داشته است: «حکومت‌های مشروطه» پس از اشغال تهران قاجاری توسط مشروطه‌طلبان و بختیاری‌ها و داشناک‌های عامل انگلستان، «دولت سلطنتی پهلوی» و «دولت جمهوری اسلامی ایران».

بنابراین هیچ دولت تورک-موغول حاکم بر کل ایران و یا بخش‌هایی از آن، نمی‌تواند دولت ایران بوده باشد. و هیچ موسسه و میراث تمدنی و فرهنگی این دولت‌ها نه‌باید با نام ایران معرفی و تقدیم شود. فرق است بین دو مفهوم « دولت حاکم بر ایران بودن» و « دولت ایرانی بودن». اساسا مگر نه این است که قومیت‌گرایان فارس و دولت‌های ایرانی مشروطه، پهلوی و جمهوری اسلامی، در تبلیغات و کتب درسی و تحقیقات خود، تورکان و موغول‌ها را عناصری «غیر ایرانی» و «بیگانه» و «متجاوز» به ایران معرفی و تقدیم می‌کنند؟

قبل از مشروطیت و مخصوصا در دوره‌ی دولت‌های تورک –موغول، مفاهیم و پدیده‌هایی مانند ارتش ایران و معماری ایران و مینیاتور ایرانی و رقص ایرانی و ... بی پایه و ناموجود بودند. صرفا دولت‌های تورک - موغول غزنوی و سلجوقی و خوارزم‌شاهی و ایل‌خانی و تیموری و جلایری و آق‌قویونلو و قاراقویونلو و افشار و قیزیلباش و قاجار و ... وجود داشتند و در نتیجه صرفا می‌توان از اوردوی غزنوی و معماری سلجوقی و مینیاتور ایلخانی و رقص قاجاری و .... سخن گفت.

همچنین است کاربرد غلط و آناکرونیک و بدخواهانه‌ی «پرس» و «پرشین» برای نامیدن دولت‌های تورک –موغول و قلمرو و مردمان و میراث تمدنی آنها توسط غربیان و اوروپائیان. پرس یک هویت قومی باستانی نابود شده است. دولت‌های تورک –موغول حاکم بر ایران امروزی، نه دارای هویت قومی پرس بودند، نه خود را پرس می‌دانستند، و نه دارای جمعیت پرس در قلمروی خود بودند.

کاربرد پرس برای این دولت‌های تورک-موغول و قلمرو و مردمان و میراث تمدنی و فرهنگی و سیاسی آن‌ها، یک دسیسه‌ی استعماری و نژادپرستانه‌ی اوروپایی، دروغی شرق‌شناسانه[1] و یک پروژه‌ی مهندسی قومی استعماری است برای نسل‌کشی تورکان ساکن در ایران، آفرینش ملت پارسی‌زبان ایران از طریق آسیمیله کردن تورکان و دیگر مردمان ایران، و غضب میراث تاریخی و تمدنی و سیاسی و فرهنگی آن‌ها به اسم ملت ایران، ملتی که قبل از مشروطیت وجود خارجی نداشت....

---

[1] ا. اسمیت و ه.گ.او. دووایت (١٨٣٣ میلادی): پرشیا نامیدن ایران یک دروغ یونانی است:

«پرشیا» (فارسستان) نامیدن ایران و «پرشین» (فارس-فارسی) نامیدن ایرانیان، یکی از دروغ‌های یونانیان باستان و یک نام‌گذاری غلط است. زیرا در این کشور تورک‌ها (و عرب‌ها و کوردها و لورها) فارس نیستند و کلمه‌ای فارسی نمی‌دانند. حتی حاکمیت کشور، فارسی و یا پرشین نیست. هرچند اوروپائیان وقت به استفاده از این نام‌گذاری‌های غلط یونانیان دروغ‌گو ادامه می‌دهند، اما خود ایرانیان اطلاعی از مفاهیم پرشیا و پرشین ندارند. برای آن‌ها فارس و یا فارسستان صرفا یک استان در جنوب این کشور است.

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_9.html

ابن بطوطه: زبان تبریز تورکی بود، و تحریف‌‌ کسروی

ابن بطوطه: زبان تبریز تورکی بود, و تحریف کسروی

مئهران باهارلی

٭ هر چند از قرون پیش از اسلام، گروه‌های گوناگون شمالی و غربی و شرقی تورکیک در مناطق مختلف تورک‌ایلی اسکان یافته بودند؛ اما با فتح ری و قوم و ساوه و آوه و قزوین و همدان و ... به سال‌های ١٠٢٩-١٠٣٠ میلادی توسط سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی؛ سپس فتح و فتح دوباره‌ی ری و قزوین و ابهر و زنجان و همدان و کنگاور و ... توسط سلطان توغرول بیگ سلجوقی به سال‌های ١٠٤٢-١٠٤٦؛ و فتح تبریز و نخجوان و گنجه و دیگر مناطق آزربایجان به سال‌های ١٠٥٥-١٠٥٦ توسط توغرول بیگ سلجوقی و ابراهیم یینال و دیگران بود که تورک‌ایلی، هر دو بخش آزربایجانی و غیر آزربایجانی آن، دارای اکثریت جمعیتی تورک و به وطن ملت تورک تبدیل شد. پس از فتوحات ١٠٢٩-١٠٥٦، تغییرات و تحولات دموگرافیک و زبانی بعدی حادثه در دوره‌ی دولت‌های بی شمار تورک و موغول و تاتار و تورکمان حاکم بر منطقه، صرفا باعث تقویت عنصر تورک قبلا موجود در تورک‌ایلی، و اوغوزی و تورکمانی شدن یک دست ترکیب قومی و زبانی آن شد.

٭ ابن بَطّوُطَه - Ibn Battuta (أبو عبد الله محمّد بن عبد الله اللَواتی الطَنْجی بن بطوطة، ١٣٠٤-١٣٦٨ میلادی) مورخ مسلمان بربر از شهر طنجه در مغرب (مراکش امروزی)، یکی از برجسته‌ترین سیاحان تاریخ بشری است. وی ٥٠ سال بعد از مارکوپولو سیاح معروف ونیزی، هنگامی که ٢٠ - ٢٢ سال داشت، آغاز به سفری کرد که نزدیک به سی سال طول کشید. وی مشاهدات خود در این سفر را که بخش اعظم دنیای شناخته شده‌ی آن زمان (شمال و شرق آفریقا، جنوب شرق اوروپا، قفقاز، آسیای صغیر، خاورمیانه، آسیای میانه-تورکستان، شبه قاره ی هند، جنوب و جنوب شرقی آسیا، و شرق چین) را شامل می‌شد، در کتابی با ارزش به نام «تُحفَة اَلنُظار فی غَرائِب اَلأمَصار وعَجائِب اَلأسَفار» به رشته‌ی تحریر در آورد.

مشاهدات و گزارش‌های ابن بطوطه در باره‌ی دنیای تورک آن عصر (تورکان آناتولی، خاورمیانه شامل ایران امروزی، قفقاز، شبه جزیره‌ی کریمه، جنوب روسیه، آسیای میانه، شبه قاره‌ی هند، ....) و دولت‌ها و سلاطین و حکام تورک –موغول حاکم بر آن‌ها، بسیار ذی قیمت و جالب توجه‌اند. همچنین:

١- گزارش‌های ابن بطوطه در باره‌ی وضعیت و موقعیت زنان تورک و موغول، آزادی و حقوق برابر آن‌ها با مردان در اقوام و جوامع تورک و موغول، اشتراک و اختلاط زنان تورک و موغول در مسائل سیاسی و حیات اجتماعی و امر دولت‌مداری، عدم تقید زنان تورک و موغول به حجاب و ستر اسلامی-شرعی و  ... علاوه بر تاریخ سیاسی و فرهنگی تورک، به لحاظ تاریخ فمینیسم و حقوق بشر و .... هم دارای اهمیت فوق العاده‌ای هستند (این بخش‌ها در نوشته‌ی جداگانه‌ای در سؤزوموز منتشر خواهند شد).

٢-ابن بطوطه در اثر خود، شیوع و رواج گسترده‌ی زبان تورکی در قلمروی دولت‌های تورک-موغول «جغتایی» حاکم بر ماوراء النهر و «ایل‌خانی» حاکم بر ایران فعلی و نواحی مجاور آن، کاربرد رسمی زبان تورکی از سوی سلاطین و مقامات تورک و موغول[1]، استفاده از زبان تورکی در مراسم دینی، پایان و یا رو به پایان بودن روند تورک‌زبان و تورک شونده‌گی موغولان در این نواحی، قبول هویت قومی تورک و خود را تورک دانستن و تورک معرفی کردن حکام و سلاطین موغول، .... را تثبیت کرده است (تثبیت‌ها و مشاهدات ابن بطوطه در این موارد را در مقاله‌ای جداگانه خواهم آورد).

٣-ابن بطوطه هنگامی که در بغداد بود به موکب[2] سلطان ابوسعید بهادرخان[3] آخرین خاقان دولت متحد تورک-مغول ایلخانی پیوست و سپس سفری به غرب ایران و در این میان تبریز مرکز تورک‌ایلی و منطقه‌ی آزربایجان آن (از کرمانشاه به سوی همدان و از آنجا به طرف شمال) کرد. تبریز، تحت حاکمیت دولت تورک-موغول ایلخانی مرکز تجارتی مهم و شهر عمده‌ی منطقه بود و باشکوه‌ترین دوران خود در تاریخ را می‌گذرانید. 

مشاهدات ابن بطوطه در تبریز و بازار آن

ابن بطوطه از مشاهدات خود در تبریز گزارش مختصری، حاوی نکات بسیار مهم تاریخی از جمله موارد زیر داده است:

-تکلم به زبان تورکی در شهر تبریز

-وجود دو نوع از اسلام رقیب، یکی «اسلام تورکی-متصوفه» با موسسات خاص خود مانند زاویه، دیگری «اسلام متشرعه-فقاهتی» با موسسات خاص خود مانند مچیت-مسجد، جامع و مدرسه پابپای هم

-آزاده‌گی و حریت اجتماعی زنان تورک تبریز و عدم تقیدشان به محدودیت‌های اسلام متشرعه‌-فقاهتی

-ساختار، صنف‌ها، حرفه‌ها و فعالیت‌های تجاری در بازار قازان (تبریز) که ابن بطوطه آن را بهترین بازارهای دنیا معرفی می‌کند و فراوانی امتعه و ثروت آن

- معماری، کاشی‌کاری و سنگ‌فرش و ...ابنیه‌ها و عمارات ایلخانی (آرامگاه قازان‌خان، شنب قازان، سنگ‌های مرمر و کاشی‌کاری‌های جامع علی‌شاه و...)، مولفه‌های کلّیه‌ها (مدرسه، زاویه، ...) و فضای شهری (نهر و درخت و تاک و گل و ...)

مصالحه‌نامه‌ی تورکی که به دستور نادرشاه افشار نوشته شد

مصالحه‌نامه‌ی تورکی که به دستور نادرشاه افشار نوشته شد

مهران باهارلی

در کتاب رستم التواریخ[1] تالیف محمد هاشم آصف (رستم الحکما) از مورخین دوره‌ی زندیه و اوایل قاجاریه ذکر می‌شود که نادرشاه افشار دستور داد تا منشی‌یان و دبیران دو دولت تورک افشار و عثمان‌لی، یک تومار مصالحه و مسامحه به زبان تورکی فصیح و بلیغ نوشته و به سلطان عثمان‌لی ارسال کنند.

طبق رستم التواریخ این تومار تورکی در پاسخ به تومار تورکی سلطان عثمان‌لی که ایل‌چی‌یان وی با خود آورده بودند نوشته و فرستاده شد. تومار تورکی ایلچی‌یان عثمان‌لی، مهر و توغرای سلطان را در عنوان و مهرهای معتبرین عثمان‌لی را بر حواشی خود داشت، و در یک قاب طلائی مرصع به جواهر جای داده شده بود. نادرشاه پس از دریافت تومار تورکی سلطان عثمان‌لی خطاب به خود، دستور داد مجلسی با شرکت «وزرا و امرا و خوانین و باشی‌یان و عمله‌جات پادشاهی و علما و فضلا و اعزّه و اشراف و صنادید و اکابر و اعیانِ و معتبرین» تشکیل شود. وی پس از مشاورت و مصلحت‌بینی و خیراندیشی و استصوابِ حاضرین در مجلس، امر به نوشتن یک تومار به زبان تورکی داد.

بعد از نوشته شدن تومار تورکی مذکور که در ابعادی عظیم (کهکشان‌وار) بود، یک خطیب ادیب آن را با صدای بلند بر روی کورسی طلایی برای مدعوین و حاضرین خواند که با فریادهای آفرین آن‌ها مورد تحسین و تائید قرار گرفت. بعد از زدن مهر (دامقا) و توغرای نادرشاه افشار بر بالا و مهرهای معتبرین بر حواشی تومار تورکی، آن را پیچیده و در یک قاب ساخته شده از طلای خالص و مرصع به مروارید صاف و براق جای دادند. سپس قاب را در درون مجموعه‌ای زرین پر از جواهر قرار داده به ایلچی‌یان عثمان‌لی سپردند تا به عنوان پیشکش به سلطان عثمان‌لی تقدیم شود.

این واقعه از چند جهت دارای اهمیت است:

١- این واقعه تائیدی دیگر بر علاقه‌مندی نادرشاه به زبان تورکی است. قابل ذکر است که نادرشاه باسواد در زبان تورکی و آشنا –مسلط به سه لهجه‌ی اساسی زبان تورکی یعنی تورکمانی (لهجه‌ی مادری‌اش)، عثمان‌لی و جغتایی- تورکی شرقی بود. اما صرفا در اواخر عمر به یادگیری زبان فارسی پرداخت (تورکی‌دانی و فارسی‌مدانی نادرشاه موضوع یک مقاله‌ی علیحده‌ی اینجانب است).

٢- در این واقعه نادرشاه امر داد تا منشی‌یان و دبیران مکتوب را به زبان تورکی به‌نویسند. اما بنا به برخی منابع تاریخی دیگر، نادرشاه با خط خود هم مکتوبی به زبان تورکی خطاب به سلطان عثمان‌لی نوشته و فرستاده است (نامه‌ی تورکی نوشته شده به قلم و خط نادرشاه، موضوع یک مقاله‌ی دیگر این‌جانب خواهد بود).

گاسپار دروویل: اهالی اورمیه، افشار و از نژاد تورکمان، اصلا از تورکمانیا (آناتولی)، دلیر، راغب به نظامی‌گری، متمدن‌ترین مردم ایران، و دائما در معرض تجاور کوردها هستند

گاسپار دروویل: اهالی اورمیه، افشار و از نژاد تورکمان، اصلا از تورکمانیا (آناتولی)، دلیر، راغب به نظامی‌گری، متمدن‌ترین مردم ایران، و دائما در معرض تجاور کوردها هستند

گاسپار دروویل (Gaspard Drouville) افسر فرانسوی مقیم ایران قاجاری (سلطنت فتحعلی شاه) به سال‌های ١٨١٢-١٨١٣ در کتاب خاطرات خود[1]، اهمیت ویژه‌ای به فوج‌های افشار، واحدهای نظامی اورمیه، ولایت و اهالی اورمیه و اصلیت تورکمانی-افشاری آن‌ها داده و در این باره به تفصیل واقعیت‌های مهمی را ثبت کرده است. این تثبیت‌ها دارای اهمیت مضاعف هستند، زیرا دروویل زبان تورکی هم می‌دانست و از طرف عباس میرزا به بازرسی کل سوار نظام و فرمانده‌هی نظامی اورمیه منصوب شده بود. یعنی با موضوع کاملا آشنائی و بر آن اشراف داشت.

یوهان گوته و «فتح‌علی‌شاه تورک»، «ناصرالدین شاه، آن تورک پسر»، و سمبولیسم- آیکونولوژی تورکی –موغولی نشان شیر و خورشید ....

یوهان گوته و «فتحعلی‌شاه تورک»، «ناصرالدین شاه، آن تورک پسر»، و سمبولیسم- آیکونولوژی تورکی –موغولی نشان شیر و خورشید ....

مئهران باهارلی

یوهان ولفگانگ فون گوته شاعر بزرگ آلمان (١٨٣٢-١٧٤٩) در کتاب خود دیوان غربی-شرقی[1]، شعری فارسی را به خط عربی و با نام «در درفش» نقل کرده که با عبارت «فتحعلی‌شاهِ تورک» آغاز می‌شود. این شعر- احتمالا به همراه تصویری از شاه و شیر و خورشید که در متن شعر ذکر شده‌اند- بر روی بیرقی رسم شده بود که میرزا ابوالحسن شیرازی معروف به ایلچی مامور سفارت به انگلستان از طرف فتح‌علی شاه قاجار در سفرهای اوروپایی برای استفاده در مراسم رسمی و دیپلوماتیک برده بود. ایلچی همچنین پرده‌ای[2] با کاربرد مشابه به همراه داشت که بر روی آن یک قطعه شعر دیگر به فارسی و تصویر شاه و خورشید رسم شده بود.

در زیر متن شعر «فتحعلی‌شاهِ تورک» را آورده و سپس توضیحاتی در مفهوم، علل و اهداف کاربرد عبارت «فتح‌علی شاه تورک» در این شعر و درج آن بر روی بیرق رسمی و دیپلوماتیک فتح‌علی شاه قاجار داده‌ام. شعر دوم که گوته آن را نیز با خط عربی در کتاب خود نقل کرده، را در پایان این نوشته آورده‌ام:

سید لقمان آشیرلی اورموی: در مدح سلطان محمد فاتح و ستایش فتح استانبول

سید لقمان آشیرلی اورموی: در مدح سلطان محمد فاتح و ستایش فتح استانبول

مئهران باهارلی

در این نوشته شعری از مورخ، ادیب و هنرمند تورک اورمیه‌ای، «سید لقمان آشێرلێ اورومی» در ستایش سلطان عثمانلی محٖمد فاتح و ثنا و شکران فتح استانبول را آورده‌ام. از آنجائی که نوشته‌های متعددی در باره‌ی این شخصیت برجسته‌ی تورک-اورموی و آثار وی را منتشر خواهم کرد، در این جا به ذکر بیوگرافی مختصری از وی کفایت می‌کنم.

سید لقمان بن سید حسین آشێرلێ اورموی (Sayyid Loqman Urmawi, Seyyid Lukman Urmevi, Urmulu Séyid Luqman Aşırlı ): مورخ، شاعر، حماسه‌سرا، نویسنده، مینیاتوریست، رسام، ... تورک. متولد شهر اورمیه- آزربایجان-تورک‌ایلی (اورمیه ١٥٣٠؟- استانبول ١٦٠١؟). از تیره‌ی آشێرلێ[1] تورکمان، منسوب به طائفه‌ی اوغوزی دؤیه‌ر-دوگر. سید لقمان اورموی ظاهرا به سبب تضییقات و سنّی‌کُشی آغاز شده توسط دولت قیزیلباشیه (صفوی)، به قلمروی عثمانلی فرار کرد-پناهنده شد. مدتی قاضی قصبه‌ی حریر در موصل بود. سپس به استانبول رفت و ٢٧ سال در دربار سلطان عثمانلی خدمت نمود. در سال ١٥٦٩ به مقام شاهنامه‌نویسی (سرودن تاریخ و فتح‌نامه‌ها و وقایع عثمانلیان و حماسه‌های تورکان و اوغوزان) منصوب شد.

سید لقمان اورموی رئیس هئیتی ١٧٠ نفره از مینیاتوریست‌ها و خطاطان و نقاشان زبده در دربار سلطان عثمانلی بود. برخی از آثار سید لقمان اورموی در میان شاه‌کارها و بهترین نمونه‌های هنر تورک و عثمانلی، و ارزش‌مندترین آثار هنری موزه‌های جهان قرار دارند.

وی دارای آثار متعدد منظوم و منثور به تورکی و فارسی است. از جمله اوغوزنامه، سورنامه‌ی همایون، هنرنامه، شهنشاه‌نامه، زبده التواریخ، سلیم خان نامه.... این آثار به سبب آنکه سید لقمان اورموی آن‌ها را با استفاده از اسناد دست اول و مدارک بی‌شمار و آرشیوهای عثمانلی تالیف کرده، به لحاظ تاریخی دارای وثوق و اهمیت بسیار هستند. مخصوصا اثر «اوغوزنامه‌ی اورموی» به لحاظ تاریخ تورک و تورکولوژی یک اثر باارزش و بی همتاست. اوغوزنامه‌ی سید لقمان اورموی، همچنین بدین سبب پربهاست که توسط یک تورک از ایران، تورک‌ایلی، آزربایجان و اورمیه نوشته شده است.

سید لقمان اورموی (١٥٣٠؟-١٦٠١؟)

در مدح سلطان محمد فاتح و حمد فتح استانبول

نظم

 

چو سلطان محمّدشهْ ابنِ مراد

به قسطنطنیّه شد اندر جهاد

ز ایزد طلب کَرد نصرتْ نخست

به عونِ خدا کارش آمد دُرست

به دریا اَبَر «چکمه‌جه» پل به‌بست

وزان پل گذشت او به نیرویِ دست

به فتحِ سِتَنْبوُل کَشتی به‌راند

به خشکی و کافر دَرو خیره ماند

به‌جُستند «ایّوبِ پنهان‌مزار»

شد آن دیگر از «آقچه شیخ» آشکار

ستاد از «تَکِرها» سِتَنبول را

«آیا صوفییه»، جایِ مقبول را

بسی مُلْک به‌گرفت با عدل و داد

به لطف و کَرَم داد عالَم به داد

جهان گشت تابع به فرمانِشان

«فرنگان» کمینْ عبدِ دربانِشان

به ارواحِ اجدادِ خود آنگهی

به خیرات کوشید و رسمِ شهی

عمارت بنا کرد و دارالشّفا

ز حق جُست بر دردمندان دوا

جوامع، مدارس به هم در سرشت

ثَمانیه‌ای ساخت هم‌چون بهشت

پی‌یِ علم رفت اندرو خاص و عام

وزو مر یکی شد امامِ اَنام

رسید اهلِ دانش مسلسل ازو

همه درسِ دین خوانده، اکمل ازو

به رویِ جهان باز شد بابِ علم

وزو منحل اِشکالِ اربابِ علم

به عالَم زبان‌ها به اذکارِ اوست

کنونْ عِلْم تا حَشَر زآثارِ اوست

به نسلِ گرامی‌ش حیِّ صمد

نگه دارد این سلسله تا ابد

سؤزلوک:

آنگهی: آن زمان، آن وقت، در آن حال

اَبَر: بر، روی، بر روی

اکمل: کامل‌تر، تمام‌تر

انام: مردم، خلائق

تَکِر: تکیر، تکور، تکفور، صاحب مُلْک، استانبول تکری: قیصر روم

ثَمانیه: کنایه از جنّات ثمانیه، هشت خلد، هشت بهشت. بنا به پیغامبر اسلام، بهشت هشت درب دارد ....

جامع: در زبان تورکی عبادت‌گاه مسلمانان دارای منبر و محراب و مناره و ...؛ در مقابل مسجد-مچیت که به معنی محل گذاردن نماز، بدون منبر و محراب و مناره و ... است.

چکمه‌جه: نام دو بخش و دوشهرداری (بویوک چکمه‌جه- Büyükçekmece، کیچیک چکمه‌جه- Küçükçekmece) در حومه‌ی غربی استانبول، در مجاورت دریاچه‌هایی به همین نام‌ها. نام اصلی و سابق، چؤکمه‌جه (فرورفته‌گی) بود.

فرنگان: فرنگیان، اصلا به معنی فرانسوی‌ها، مجازاً اوروپائی‌یان و مسیحیان

کمین: کم‌ترین، حقیرترین.

ایوبِ پنهان‌مزار: اشاره به خالد ابن زید ابو ایوب الانصاری است. او یکی از صحابه‌های پیامبر اسلام بود که در سال‌های پایانی عمر خود داوطلبانه در نخستین تهاجم اعراب –مسلمانان برای فتح قسطنطنیه پایتخت بیزانس به سال ٦٦٩ شرکت کرد. اما حین عملیات بر اثر بیماری فوت نمود و طبق وصیتش نزدیک حصار قسطنطنیه دفن شد. بنا به روایات حدود هفت قرن بعد، پس از فتح استانبول، آق شمس الدین مزار گمشده‌ی ایوب الانصاری را کشفاً (ظهور حقایق غیبی بر سالک) پیدا کرد. به فرمان سلطان محمد فاتح، مقبره و جامعی به یادبود وی بنا شد که بعدها به یک مکان مقدس برای سلاطین عثمانلی و مردم تبدیل گشت (نام محله‌ی ایوپ امروزی در استانبول برگرفته از آن مقبره-جامع است).

آقچه شیخ: اشاره به آق شمس الدین؛ صوفی، شاعر، حکیم و دواشناس عثمانلی است. وی از مریدان حاجی بایرام ولی؛ و موسس طریقت شمسیه‌ی بایرامیه؛ مراد و مرشد و خوجای سلطان محمد فاتح بود. به همراه سلطان محمد فاتح از ادیرنه پایتخت عثمانلی عازم فتح استانبول در سال ١٤٥٣ شد. در حین جنگ و محاصره‌ی استانبول، وی سلطان محمد فاتح و اوردوی او را دعوت به صبر کرده، نوید ظفر و فتح می‌داد. پس از فتح استانبول، نخستین خطبه در آیاصوفیا را آق شمس الدین خواند. ...

 

برای مطالعه‌ی بیش‌تر:

اورمولو سید لقمان آشیرلی‌نین اوغوزلار و عوثمانلی‌لار تاریخی حاققی‌ندا یازدیغی تورک‌جه منثور «هنرنامه» کیتابی مینیاتورلاری

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/01/httpswww.html

سید لقمان اورموی: در مدح سلطان محمد فاتح و ستایش فتح استانبول

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/12/blog-post_69.html

سید لقمان اورموی: آلِ عثمان نورِ چشمِ عالمند، و مدح سلطان سلیم دوم

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/06/blog-post.html

---

[1] آشور -آشیر:از مصدر آشماق+یر. به معنی از حد گذشتن، عبور کردن از محدوده، به بیرون منتقل کردن، درنوردیدن، جهیدن، کله پا کردن، زیرو رو کردن. مجازا به معنی نترس، بی باک، سنت‌شکن. هم‌ریشه با آشێرێ به معنی ناقولا، افراطی (احتمالا به فارسی به صورت هشری وارد شده است). نام تیره‌های تورک و نام‌های خانواده‌گی چون عاشورلو، عشرلو، آشورخان‌لو، آشوری،... همه محرف اسم تورکی آشیر و اصلا از تیره‌ی آشیرلی تورکمان از اوغوزهای دؤیه‌ر-دوگر هستند.

نام‌های تورکی افشارهای اورمیه در دیوان طرزی افشار و تصحیح و تشریح آن‌ها

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_25.html