تورک زبان شدن موغولان در سفرنامه‌ی ابن بطّوطه؛ و ریشه‌ی نام شیر-شیرا-شیرین (عجب شیر، قراشیران، ...)

 تورک زبان شدن موغولان در سفرنامه‌ی ابن بطّوطه؛ و ریشه‌ی نام شیر-شیرا-شیرین (عجب شیر، قراشیران، ...)

مئهران باهارلی

با اسلام آوردن بسیاری از سران موغول در ماوراء النهر (بوراق خان مبارک‌‌شاه[1]، تَرْمَشیرین - ته‌رْمه‌‌شْرین، ...) و ایران کنونی (قازان خان - غازان، قزن، غزن، قزغن، قازاغان، ...)، قسمت اعظم عنصر پرشمار موغول در قلمروی امپراتوری ایل‌خانی و شرق‌تر از آن در تورکستان- آسیای میانه در قلمروی دولت جغتایی، به مرور زمان تورک‌زبان و تورک شد، و در این پهنه آداب و رسوم و فرهنگ عامه‌ی موغول در فرهنگ عامه‌ی تورک استحاله یافت[2]. چنان‌چه در اواخر قرن ١٣ میلادی سلاطین موغول در ایران، تورکستان-آسیای میانه و هندوستان به زبان به تورکی تکلم می‌کردند، زبان تورکی را در مراسم مذهبی (سرودها و الاهی‌ها، اوراد و اذکار و ....) بکار می‌بردند و خود را «تورک» دانسته و معرفی می‌نمودند. حتی بعدها برخی از آن‌ها مانند سلطان احمد جالاییر خدمات ارزنده و مانده‌گاری به فرهنگ، زبان و ادبیات تورکی نمودند[3].

تورک‌زبانی‌ تیمور کوره‌که‌ن موغول‌تبار

در منابع تاریخی به تورکی‌دانی سلاطین و فرمانروایان موغول اشارات متعددی شده است. به عنوان نمونه در سفرنامه‌ی ابن بطّوطه[4] شواهد و داده‌هایی از روند تورک‌زبان و تورک شدن موغول‌ها ثبت و ذکر شده است. روند تورکی‌دانی و تورکی‌گویی سلاطین و فرمانروایان موغول در سرزمین‌های اسلامی در قرون آتی به تورک شدن هویتی و زبانی کامل آن‌ها منجر شد. چنانچه بنا به فاروق سومر در مقاله‌ی «آنادولودا موغول‌لار» (موغول‌ها در آناتولی) «تیمور کوره‌که‌ن-گورکان» که به لحاظ تباری یک موغول بود، در حالیکه موغول‌دانی‌اش قطعی نیست، تورک‌زبان بوده و به زبان تورکی سخن می‌گفت.[5] این تثبیت نشان می‌دهد نسل‌های بعدی موغول‌ها در آسیای میانه-خاورمیانه-آناتولی تماما تورک‌زبان شده و زبان موغولی را فراموش کرده بودند.

فاروق سومر در همین مقاله می‌گوید که بنا به ابن شدّاد، «آباقا خان» (أَبَغا) فرزند هولاگو خان و دومین خاقان دولت موغول‌-تورک ایلخانلی، پس از اطلاع یافتن بر رد و بدل کردن نامه‌ها بین «بای‌پارس» (بیبرس) چهارمین خاقان دولت تورک کؤله‌مه‌ن –مملوک مصر (یک تورک قیپچاق، منسوب به اجداد ملت کازاخ کنونی) و معین الدین سلیمان پروانه (البرواناة) نائب السلطنه‌ی سلطان سلجوقی در روم، خطاب به دومی «سین یاغی» [تو دشمن هستی] گفته است که تکلم آباقاخان موغول به تورکی را نشان می‌دهد. (در مراجعه به اصل عربی کتاب ابن شدّاد[6]، معلوم شد که جمله‌ی مورد نظر فاروق سومر به تورکی نیست، بلکه به عربی است:... فلما بلغ امتناع سيف الدين من تسليمها قال للبرواناة « أنت يا باغي ».. یعنی تو، ای عاصی! البته ممکن است که ناسخ «یاغی» تورکی به معنی دشمن را به اشتباه به صورت «یا باغی» نوشته باشد. اما باز هم به سبب وجود انت، این جمله‌ی کوتاه دو کلمه‌ای یک جمله‌ی عربی است و نه تورکی. مئهران باهارلی)

در زیر بعضی از آن‌ داده‌های مربوطه‌ی ابن بطوطه را همراه با اصل عربی‌شان[7] نقل و ترجمه کرده‌ام.

سکتاریسم [آزربایجانی]: با خودی که ‌از آن او نیست، فریفته‌ی اسطوره‌های ساخته‌ی دشمنان، عمل‌گرای بدون پشتوانه‌ی‌ تفکر، و عامل انحراف از هدف یکتای ملت شونده‌گی مردم تورک

 حامد تالپران، قروه، تورک‌ایلی: 

سکتاریسم آزربایجانی، با خودی که ‌از آنِ او نیست، فریفته‌یِ اسطوره‌هایِ ساخته‌یِ دشمنان، عمل‌گرایِ بدونِ پشتوانه‌یِ‌ تفکّر، و عاملِ انحراف از هدفِ یکتایِ ملت‌شونده‌گیِ مردم تورک

Hamed Talperan

10 March 2017

حامد تالپران. از دهستان تورک دلبران (تالپیران)، بخش مرکزی شهرستان قوروه-تورک‌ایلی (قرار داده شده در استان فعلی کوردستان)

-مردم تورک باید نگرشی نوین از خود و آنچه ‌از خود برداشت می‌کنند، بدست آورند. چرا که ‌اگر برداشتمان از خویش و خویشاوندان درست بود، تا به‌ حال بدان چه‌ که‌ آرزویش را داریم و یا اقلا فکر می‌کنیم داریم دست یازیده ‌بودیم.

-بسیاری از هویت‌طلبان تورک [آزربایجان‌گرا] متوقف در مفاهیم «آنچه‌ شده‌اند» هستند، مفاهیمی که‌ بسیاری از آن‌ها شکل گرفته‌ی فضای فکری مسموم دوران پس از صفوی است که‌ روند تاریخی‌اش در بیشتر مواقع در خارج از ذهن تورک‌ها و در مواقعی بر ضد آن‌ها مدیریت شده‌ است.

-مفاهیم و تعریفی که ‌برخی نخبه‌گان تورک [آزربایجان‌گرا] آن‌ها را جزء هویت مردم تورک می‌دانند مفاهیمی است که ‌در تضاد نسبی با اهداف عقلی و منطقی هویت‌طلبی [تورک] است و می‌تواند اساس و پایه‌ی بسیاری از افتراق‌هایی باشد که ‌در آینده‌ای حساس با شرایط کاملا متفاوت نسبت به‌ امروز گریبان مردم تورک را بگیرد و بسیاری از فرصت‌ها را به‌ تهدید بدل کند.

-فرقه‌گرایی یا سکتاریسم نهفته ‌در افکار این شاخه ‌از هویت‌طلبان تورک [آزربایجان‌گرا] موجب شده ‌تا عناوین متعدد و گاها تعجب‌آوری به‌ هویت یک‌تای تورکی نسبت داده‌ شود، که‌ نتیجه‌ای غیر از ایجاد یک هویت مصنوعی و غیر کار‌آمد و ناآگاهانه ‌[آزربایجانی] که‌ در اغلب موارد بر آورنده‌ی انتظارات دیگران است [ندارد].

-فعالیت‌های هویت‌طلبی در میان تورک‌ها بدون گرایش به ‌هم‌بسته‌گی با دیگر تورک‌ها بویژه‌ تورک‌ها در آناتولی، قفقاز و بالکان در فضای فکری فرهیخته‌گی و نخبه‌گی هیچ معنایی ندارد.

--------

تصحیح شعر «سه‌ن مه‌نی یارا باغیش‌لا» از کلامات تورکی به‌ی‌ره‌ک قوش‌چواوغلو، و نقدی بر نشر آن توسط محمدزاده صدیق

تصحیح شعر «سه‌ن مه‌نی  یارا باغیش‌لا» از کلامات تورکی به‌ی‌ره‌ک قوش‌چواوغلو، و نقدی بر نشر آن توسط محمدزاده صدیق

 

مئهران باهارلی

یکی از اشعار معروف که ‌در اغلب کلامات (و دفترها، بیاض‌ها، ...) تورکی تورکان منسوب به فرقه‌ی اهل حق آورده می‌شود، شعر «حمدِ باری تعالیٰ» [یوُجا یارادان‌ێن اؤوگۆسۆ] با مطلع «گۆناه‌کارام کَرَم کانی، سه‌ن مه‌نی یارا باغێش‌لا» است. در قسمت اول از سه قسمت مقاله‌ی حاضر،‌ دو گونه‌ی شعر مذکور - یکی از کتاب «دیوان قوش‌چی اوغلی (درة الاسرار اهل حق)» –نخستین انتشار دیوان تورکی به‌ی‌ره‌ک (بگ‌رک) قوش‌چو اوغلو - اثر جمیل افشار^[1] در ٩ بیت و با تخلص «قوش‌چو اوغلو» - و دیگری از یک بیاض خطی در ٥ بیت و با تخلص «قول ولی» - را تصحیح کرده‌ام (عکس‌های هر دو شعر، ضمیمه‌ی این مقاله است). در قسمت دوم مقاله توضیحاتی در باره‌ی ریشه‌شناسی - ریشه‌یابی تورکی نام‌های به‌ی‌ره‌ک، دای‌ره‌ک، قوش‌چو، جمع‌خانه، اه‌ر - یار، اه‌ره‌ن‌له‌ر - یاران‌لار، دونا دون - دؤنه دؤن،‌ یارسان، کلامات - که‌له‌مه‌ت، نازدار، رمزبار و .... داده‌ام. بخش سوم این مقاله نقدی بر انتشار مساله‌دار و اشتباه‌آلود دیوان قوش‌چو اوغلو توسط محمدزاده صدیق است.

چند ملاحظه‌ی زبانی - لهجه‌ای:

-اشعار قوش‌چو اوغلو آمده در نشر جمیل افشار که وی با اهتمام و مداقه‌‌ی تمام و امانت‌داری ثبت کرده است، به لحاظ دائره‌ی لغات و گرامر غنی بوده و دارای کلمات اصیل و قواعد بسیار از تورکی قدیم، شرقی و آناتولی هستند. این کلمات و قواعد که امروز اغلبشان در ایران و جمهوری آزربایجان فراموش شده‌اند، کماکان در لهجه‌های تورکی تورکیه و بالکان و ... وجود دارند: اویدورماق، سیغیندیم، قییماق، دورلو، اه‌ره‌ن‌له‌ر، یاسانماق، وارالیم، سؤیله‌یه‌لیم، قیلالیم، چالالیم، بیله‌مجه، کیمسه، ائیله‌نمه‌ک، ساری‌دان، اولو، یاد، جار، یئتمه‌ک، یاپی‌سی، موچه، یارلیق، قان‌دا، بویروق، آری، گه‌لیریز، اونابیلمه‌ز، گؤنگول، قارشی، قاچان، ائره‌ر، بارچا، اوغراماق، گئرچه‌ک، گه‌لیبه‌ن، دؤنه‌ر می؟، قوت‌لو، یییه، یئمیش، ائیله‌یه گه‌لمیشه‌م، سؤیله‌یه گه‌لمیشه‌م، اویدورماق، اه‌ر، ایز، ایزله‌مه‌ک، دالماق، سالماق، بویوردوق (بویروق)، آرمان - هارمان، یاووق، کیمی‌سی، گؤک، آنلار، بان ائتدی، دان، آریدیپ، واردی، ساخلادی (گیزله‌تدی)، دیله‌ک، اه‌سریک، سیغماز، یاراماق، وار می؟، ده‌یمه - ده‌گمه، سوران، توکه‌نمه‌ز، اویوب (خوابیده، متابعت کرده)، بیلگه، اوغراماق، دوراق، اولوبان، یاراق، یاغی، سؤیله‌ره‌م، گون دوغوشو؛ گون باتیشی، خونکار (خاوندکار)، باسالی، ائرمه‌ک، سوسماق، یاسلان، آووج، توپراق،......

-در بسیاری از اشعار نشر جمیل افشار، هر دو فورم اه‌ره‌ن‌له‌ر (اغلب) و یاران‌لار (بعضی اوقات) حتی در یک شعر بکار برده‌ می‌شود که ‌نشان از قدمت نسخه‌های به کار برده‌ شده‌ توسط او (قبل از فراموش شدن فورم اه‌ره‌ن و جای‌گزینی کامل آن با یاران) و سروده شدن این اشعار توسط نخستین غلات تورک آناتولیایی مهاجرت کرده به ایران و تورک‌ایلی در قرن ١٥ که به دلایلی فرقه‌ی ایرانیک اهل حق را پذیرفته بودند دارد: اه‌ره‌ن‌له‌ر دئدییین توتدوم، اه‌ره‌ن‌له‌ر بویونا بیچیلدی خالات، اه‌ره‌ن‌له‌ر جومله‌سی عرش‌ده ‌ملک‌دیر، اه‌ره‌ن‌له‌ر نوطقو اون‌لارا محک‌دیر،....

-در اشعار نشر جمیل افشار، بعضی کلمات فارسی و عربی طبق قانون هماهنگی اصوات تورکیزه‌ شده‌اند: خلعت ← خلعات (خالات)، خبر ← خبار (خابار - هاوار)؛ قیامت ← قیامات؛ ساعت ← ساعات، خطر ← خطار (خاطار)، ... این تلفظات، مطابق با تلفظ آن‌ها در آناتولی – بالکان هستند که‌ می‌تواند اشاره ‌به‌ مسقط الراس آناتولیایی و اصلیت قیزیل‌باشی - بک‌تاشی این بخش از غلات تورک منسوب به ‌فرقه‌ی اهل حق داشته باشد.

 

حمدِ باری تعالیٰ- [یوُجا یارادان‌ێن اؤوگۆسۆ]

گوناه‌کارام کَرَم کانێ، سه‌ن مه‌نی  یارا باغێش‌لا (١٦ هئجه‌لی)

١-قوُش‌چوُ اوْغلوُ وئرسییونو

١-گۆناه‌کارام کَرَمْ کانێ، سه‌ن مه‌نی یارا باغێش‌لا

پیرْ بِن یامین‌له‌ن قوْیدوُغون، شرط و ایقرارا باغێش‌لا

٢-مولانێن قۆدرت نوروُدوُر؛ بحرِ بی پایان دُرّۆدۆر

اه‌ره‌ن‌له‌رین دست‌گیری‌دیر، داوودْ نازدارا باغێش‌لا

٣-اۇیدوُرما دۆنیا غمی‌نه، سالما دوْدِلْ‌له‌ر جمع‌ی‌نه

پیرْ مۇسیٰ‌نێن قَلَمی‌نه، خاتوُنْ رمزبارا باغێش‌لا

٤-سێغێنمێشام سه‌ن ته‌ک دوْستا، هیچ اه‌ل یوْخ‌دوُر اه‌لین اۆست‌ده

خانْ آلماسِ زَبَرْدَسْته؛ یکه، هِژارا باغێش‌لا

٥-سێغێنمێشام سه‌ن ته‌ک خان‌ا، اوْلموُشام مست و مستانا

مصطفایِ داوۇدان‌‌ا، بیر ایسمی قهّارا باغێش‌لا

٦-اۇیدوُرما دۆنیا گؤیچه‌ی‌نه، سالما نامردله‌ر ایچی‌نه

یارْ زرده‌بان‌ێن ساچێ‌نا، شاهِ ‌سالارا باغێش‌لا

٧-اه‌ر اوْل‌دوُر گه‌دیک‌ده‌ن آشا، سۆره‌ منزیل، وارا باشا

مۆنکیری یاندێران آتش، بیر ایسمی ‌نارا باغێش‌لا

٨-اه‌ر اوْل‌دوُر اوْلمایا ناشێ؛ قێیا جانا، وئره ‌باشێ

خانْ جمشیدِ جامه ‌‌نوش‌وُ، چشمی‌ خَمّارا باغێش‌لا

٩-قوُش‌چوُ اوْغلوُ دیر یار، هئی یار؛ واحد وْ اَحَد وْ کرّار

آلتمێش آلتێ غولامێن وار، مه‌نی اوْنلارا باغێش‌لا

 

٢-وئرسیون قوُل ولی

این گونه‌ی کوتاه‌ دارای کلمات و تلفظاتی متاخر، معاصر و محاوره‌ای (یارستان، ته‌کین به ‌جای ته‌ک، گه‌تدون به جای گه‌تیردین، ...) و بعضی نارسائی‌های مفهومی است. (بحر بی پایان امری‌نه: «به امر بحر بی پایان» که چندان معنی نمی‌دهد، مگر آن که منظور از «بحر بی پایان» ذات قدرت مطلق یعنی خداوند در دوره‌ی قبل از دوره‌ی دُرّ باشد)

١-گوناه‌کارام کرم کانی، سه‌ن مه‌نی یارا باغیش‌لا

بن یامین ایله‌ن قورولان شرط و ایقرارا باغیش‌لا

٢-سولطان‌ین گیزلین سرّی‌نه، بحرِ بی پایان امری‌نه

یارستا‌ن‌ین کرداری‌نا، داوود نازدارا باغیش‌لا

٣-اویدورما دونیا غمی‌نه، سالما دود‌ل‌له‌ر ایچی‌نه

پیر موسیٰ‌نین قلمی‌نه، مصطفیٰ قهّارا باغێش‌لا

٤-سیغیندیم سه‌ن ته‌کین دوستا، هیچ اه‌ل یوخ‌دور اه‌لین اوسته

روچیارِ زَبَردست‌یله‌ن، یارْ یادِگارا باغێش‌لا

٥-عالمی ‌سالدێن اوْیوُنا، کافرله‌ری گه‌تدین دین‌ه

قوُل ولی‌یِ گنه‌کاری، خدمتِ رزبارا باغیش‌لا

اعتراف رسمی به ‌وجود حکومت ملی تورک (دولت اتحاد تورک‌ایلی) به ‌صدارت جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی-مجدالسلطنه ‌در ‌سال‌های آخر جنگ جهانی اول

 اعتراف رسمی به ‌وجود «حکومت ملی تورک» («دولت اتحاد تورک‌ایلی») به ‌صدارت جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی-مجدالسلطنه ‌در ‌سال‌های آخر جنگ جهانی اول

TÜRKİLİ İTTİHAD DEVLETİ – BİRLİK HÜKÜMETİ (8 June 1918 – 1 Octover 1918)

CEMŞİD XAN SUBATAYLI AFŞAR URUMİ - MECDÜLSELTENE (1864 – 1940)

مئهران باهارلی

تاریخ‌‌نگاری آزربایجان‌‌گرایانه زائیده و زائده، ‌ادامه ‌و متمم تاریخ‌‌نگاری ایران‌گرایانه‌‌ی پان‌‌ایرانیست‌‌ها، قومیت‌‌گرایان افراطی فارس، شرق‌‌شناسی اوروپایی، ذهنیت صلیبی دولت‌های مسیحی و در نهایت توسعه‌طلبی روسیه است. عمده‌ترین وجه ‌مشترک این دو در عرصه‌ی هویتی عبارت است از انکار هویت ملی تورک با مطرح ساختن و تبلیغ هویت‌های جعلی و استعمارگرایانه ‌و نژادپرستانه‌ی ملی مانند «ملت ایران» و «ملت آزربایجان»، انکار وجود وطنی تورک در شمال و غرب ایران بنام «تورک‌ایلی» («تورکستان» مردمی تاریخی سابق)، انکار یگانه‌گی ملی ملت تورک ساکن در ایران شامل همه‌ی گروه‌های متکلم به‌ لهجه‌های گوناگون اوغوز غربی و یا تورکی از طریق تکه‌ پارچه‌کردن آن به ‌ملت‌های خیالی و دروغین آزربایجان و آزری و گروه‌ها و طوائف و ایلات بی‌شمار گویا مستقل و جدا بر اساس جوغرافیا و لهجه ‌و مذهب و استان و ... ،

 

از دیگر وجوه ‌اشتراک بنیادین تاریخ‌نگاری آزربایجان‌گرا و تاریخ‌نگاری ایران‌گرا یکی هم تحریف و وارونه‌نویسی و دروغ‌پردازی در مورد تاریخ معاصر ایران، از جمله ‌ملی نمایاندن جریانات و تشکّلات ضد تورک و ایران‌گرا و متفق و متحد داشناک‌ها و دولت‌های استعمارگر اوروپایی بریتانیا و روسیه، و رهبران آن‌ها مانند جنبش مشروطیت و انجمن آزربایجان و فرقه‌ی دموکرات آزربایجان شاخه‌ی ایالتی فرقه‌ی دموکرات ایران و آزادی‌سِتان، .... است.

 

به‌ موازات این وارونه‌نویسی و دروغ‌پردازی، تاریخ‌نگاری‌های ایران‌گرا - پان‌ایرانیستی در ایران و آزربایجان‌گرا - استالینیستی در جمهوری آزربایجان که‌ تاریخ‌نگاری‌های رسمی –دولتی در این دو کشور هستند، رهبران و شخصیت‌های ملی تورک متفق و متحد عوثمان‌لی و جریانات و تشکلات ملی تورک، مانند حرکت اتحاد اسلام و فرقه‌های تورک مجاهد فرقه‌سی و فرقه‌ی اتحاد تورک و فرقه‌ی اتحاد اسلام و مخصوصا حکومت ملی تورک («دولت اتحاد تورک‌ایلی»، ٨ ژوئن ١٩١٨ - ١ اوکتوبر ١٩١٨) تاسیس شده ‌به‌ صدارت رهبر و قهرمان ملی تورک جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی - مجدالسلطنه (١٨٦٤-١٩٤٠) را بالکل از حافظه‌ی تاریخی ملت تورک زدوده‌ و ناموجود کرده‌اند. این وضعیت اکنون نیز ادامه ‌دارد.

 

به‌ عنوان نمونه ‌جریان موسوم به‌ «حرکت ملی آزربایجان» که ‌به‌ لحاظ هویت ملی و تاریخ‌نگاری چیزی نیست به ‌جز ملقمه و وئرسیون معاصر جریانات تاریخی معتقد به هویت‌های ملی جعلی، استعماری، نژادپرستانه‌ و ضد تورک ایرانی و آزربایجانی ساخته ‌و پرداخته‌ی پارسیان و بریتانیا و فرانسه ‌و روسیه و ارمنستان و فارسستان و ... هنوز هم به ‌اصرار حرکت‌ها و رهبران جنبش‌های ایران‌گرا و ضد تورک و متحد پارسیان و ازلی‌ها و ماسون‌ها و ناسیونالیست‌های ارمنی و ماشه‌گان بریتانیا و روسیه ‌از جمله‌ جنبش مشروطیت و انجمن آزربایجان و فرقه‌ی دموکرات آزربایجان شاخه‌ی ایالتی فرقه‌ی دموکرات ایران و آزادی‌ستان و حکومت ملی آزربایجان و ... را به ‌عنوان حرکت‌های ملی و رهبران و قهرمانان ملی خود پذیرفته‌، حتی از ذکر نام و یاد شخصیت‌ها و رهبران و قهرمانان ملی تورک و در راس آن‌ها جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی و حکومت ملی تورک به صدارت او وحشت دارند.

علی رغم این وحشت، بعضی منابع مخصوصا قدیمی‌تر، به واقعیت وجود حکومت ملی تورک به‌ صدارت جمشیدخان در تاریخ معاصر معترف هستند. مانند منبع رسمی-دولتی[1] زیر از دوره‌ی پهلوی دوم که ‌در دو پاراگراف کوتاه ‌آن به ‌تاسیس «حکومتی هواخواه‌ تورکان»، یعنی یک دولت ملی تورک در سال‌های جنگ جهانی اول به ‌مرکزیت تبریز اعتراف می‌کند:

شاهزاده ‌پریخان خانیم (١٥٧٨-١٥٤٨) دولت‌زن و سیاست‌مدار تورک، و بر آمدن شاه عباس حقیر

شاهزاده ‌پریخان خانیم (١٥٧٨-١٥٤٨) دولت‌زن و سیاست‌مدار تورک، و بر آمدن شاه عباس حقیر

 

مئهران باهارلی

پریخان خانیم و یا بیگیم (متولد ١٨ آوگوست ۱۵۴۸ در اهر و یا ابهر - تورک‌ایلی، متوفی ۱٢ فوریه  ‌۱۵۷۸ در قزوین - تورک‌ایلی) دولت‌زن و سیاست‌مدار قدرت‌مند، مدبر و با نفوذ تورک، دختر شاه‌ تهماسب اول و سلطان آغا خانیم است. پریخان خانیم از طرف مادری یک چرکس (در معنی عام همه‌ی قفقازیان شمال ناحیه‌ی دربند، در معنی خاص قومی در قفقاز و آسیای صغیر که به یکی از لهجه‌های زبان آدیغه - کاباردین سخن می‌گویند)، و دائی او شمخال خان از سرداران بنام چرکس در دولت قیزیل‌باش بود.

پریخان خانیم از منظر تاریخ و فرهنگ تورک دارای اهمیت و یک شخصیت ملی تورک است:

-پریخان خانیم یکی از ملزها - دورگه‌ها - آرقون‌ها - قاراوناس‌های تاریخ تورک است[1]

-پریخان خانیم در کشمکش بین تورک و تاجیک بر سر جانشینی شاه تهماسب پس از مرگ او، طرف جبهه‌ی تورک را گرفت

-پریخان خانیم توسط خیرالنساء مهد علیا مادر شاه عباس حقیر، که هر دو شخصیت‌هایی شدیدا ضد تورک بودند، به قتل رسید و در نتیجه یکی از برجسته‌ترین شهیدان قومیت‌گرایی شعوبی و تورک‌ستیزی در ایران است.

-پریخان خانیم سمبول حکم‌داران زن و حقوق برابر زنان با مردان در فرهنگ و سنن دولت‌مداری تورک است....

فرمان و مدحیه-دعای تورکی آغاز کتاب تكمله ‌الاخبار تالیف عبدی بیگ اتحاف شده ‌به ‌دولت‌زن تورک شاه‌زاده ‌به‌ری خان (پریخان) خانیم

فرمان و مدحیه-دعای تورکی آغاز کتاب تكمله ‌الاخبار تالیف عبدی بیگ اتحاف شده ‌به ‌دولت‌زن تورک شاه‌زاده ‌به‌ری خان (پریخان) خانیم

مئهران باهارلی 

قیزیل‌باش (صفوی) دؤنه‌می‌نده‌ن تورک اه‌رکله‌ت قادی‌نی ته‌ریم به‌ری‌خان خانیم‌ا آرماغان ائدیلمیش تکمله الاخبار پیتییی ایله ایلگی‌لی تورک‌جه بویروق و اؤوگوله‌مه- که‌له‌مه

 

Kızılbaş (Safevi) döneminde Türk Devlet Kadını Prenses Berihan (Perihan) Hanım’a ithaf edilmiş Tekmilet ül-Ahbar kitabının başındaki Türkçe methiye-dua 

Turkish eulogy-prayer from the Qizilbash (Safavid) period at the beginning of the Tekmilet ül-Ahbar book, dedicated to Turkish statewoman Princess Berihan (Perihan) Hanım.

Méhran Baharlı

خلاصه

کتاب تكملة الاخبار به‌ سال ١٥٧٠ در دوره‌ی شاه ‌تهماسب اول توسط خوجا علی عبدی بیگ تبریزی شیرازی تالیف و ‌به ‌دختر او دولت‌زن تورک شاه‌زاده ‌‌به‌ری خان (پریخان) خانیم (بیگیم) اهداء شده است. در آغاز نسخه‌ی کتاب‌خانه‌ی مَلِک این کتاب، یک متن در دو صفحه ‌به ‌زبان تورکی وجود دارد که ‌با عنوان «فرمان اولوندو» آغاز می‌شود. متن تورکی این دعا – مدحیه تاکنون با اشتباهات و اغلاط قرائت شده‌ است. علاوه بر آن در باره‌ی این متن به ویژه‌ در جمهوری آزربایجان اطلاعات و ادعاهای نادرستی – مانند فرمان شاه ‌تهماسب بودن آن – منتشر شده است. حال آن که‌ این متن یک فرمان نیست. بلکه یک ‌دعا و مدحیه‌ی تورکی ناتمام، به‌ قلم مولف کتاب خوجا علی عبدی بیگ در ستایش شاه ‌تهماسب و حاکمیت او است. در این مقاله متن تورکی مذکور را تصحیح کرده‌ام، توضیحاتی در ماهیت آن داده‌ام، و اطلاعات و ادعاهای نادرست در باره‌ی آن را رفع کرده‌ام.  

اؤزه‌ت:

تکملة الاخبار پیتییی (کیتابی)، ١٥٧٠ ایلی‌نده بیرینجی شاه تاهماسب دؤنه‌می‌نده خوجا علی عبدی بیگ تبریزی شیرازی ساری‌ندان (طرفی‌نده‌ن) یازیلمیش و تورک دولت‌قادینی ته‌ریم (پرنسس) به‌ری خان (پریخان) خانیم‌ا سونولموش‌دور. بو پیتییین مَلِک پیتیک‌ائوی (کیتاب‌خاناسی) نوسخه‌سی‌نین باشلانقیجی‌ندا «فرمان اولوندو» باش‌لیق‌لی ایکی صفحه‌لیک تورک‌جه بیر متن واردیر. بو متن بوگونه‌ ده‌ک یانلیش‌لار و یانیلمالارلا اوخونموش و یاییملانمیش‌دیر. آیری‌جا اونونلا ایلگی‌لی اولاراق، اؤزه‌ل‌لیک‌له آزه‌ربایجان جمهوریتی‌نده، بونون خاقان‌ین (شاه‌ین) بویروغو (فرمانی) اولدوغو کیمی بیر سیرا یانلیش بیلگی و ساولار (ادعالار) یاییلمیش‌دیر. اویسا بو متن، پیتییین یازاری خوجا علی عبدی بیگ‌ین شاه تاهماسب‌ی و سلطنتی‌نی اؤومه‌ک آماجی‌یلا یوووشا (قلمه) آلدیغی اه‌کسیک اولان تورک‌جه بیر که‌له‌مه (دوعا) و اؤوگو (مدحیه)دیر. بو یازیم‌دا آنیلان تورک‌جه متنی اونالتدیم (تصحیح ائتدیم)، نئجه‌لییی‌نه (ماهیتی‌نه) ایلیشکین آچیق‌لامالاردا بولوندوم و یانلیش بیلگی و ساولاری دوزه‌لتدیم.

Özet

Tekmelet ül-Ahbar kitabı, 1570 yılında Şah I. Tahmasb döneminde Hoca Ali Abdi Bey Tebrizi Şirazi tarafından yazılmış ve Türk devlet kadını Şehzade Beri Han (Parihan) Hanım'a ithaf edilmiştir. Bu kitabın Melik Kütüphanesi nüshasının başında "Ferman Olundu" başlıklı iki sayfalık Türkçe bir metin bulunmaktadır. Bu metin bugüne kadar yanlışlar ve yanılmalarla okunmuş ve yayımlanmıştır. Ayrıca onunla ilgili olarak, özellikle Azerbaycan Cumhuriyeti'nde, bunun kralın fermanı olduğu gibi bir sıra yanlış bilgi ve iddialar yayılmıştır. Oysa bu metin kitabın yazarı Hoca Ali Abdi Bey'in Şah Tahmasb'ı ve saltanatını övmek amacıyla kaleme aldığı eksik Türkçe bir dua ve övgüdür. Bu yazımda sözü edilen Türkçe metni onalttım, mahiyetine ilişkin açıklamalarda bulundum, ve yanlış bilgi ve iddiaları da düzelttim.

Abstract

Takmalat al-Akhbar, was written by Khoja Ali Abdi Bey Tabrizi Shirazi in 1570 during the reign of Shah Tahmasb I and was gifted to his daughter, the Turkish stateswoman Shahzade Beri Khan (Parikhan) Khanim (Begim). At the beginning of Melik Library's manuscript of this book, there is a two-page text in Turkish titled "Ferman Olundu". ​This Turkish text has been read and published with mistakes and errors up until now. In regard to this text, particularly in the Republic of Azerbaijan, some false information and claims have been disseminated - such as the notion that it is the king's decree. However, in reality, it is an incomplete Turkish prayer and praise, penned by Khoja Ali Abdi Bey author of the book, to extol Shah Tahmasb and his reign. In this article, I have corrected the Turkish text, provided explanations about its nature, and rectified false information and claims made about it.

مدحیه‌ی تورکی در جلوس شاه اسماعیل دوم سروده‌ی عبدالمومن بن عبدی

 مدحیه‌ی تورکی در جلوس شاه اسماعیل دوم، سروده‌ی عبدالمومن بن عبدی

مئهران باهارلی

در این مقاله شش بیت به تورکی که به مناسبت بر تخت نشستن شاه اسماعیل دوم، خاقان سُنّی دولت قیزیل‌باش و فرزند و جانشین شاه تهماسب اول سروده شده‌اند را بررسی کرده‌ام. این ابیات بخشی از یک شعر دو زبانه‌ی فارسی-تورکی هستند که بنا به اظهار رسول جعفریان در مقاله‌ی «ترجیع‌بندی در ستایش شاه اسماعیل دوم» در یک نسخه‌ی خطی به شماره‌ی ١٣٤٧ که در بخش ولی‌الدین افندی از کتاب‌خانه‌ی سلیمانیه استانبول محافظت می‌شود آمده‌اند[1].   این ابیات تورکی از جنبه‌های رسمیت زبان تورکی، کاربرد لهجه‌ی جغتایی و تورکی شرقی از سوی دولت‌های تورک-تورکمان حاکم بر ایران به عنوان زبانی پرستیز و به صورت رسمی-دولتی، ژانر اؤوگوله‌مه-مدحیه در ادبیات تورکی و ... حائز اهمیت هستند.