یک مقاله‌ی تورکی کلامی-فلسفی از شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی:
«حقیقتِ وجود مسئله‌سی»
و یا
«ائی جان گؤزله‌ری اولان‌لار، باخینیز، گؤرونوز!»
مئهران باهارلی
۱-شهزاده ابو الحسن میرزا شیخ الرئیس قاجار تبریزی، فرزند محمدتقی
میرزا حسام السلطنه و نواده‌ی فتح‌علی شاه قاجار، متولد سال ۱۸۴۸ در تبریز و متوفی
به سال ۱۹۱۸ در تهران و یکی از شخصیت‌های برجسته‌ی تاریخ معاصر تورک است. همانگونه
که در منابع و تاریخ‌نگاری ایرانی-فارسی هم ذکر می‌شود، شهزاده شیخ الرئیس قاجار
تبریزی یک خادم دین، متجدد و اصلاح‌طلب در عرصه‌های دینی و اجتماعی و سیاسی، نواندیش
اسلامی، فعال سیاسی آزادی‌خواه، و یک شاعر (متخلّص به «حیرت») است.
اما
آنچه وی را در تاریخ معاصر تورک بسیار ارزش‌مند و حتی بی‌همتا می‌سازد و در منابع
ایرانی و فارسی ذکر نمی‌شود، آن است که شهزاده شیخ الرئیس قاجار تبریزی، از ممثلین
اسلام تورکی، از پیشگامان رفورمیسم و پروتستانیزم اسلامی تورک و نواندیشی اسلامی
تورکی، از نخستین مدافعین حقوق برابر زنان در تاریخ معاصر، از تئوریسین‌ها و ایدئولوگ‌های
«پروژه‌ی اتحاد اسلام» و در نهایت از زمینه‌سازان ظهور تورک‌گرایی مودرن و هویت ملی
تورک در ایران و تورک‌ایلی است. (فاز اول پروژه‌ی اتحاد اسلام را نادرشاه افشار و
فاز دوم آن را سلطان عبدالحمید عثمانلی آغاز کرد. مودرنیته‌ی تورک، با اتخاذ سیاست
«اتحاد اسلام» نادرشاه افشار آغاز می‌شود. پروژه‌ی اتحاد اسلام، چه در دوره‌ی
نادرشاه افشار، چه در دوره‌ی سلطان عبدالحمید عثمانلی، یک پدیده‌ی تورکی است و
ترجمه‌ی آن به صورت اسلام‌گرایی و یا اسلامیسم کاملا نادرست است).
۲-شهزاده
شیخ الرئیس قاجار تبریزی پس از نادرشاه افشار برجسته‌ترین شخصیت در تاریخ پروتستانیسم
تورکی، نواندیشی دینی تورک و «پروژه‌ی اتحاد اسلام» است. اتحاد اسلامی که شهزاده شیخ
الرئیس قاجار تبریزی مدافع آتشین، بلکه یکی از تئوریسین‌های آن بود و بهترین بررسی
علمی-تئوریک در باره‌ی آن را هم خود با نام «اتحاد اسلام» به تحریر در آورده است،
در عرصه‌ی تئوریک شامل پیراستن دین اسلام از خرافات و آلودگی‌ها، سپس بازنگری و
اصلاح و رفورم در خودِ اسلامِ پالوده در تطابق با نیازهای زمانه و بویژه حقوق زنان
و آزادی‌های بنیادین، و پایان دادن به تفرقه و نفاق شیعی و سنی می‌شد. در عرصه‌ی سیاسی،
مهم‌ترین مولفه‌های اتحاد اسلام شهزاده شیخ الرئیس قاجار، بیداری و اتحاد ملل و
جوامع مسلمان، درک دنیای جدید، استفاده از علوم و فنون غربی و انجام اصلاحات
گسترده، و تحت رهبری امپراتوری عثمانلی مقابله با استعمار تهاجم فرهنگی، سیاسی و
نظامی دولت‌های مسیحی غرب و روسیه بود.
