آی سه‌نی کی یاتمیشه‌ی - یاتما، دور، آل‌لانمیشه‌ی. شعری از ازندریان- شهرستان ملایر، استان همدان، تورک‌ایلی

آی سه‌نی کی یاتمیشه‌ی - یاتما، دور، آل‌لانمیشه‌ی

شعری از ازندریان- شهرستان ملایر، استان همدان، تورک‌ایلی

تورکی دییه‌ر بیلمیره‌م- ایسته‌میره‌م ده بیله‌م

تورکی‌‌ده‌ن آجوغوم وار- فارسی‌یه خوش‌لوغوم وار

)می‌گوید تورکی نه‌می‌دانم و نه‌می‌خواهم هم به‌دانم(

)از تورکی بدم می‌آید، فارسی را دوست دارم(

مئهران باهارلی

Sunday, March 14, 2010

 ١- شهر ازندریان در جنوبی‌ترین بخش تورک‌ایلی در شهرستان ملایر از استان همدان قرار دارد. شهرستان ملایر به لحاظ زبانی و ملّی، به هم‌راه شهرستان تویسرکان، ناهمگن‌ترین شهرستان استان همدان می‌باشد. نام سابق شهر ملایر، دولت‌آباد است. این شهر در دوره‌ی دولت تورک قاجار ایجاد شده است. شهرستان ملایر با مساحت ٣٢١٠ کیلومتر مربع، ٢٢١ آبادی، ٣ شهر (ازندریان، سامن، ملایر)، ٣ بخش (جوکار، سامن، مرکزی) و ١٥ دهستان بزرگ‌ترین شهرستان استان پس از شهرستان همدان است. این شهرستان از شمال به همدان، از شرق به اراک، از جنوب به بروجرد و از طرف غرب به شهرهای تویسرکان و نهاوند محدود است. زبان‌های رایج در شهرستان ملایر تورکی، لوری، لکی، کوردی (و فارسی ؟) می‌باشد. جمعیت شهرستان ملایر ٢٩٧٠٦٢ نفر است که اکثریت در روستاها زنده‌گی می‌کنند و به کشاورزی اشتغال دارند.

٢-بخش‌هاى تورک‌نشین شهرستان ملایر جزء «منطقه‌ی ملی تورک در شمال غرب ایران» و یا «تورک‌ایلی» است. بنا به منابع گوناگون شهرستان ملایر دارای جمعیت قابل ملاحظه‌ی تورک - بین یک سوم تا نصف اهالی شهرستان - می‌باشد. از مراکز جعمیتی تورک‌نشین شهرستان ملایر نقاط زیر را می‌توان نام برد: ازندریان، اسلام‌آباد، علوی، اوچ تپه، موسی خان بلاغی، کریم‌آباد، بور بور، طاس بندی، منگاوی، ینگی کند، آشاق قلعه، بیش آغاج، کند هلان، چشمه پهن، آشاقی قینجه، قشلاق، قشلاق ده نو، حسین آباد شاملو، قره تکین، زمان آباد، نجف آباد، علی‌جوق، شاه کندی، نهنجه، آوشاق، پیر میشان، طجر، حسن آباد علوی، امام زاده ابراهیم، مانیزان، پیر خداوردی، کمری ..... به لحاظ جمعیتی شهر ازندریان بعد از ملایر بزرگ‌ترین شهر شهرستان ملایر و تماماً تورک‌نشین می‌باشد. ناحیه‌ی ازندریان از نظر اقتصادی قطب مهم تولید سنگ و پودر سنگ صنعتی کشور می‌باشد.

٢-بنا به یک نظر نام شهر تورک‌نشین ازندیران، از تلفّظ لهجه‌ای کلمه‌ی «اه‌سه‌ن‌له‌ر» تورکی و یا «اه‌زه‌ندور» که تلفّظ موغولی آن است گرفته شده است، از ریشه‌ی «ایسه ‌ن» - «اه‌سه‌ن» تورکی، «اه‌زه‌ن» در لهجه‌های شمالی و شرقی زبان‌های تورکیک؛ به معنی سالم، مستحکم، در عافیت و مصون از بلا و بیماری و ... . از این ریشه مشتقّات بسیار در زبان‌های تورکیک وجود دارد: اه‌زه‌نده‌ش (سلام)، اه‌زه‌نده‌شمه‌ک (سلام‌لاشماق)، اه‌زه‌نده‌شدیرمه‌ک (سلام‌لاش‌دیرماق)، اه‌زه‌ندیک (اه‌سه‌ن‌لیک، ساغ‌لیق)، ایزه‌ن (سلام)، ایزه‌ننه‌مه‌ک (اه‌سه‌ن‌له‌مه‌ک، سلام وئرمه‌ک)، ایزه‌ننه‌شمه‌ک (اه‌سه‌ن‌له‌شمه‌ک، سلام‌لاشماق)، اه‌زه‌نده (گه‌له‌جه‌ک گؤروشه ‌ده‌ک، گه‌له‌جه‌ک ایله ده‌ک). در لهجه‌های موغولی «اه‌زه‌نده‌شمه‌ک»، «اه‌زه‌نده‌شدیرمه‌ک»، «اه‌زه‌ندیک»، «اه‌زه‌نده‌ر»، ...).

نظری دیگر این نام را «اه‌زه‌نده‌ر» و یا «اه‌زه‌ندور» در زبان موغولی که معادل کلمه‌ی تورکی «اه‌سه‌نده» است می‌داند، مانند «کوجوندور» که تلفّظ موغولی کلمه‌ی «گوجونده»ی تورکی است.

بنا به نظر سوم، کلمه‌ی اه‌زه‌نده‌ر، ترکیب «اه‌سه‌ن اؤنده‌ر» به معنی بلندی مستحکم (ساغلام هوندور) است. معادل تورکی کلمه‌ی موغولی «هوندور» به معنای بلندی و ارتفاع، فورم‌های «اؤنده‌ر» و «ایندیر» است که در نام‌های جوغرافیایی تورک هم به کار رفته است، مانند نام روستای «ایندیرقاش» در حوالی سالماس.

٣- شعور ملی تورک در این ناحیه از تورک‌ایلی به ویژه در میان نخبه‌گان قابل توجه است. این خطّه موطن شعرای تورکی مانند علی اکبر محمودی ازندریانی است. علی‌رغم نزدیکی به مرکز ایران و شدّت فوق‌العاده‌ی روند فارس‌سازی در این منطقه، به سبب دوری از تاثیرات مخرّب هویت قومی – ملّی «آزربایجانی»، مردم و نخبه‌گان این منطقه هم همواره و قاطعانه خود را «تورک» و زبان خود را «تورکی» دانسته و اعلام کرده‌اند. امّا متأسّفانه هویت ضد تورک، استعماری و نژادپرستانه‌ی آزربایجانی و مانقورتیسم آزربایجانی باعث ایجاد غیریت بین تورکان این بخش از تورک‌ایلی و بخش آزربایجانی آن شده است. به نحوی که بسیاری از مردم در حالی که خود را تورک می‌نامند، بخش آزربایجانی و به ویژه اهالی جمهوری آزربایجان را جدا از خود دانسته و «آزری» می‌نامند.

٤-در این شعر شاعر در چند بیت از روند فارس‌شونده‌گی نسل جدید شکایت و انتقاد می‌کند: دنیا را در آغوش می‌کشیم، دنیای جدید را. می‌خواهیم بافرهنگ و هماهنگ با پیش‌رفت باشیم. به «بیرجه»ی تورکی «یک دانه»ی فارسی، به «گؤی اوت» «جوانه»، به «خولی» «دیوانه» می‌گوید. می‌گویم حالت چه‌طور است؟ می‌گوید مرسی خوب است. پانزده ساله شده است، اما برادر فارسی صحبت می‌کند. می‌گوید تورکی نه‌می‌دانم و نه‌می‌خواهم هم به‌دانم. از تورکی بدم می‌آید، فارسی را دوست دارم. افسوس که زبانم قاصر است و سخن برای خر در حکم پسته. او خود مانند خر ادراک نه‌دارد، اما می‌گوید که دیگران خرند .... (قوجاخلیره‌ک دونیانئ- یئنگه اوله‌ن دونیانئ - ایسه‌ک اوله‌ک بافرهنگ- پیشرفت‌ینه‌ن هماهنگ- «بیججه»‌یه دیر «یئ دونئ» (یک دانه)- «گؤی اوت»ه دیر «جوونه» (جوانه)- «خولی»یه‌ دیر «دیوونه» (دیوانه) - دیره‌م: «حالین نه جوردئ»- دییه‌ر کی: «مئرسی، خوب‌دئ»- اولوب‌دئ اون بئش یاشئ - فارسی دییه‌ر قارداشی - تورکی دییه‌ر بیلمیره‌م - ایسته‌میره‌م ده بیله‌م - تورکی‌‌ده‌ن آجوغوم وار - فارسی‌یه خوش‌لوغئم وار - حئیف، حئیف کی دیلیم قیسسه‌دئ - ائششه‌گه سؤز پئسته‌دئ - آینه‌مه‌ز او ائششئدئ - دییه‌ر یارو ائششئدئ)

٥-لهجه‌ی ازندریان متعلق به گروه لهجه‌های «اه‌لیی-گه‌لیره‌ی» زبان تورکی است. در این شعر: یاتمیشه‌ی (یاتمیشان، یاتمیش‌سین)، آل‌لانمیشه‌ی (آلدانمیشان، آلدانمیش‌سین)، گؤره‌ن (گؤره‌سین)، گؤزلویه‌ی (گؤزله‌یه‌سین)، باغ‌لییه‌ی (باغ‌لایاسین)، گئده‌ی (گئده‌سین)، یئمیشه‌ی (یئمیش‌سین)، نه جوره‌ی؟ (نه جوره‌ن، نه جورسون)، گؤرمیشه‌ی؟ (گؤرموشه‌ن، گؤرموش‌سون)، ائشیتمیشه‌ی؟ (ائشیتمیشه‌ن، ائشیتمیش‌سین)، باش صفی چی (باش صفی ایچین)، دییره‌ین (دیییرسین)، آله‌ی (آلاسین)، یئمییه‌ی (یئمه‌یه‌سین)، بوغئلله‌ین (بوغولاسین)، اؤله‌ین (اؤله‌سین)، اه‌لیی‌نه‌ن (اه‌لین‌ده‌ن)، ....

٦-برخی دیگر از خصوصیات لهجه‌ی ازندیران و دیگر مناطق در جنوب تورک‌ایلی:

الف-کسره‌ی هجای اول کلمات به ویژه در افعال به شکل باستانی «ی» تلفظ می‌شود: مانند دیمه‌ک به جای دئمه‌ک، و ییمه‌ک به جای یئمه‌ک. در این شعر: دیر (دیییر، در تورکیه: دئر)، دیمه (دئمه)، دیره‌م (دیییره‌م)، دییره‌ین (دیییرسین).

ب-تاثیر از دستور زبان فارسی: پسوند مالکیت به جای افزوده شدن به اسم، به آخر فعل افزوده می‌شود. مانند «کتاب واریم» به جای «کتابیم واردیر». در این شعر: که‌ند واریم (به جای که‌ندیم واردیر)، شهر یوخئ (شه‌هه‌ری یوخ)، یول یوخئ (یولو یوخ‌دور)، ایمان وارئ (ایمانی واردیر)، گومان واریم (گومانیم واردیر)، اثر یوخئ (اثری یوخ‌دور)، میکروب وارئ (میکروبو واردیر)، ...

ج-پسوند ضمیر فعلی اول شخص جمع به جای چهار حالت (-یک، -وک-،-اق، -وق)، در فورم واحد –ه‌ک است. در این شعر: توتموره‌ک (توتموروق)، ایسته‌میره‌ک (ایسته‌میریک)، قوجاخلیره‌ک (قوجاق‌لیریق)، گیرمیشه‌ک (گیرمیشیک)، اؤلچیره‌ک (اؤلچوروک)، دئیشیره‌ک (ده‌ییشیریک).

چ-پسوند اول شخص «قالب آرزو» به جای دو حالت (-اق، -ه‌ک)، در فورم واحد –ه‌ک است. در این شعر: اوله‌ک (اولاق)، اوتاینه‌ک (اوتاناق)، دولاینه‌ک (دولاناق).

د-مشدّد شدن حروف (تشدید، ایکی‌له‌مه) گسترده است و محدود به کلمات تورکی نیست. در این شعر: ایککی (ایکی)، بیججه‌ (بیرجه)، سققئز (ساقیز)، قیسسه (قیسا)، ائششه‌گه (ائشه‌ک)، تاززه (ته‌زه)، آججی (آجی)، گه‌ممیره‌ک (گه‌میره‌ک).

سایین ح. ا. ازندریانی‌یه قوشوغون سه‌س‌لی فایلی‌نی ساغل‌اماق و اونو یازی‌یا کؤچوره‌رکه‌ن بیر سیرا آنلاشیلماز کلیمه‌له‌رین چؤزومو اوچون مه‌نه ائتدییی کؤمه‌ک اوچون، شکران‌لاریمی سونور و بیله‌سی‌نی اؤودوله‌ییره‌م (تشکر ائدیره‌م).

مئهران باهارلی

آی سه‌نی کی یاتمیشه‌ی- یاتما، دور، آل‌لانمیشه‌ی

قوشار ؟

آی سه‌نی کی یاتمیشه‌ی

یاتما دور آل‌لانمیشه‌ی

گئدیب اه‌لیی‌نه‌ن زمان

عؤمرئ گئچیرتدین یامان

دونیاده هئش گه‌زمه‌دین

یاخچئ یامان گؤرمه‌دین

ایندئ کئ فورصتین یوخ

قولاخ وئر و دیمه یوخ

باش وور مه‌نیم که‌ندیمه

[مه‌ن اورئمئ سیندئمه]

گه‌ل تا گؤره‌ن که‌ندیمی

اه‌یری، چه‌وه‌ل بختی‌نئ

بیر که‌ند واریم بهشت‌دئ

بهشت یانی‌نده هئش‌دئ

شهر یوخئ، شهردار وارئ

یول یوخئ، میدان وارئ

باغ یوخئ، بوغبان وارئ

بو بیججه‌نئ دوز دیره‌م

خودایه ایمان وارئ

اؤزون گه‌ره‌ک گؤزلویه‌ی

یئماخ یولئ باغ‌لییه‌ی

اه‌یرئ گئده‌ی، یئمیشه‌ی

دوز گئده‌ی، آل‌لانمیشه‌ی

ایندی گؤره‌م نه جوره‌ی؟

بیر بئله زاد گؤرمیشه‌ی؟

هئش یئرده ائشیتمیشه‌ی؟

گه‌نه بولار یاخچی‌دئ

بو سؤزله‌ریم دادلی‌دئ

بیر عدّه واردئ اه‌ی وای

اولارده‌ن آغله های های

اذان سه‌سی چیخه‌نده

مه‌چچیده اوزه‌نیلله‌ر

هر نه ده اوسسون اولمه‌ز

باش صفی چی گئدیلله‌ر

[او وقت؟ گه باخ چؤلونه]

گئدیب‌دئ خه‌خ یئری‌نه

بیر قه‌ریش ایککی اه‌رشین

گووهان سالیب بو یانه

سه‌ن دیییره‌ین حاجی‌دئ

زار اولماق‌ده‌ن عاری‌دی

جنس اگر آله‌ی اون‌نه‌ن

گومان واریم پیس یانه‌ن

خورد ائلیر چئک حسابی

[یارئ فییئننه‌ن سالی]

یالان دییئم لال اولئم

درده گرفتار اولئم

دییه‌ر اوشاخ‌له‌ر مه‌نه

ساغ باشئ سققئزله‌مه

خطر یولئ گؤزله‌مه

قئزئل دیلین دولاتمه

گؤی باشه قان بوله‌تمه

تیک یئره‌ سه‌ن گؤزله‌رین

گئت گه‌ل و باغ‌له دیلین

اثر یوخئ سؤزله‌ری

آچچئ ائله وئردیی

نه‌مه دیییم کی اولمیر

نه‌مه ائلیم کی اولمیر

باش‌ده‌ن بو فکر اوتئرمیر

[سؤگیشه؟ یاغلئیه‌م مه‌ن]

سؤزله‌ریمئ دیره‌م مه‌ن

عاقل اولوب دیریلوخ

آره‌له‌ره آیرئ‌لوخ

بیربیری‌ینه‌ن اوتاینه‌ک

طایفه‌ده‌ن دولاینه‌ک

[توتموره‌‌ک اه‌ل؟ آتانی]

ایسته‌میره‌ک آنانئ

قوجاخ‌لیره‌ک دنیانئ

یئنگه اوله‌ن دنیانئ

ایسه‌ک اوله‌ک بافرهنگ

پیش‌رفت‌ینه‌ن هماهنگ

«بیججه»‌یه دیر «یئ دونئ» [یه دونه=یک دانه]

«گؤی اوت»ه دیر «جوونه»

«خولی»یه‌ دیر «دیوونه»

دیره‌م: «حالین نه جوردئ»

دییه‌ر کی: «مئرسی، خوب‌دئ»

اولوب‌دئ اون بئش یاشئ

فارسی دییه‌ر قارداشی

تورکی دییه‌ر بیلمیره‌م

ایسته‌میره‌م ده بیله‌م

تورکی‌‌ده‌ن آجوغوم وار

فارسی‌یه خوش‌لوغئم وار

حیف، حیف کی دیلیم قیسسه‌دئ

ائششه‌گه سؤز پئسته‌دئ

[آینه‌مه‌ز او ائششئ‌دئ]

[دییه‌ر یارو ائششئ‌دئ]

کاش‌کی ائیله بو اولسئن

آیری زاده چاتمه‌سین

تاززه چاتئب ائوله‌ره

ایش دوشوب آروادله‌ره

دیییب بونئ کارشناس

سه‌ن ده اونه قولاغ آس

یئماغیزی دؤنده‌رین

دیریلی‌گی آیرئ ائدین

تورش آشئ میکروب وارئ

[ائسپاگئتی قئیدیرین]

آججی چایئ ایش کی قند

وورئر بد‌نه مین فند

یاغ یئمییه‌ی بوغئلله‌ین

[دا اوّل؟ آشقام اؤله‌ین]

آز هئی غذایه دوز سه‌پ

[فقط یئ و کئرین؟ چه‌ک]

داوار اتی آز آلون

هفته‌ده بیر بالوخ یییئن

اوننه‌ن سورا یازوغه‌ی

گه‌ره‌ک سوسیس گه‌ممیره‌ک

دانیشمییه‌ک، آغلییه‌ک

آغلامییه‌ک، آنقیره‌ک

هر نه دیییم توکه‌نمه‌ز

دیلیم گه‌نه دولانمه‌ز

پیس گیرمیشه‌ک بلایه

قورخه‌م دوشه‌ک خلایه

هر جور گه‌لیر اؤلچیره‌ک

رسم و رسوم دئیشیره‌ک

قورتاریره‌م، باغیشلین

دالین سورا دانیشمیم

برای مطالعه‌ی بیشتر:

«اه‌سه‌ن»: عره‌ب‌جه «سلام» ایله «مرحبا» و فارس‌جا «درود»ون تورک‌جه‌سی

http://sozumuz1.blogspot.com/2017/10/blog-post_59.html

همدان بیزیم یوردوموز

http://hamadan.arzublog.com/yarpaq/59464

شورای شهر ازندریان

http://www.azandaryan.loxblog.com/

http://azandaryan.roomfa.com/

http://azandaryani.persianblog.ir/post/2/

قوشوغا قولاق آسماق اوچون آشاغی‌داکی ایزله‌یه تیخلایین:

http://www.box.net/shared/2a0t3hyzod