جماعت ارامنه و آخرین نقشه‌ی آن‌ها برای تاسیس دولت ارمنی به قلم جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی
مجدالسلطنه-١٨٩٤
تصحیح، مقدمه، توضیحات و زیرنویس‌ها از
مئهران باهارلی
Ermeniler ve Ermeni devleti kurmaya yönelik son
stratejileri, Cemşid Han Subataylı Afşar Urmulu, Mecd üs-Seltene, 1894
Armenians and their latest strategy for creating an
Armenian state, by Cemşid Han Subataylı Afşar Urmulu, Mecd üs-Seltene, 1894
Tashih, önsöz, açıklamalar ve dipnotlar:
Méhran Baharlı
خلاصه:
این مقاله، قسمتی از کتاب سفرنامه‌ی رهبر و قهرمان ملی تورک جمشید خان سوباتایلی افشار اورمویی - مجدالسلطنه به تفلیس در سال ١٨٩٤ است. او در این کتاب که آن را در ٢٩ ساله‌گی نوشته، مسائل بسیار متنوعی را با تیزبینی و دقت ثبت و تشریح کرده است. بخشی از این کتاب در باره‌ی ارمنیان قفقاز، مراسم و موسسات دینی، تاریخ و وضعیت سیاسی و فرهنگی ارامنه؛ و تاکتیک‌ها و استراتژی‌های رهبران و گروه‌های ارمنی برای تاسیس دولت ارمنی است. به سبب اهمیت موضوع، این قسمت را به صورت مقاله‌ای مستقل و برای اولین بار منتشر می‌کنم. این نوشته یکی از نخستین و بهترین مطالعات انجام شده در باره‌ی ارمنیان و وضعیت و مسائل و اهداف دینی و فرهنگی و سیاسی جامعه‌ی ارمنی توسط محققین تورک است. جمشید خان به هیچ وجه دوچار تعصبات قومی و ارمنی‌ستیزی و مسیحی‌ستیزی و .... نه‌بود. بر عکس او دوست‌دار واقعی جامعه‌ی ارمنی بود. چنان‌چه در این نوشته هم جامعه‌ی ارمنی و فعالیت‌های مثبت رهبران و روشن‌فکران ارمنی را در زمینه‌های آموزشی، فرهنگی، علمی و ملی ستوده است. اما او انتقاداتی را هم بر رهبران ارمنی وارد آورده است. از جمله: تعصبات قومی ارمنی، جعل تاریخ، توسعه‌طلبی ارضی و دست‌درازی به اراضی همسایه‌گانشان، اغراق در مورد تلفات خود در مقابله با عوثمان‌لی، آمیختن دین و سیاست و بنیادگرایی مسیحی، دخالت کشیشان و کلیسای ارمنی در امر سیاست، سوء استفاده از رابطه با دولت‌های اوروپایی، توسل به تروریسم و خون‌ریزی برای رسیدن به هدف، .... بنا به جمشید خان تاکتیک‌ها و استراتژی رهبران ارمنی برای تاسیس دولت ارمنی این چنین است: رهبران ارمنی دسته‌جات مسلح و تروریستی متعددی (فدایی) را در روسیه و ایران تشکیل می‌دهند. آن‌ها را برای انجام عملیات مسلحانه و خراب‌کاری به طور پیوسته به داخل خاک عوثمان‌لی می‌فرستند. این گروه‌ها به عملیات تروریستی و ترورهای سیاسی مقامات دولتی در سرتاسر امپراتوری عوثمان‌لی (در استانبول همچنین کشورهای اوروپایی)، و کشتن عساکر و تخریب راه‌ها و ساختمان‌ها اقدام می‌کنند. اهالی ارمنی را با دادن سلاح و آلات جنگی به برپا کردن شورش‌های مسلحانه و خونین تحریک می‌نمایند. تا دولت عوثمان‌لی مجبور به واکنش خشونت‌آمیز شود و و تدابیر خشن و سیاست‌های ظالمانه‌ای را در مورد ارمنیان اتخاذ کند. هدف رهبران ارمنی آن است که کار به قتل عام و کشتار اهالی ارمنی، و خون‌ریزی‌های جدیدتر و بیشتر کشیده شود. و بدین ترتیب زمینه و دلیل مشروع (نجات ارمنیان قربانی) برای دخالت سیاسی و نظامی دولت‌های اوروپایی، تجزیه‌ی خاک عوثمان‌لی و تاسیس کشور ارمنستان بزرگ ارمنی بر خاک او ایجاد شود. جمشید خان در مورد مساله‌ی ارمنی از جمله فعالیت‌های مخفی تشکیلات سیاسی و مسلح ارمنی، بسیار بیشتر از آنچه در این سفرنامه نوشته می‌دانست. زیرا او یک نظامی-ژنرال و دولت‌مرد-والی، مورخ و محقق تاریخ بود. او اهل شهر اورمو بود، شهری که همیشه مورد طمع دولت‌های صلیبی اوروپایی و در معرض تهدید رهبران و دسته‌جات گروه‌های قومی متفق آن‌ها بود. او فعالیت‌های رهبران و روشن‌فکران و دسته‌جات و تشکیلات سیاسی گروه‌های مذکور در عوثمان‌لی و قفقاز و ایران قاجاری را به دقت و پیوسته تعقیب و مطالعه می‌کرد، .... اما همان‌گونه که خودش هم ذکر کرده، به دلیل جدا نه‌شدن از هدف سفرنامه‌نویسی این مطالب را در این کتاب بیان نه‌کرده است. با این‌همه، نوشته‌ی جمشید خان، علی رغم کوتاه بودن و تلاش او برای خلاصه‌نویسی، دارای اطلاعات کلیدی متعددی در باره‌ی فعالیت‌های سیاسی و ارتباطات بین‌المللی ناسیونالیسم ارمنی نیز است. از جمله این که شهر مارسی در فرانسه دومین مرکز فرهنگی و سیاسی ارمنیان در جهان است. و دوم این که رهبران ارمنی از قرن سیزده میلادی از پاریس توقع داشتند که به عنوان پرچم‌دار ذهنیت صلیبی و حامی آن‌ها عمل نموده، اقدام به تاسیس یک اتحاد نظامی مسیحی در اوروپا برای حمله به تورک‌ها در آناتولی، تجزیه‌ی آن و تاسیس دولت ارمنی بر آن سرزمین بکند.
اؤزه‌ت:
بو مقاله تورک میللی قهرمانی و لیدئری جمشید خان سوباتایلی افشار اورمولو – مجدالسلطنه‌نین ١٨٩٤ ایلی‌نده ٢٩ یاشی‌ندا ایکه‌ن تیفلیس‌ه یاپدیغی یول‌چولوق سیراسی‌ندا یازدیغی گه‌زی (سیاحت) کیتابی‌نین بیر بؤلومونو ایچه‌رمه‌ک‌ده‌دیر. جمشید خان کیتابی‌ندا بیر چوخ فرق‌لی قونونو قید ائدیپ آنلاتمیش‌دیر. بو کیتابین بیر بؤلومو قافقاز ائرمه‌نی‌له‌ری، تاریخ‌له‌ری، اونلارین دینی تؤره‌ن‌له‌ری، قوروم‌لاری، سیاسی و کولتوره‌ل دوروم‌لاری حاققی‌ندادیر. جمشید خان کیتابی‌ندا ائرمه‌نی لیدئرله‌رین و گروپ‌لارین بیر ائرمه‌نی دولتی قورما چابالاری‌ندا قول‌لاندیق‌لاری تاکتیک و ایستیراتئژی‌له‌ری ده اینجه‌له‌ییر. بو بؤلومون اؤنه‌می نه‌ده‌نی‌یله اونو ایلک که‌ز و آیری بیر مقاله اولاراق یایین‌لاماق‌دایام. جمشید خان‌ین بو یازی‌سی ائرمه‌نی توپلومونون دینی، کولتوره‌ل، سیاسی و میللی آماج‌لاری اوزه‌ری‌نه تورک آراشدیرماجی‌لارین یاپدیغی ایلک و اه‌ن قاپسام‌لی چالیشمالاردان بیری‌دیر. جمشید خان‌ین ائتنیک اؤن‌یارقی‌لاری اولمادیغی کیمی، ائرمه‌نی و خیریستییان قارشیت‌لیغی دا یوخ‌دو. لاپ ته‌رسی‌نه، جمشید خان ائرمه‌نی توپلومونون گئرچه‌ک بیر دوستو ایدی. نیته‌کیم کیتابی‌ندا ائرمه‌نی میللتی‌نین لیدئرله‌ری‌نی و آیدین‌لاری‌نی ائییتیم، کولتور، بیلیم و اولوسال آلان‌لارداکی اولوم‌لو فعالیت‌له‌ری و باشاری‌لاری‌ندان دولایی اؤوور. آنجاق لاییک، هومانیست و اؤزگور دوشونجه‌لی بیری اولاراق، ائرمه‌نی‌له‌رین تاریخ‌ی چارپیتماسی‌نی، ائتنیک اؤن‌یارقی‌لاری‌نی، یاییلماجی‌لیغی، قونشولاری‌نین توپراق‌لاری‌نا تجاوزونو، عوثمان‌لی ایمپاراتورلوغو ایله یاشانان چاتیشمالارداکی تلفات‌لاری‌نی آبارتمالاری‌نی، دین ایله سیاست‌ین قاریشدیریلماسی‌نی، خیریستییان کؤک‌ده‌ن دین‌چی‌لییی‌نی، قه‌شه‌له‌رین و ائرمه‌نی کیلیسه‌سی‌نین سیاست‌ه قاریشماسی‌نی، آوروپا دولت‌له‌ری‌یله ایلیشکی‌له‌ری کؤتویه قول‌لانماسی‌نی و ائرمه‌نی اولوسال و سیاسی آماچ‌لاری‌نا اولاشماق اوچون تئروریزمه و خشونته باش وورماسی‌نی دا اه‌له‌شدیریر. جمشید خان‌ا گؤره ائرمه‌نی لیدئرله‌رین ائرمه‌نی دولتی‌نی قورما تاکتیک‌له‌ری و ایستیراتئژی‌سی شو بیچیم‌ده‌دیر: ائرمه‌نی لیدئرله‌ر روسیا و ایران‌دا بیر چوخ سیلاح‌لی و تئروریست گروپ (فدایی) اولوشدورورلار. بو گروپ‌لار داها سونرا سوره‌ک‌لی اولاراق عوثمان‌لی توپراق‌لاری‌نا سیلاح‌لی عملیات‌لار و سابوتاژلار گئرچه‌ک‌له‌شدیرمه‌ک اوزه‌ره گؤنده‌ریلیرله‌ر. بونلارین ائیله‌م‌له‌ری آراسی‌ندا عوثمان‌لی توپراق‌لاری‌ندا تئرور عملیات‌لاری، دولت یئتکی‌لی‌له‌ری‌نه (ایستانبول و آوروپا اؤلکه‌له‌ری داخیل اولماق اوزه‌ره) سیاسی سوء قصدله‌ر یاپما، عسکرله‌رین اؤلدورولمه‌سی، یول‌لارین و بینالارین تخریب ائدیلمه‌سی بولونماق‌دادیر. آیری‌جا فدایی‌له‌ر یئره‌ل ائرمه‌نی خالقی‌نا سیلاح و ساواش آراج‌لاری ساغ‌لایاراق اونلاری سیلاح‌لی و قان‌لی آیاق‌لانمالارا تشویق ائتمه‌ک‌ده‌دیرله‌ر. ائرمه‌نی لیدئرله‌ر عوثمان‌لی دولتی‌نی ائرمه‌نی‌له‌ره قارشی سه‌رت و باسقی‌جی سیاست‌له‌ر اویقولامایا و شدت‌لی ته‌پکی گؤسته‌رمه‌یه قیشقیرتمانی آماچ‌لاییرلار. نهایی هدف‌له‌ری چاتیشمانی ائرمه‌نی خالقی‌نی اؤلدورمه و قتل عام نقطه‌سی‌نه ده‌ک دیرماندیراراق داها آرتیق قان تؤکولمه‌سی‌نه یول آچماق‌دیر. بو دوروم آوروپالی دولت‌له‌رین ائرمه‌نی قوربان‌لاری قورتارماق اوچون سیاسی و عسکری مداخله‌ده بولونماسی‌نا مشروع بیر گه‌ره‌ک‌چه و نه‌ده‌ن ساغ‌لایاجاق‌دیر. بو دا، عوثمان‌لی توپراق‌لاری‌نین بؤلونمه‌سی و اونون بیر بؤلومو اوزه‌ری‌نده حاق‌لی بیر بؤیوک ائرمه‌نی دولتی‌نین قورولماسی‌یلا سونوج‌لاناجاق‌دیر. جمشید خان بیر عسکر – ژئنئرال، دولت آدامی – والی، تاریخ‌چی و تاریخ آراشدیرماچی‌سی ایدی. خاچ‌لی آوروپا دولت‌له‌ری‌نین هر زامان گؤز تیکدییی و یئرلی متفق‌له‌ری اولان ائتنیک گروپ‌لار طرفی‌نده‌ن سوره‌ک‌لی تهدید ائدیله‌ن اورمو شه‌هه‌ری‌نده‌ن گه‌لیردی. بو گروپ‌لارین عوثمان‌لی ایمپاراتورلوغو، قافقاسیا و قاجار ایرانی‌نداکی لیدئرله‌ری، آیدین‌لاری، سیاسی‌له‌ری و هؤرگوت‌له‌ری‌نین فعالیت‌له‌ری‌نی تیتیزلیک‌له ایزله‌ییردی و اینجه‌له‌ییردی. بوتون بونلار، جمشید خان‌ین ائرمه‌نی سیاسی و سیلاح‌لی هؤرگوت‌له‌ری‌نین گیزلی فعالیت‌له‌ری ده داخیل اولماق اوزه‌ره، ائرمه‌نی سورونو حاققی‌ندا بو گه‌زی گونلویونده به‌لگه‌له‌دیک‌له‌ری‌نین چوخ اؤته‌سی‌نده بیلگی صاحیبی اولماسی‌نا نه‌ده‌ن اولموش‌دو. آنجاق سیاحت‌نامه‌سی‌نین آماجی‌نا اویمادیغی گه‌ره‌ک‌چه‌سی‌یله بو بیلگی‌له‌ره کیتابی‌ندا یئر وئرمه‌میش‌دیر. جمشید خان‌ین یازی‌سی قیسا و اؤزه‌ت اولماسی‌نا قارشین، ائرمه‌نی میللت‌چی‌لییین سیاسی فعالیت‌له‌ری و اولوس‌لارآراسی باغ‌لانتی‌لاری حاققی‌ندا دا بیر چوخ اؤنه‌م‌لی بیلگی ایچه‌رمه‌ک‌ده‌دیر. اؤرنه‌یین: فیرانسانین مارسئی شه‌هه‌ری ائرمه‌نی‌له‌رین دونیاداکی ایکینجی کولتور و سیاسی مرکزی قونوموندادیر. اون اوچونجو یوزایل‌ده‌ن به‌ری، ائرمه‌نی لیدئرله‌ر خاچ‌لی ذهنیتی‌نین ساوونوجولوغونو یاپماق، ائرمه‌نی اولوسال آماج‌لاری‌نی دسته‌ک‌له‌مه‌ک، آوروپادا بیر خیریستییان ایتتیفاقی قوراراق آنادولوداکی تورک‌له‌ره سالدیرماق و بو توپراق‌لاردا بیر ائرمه‌نی دولتی قورماق اوچون پاریس‌ه یؤنه‌لمیش‌له‌ردیر.
Özet
Bu makale, Türk milli kahramanı ve lideri Cemşid Han Subataylı Afşar Urmulu - Mecd üs-Seltene'nin 1894 yılında 29 yaşındayken Tiflis'e yaptığı yolculuk sırasında yazdığı seyahat kitabının bir bölümünü içermektedir. Cemşid Han, kitabında pek çok farklı konuyu anlatmıştır. Bu kitabın bir bölümü, Kafkas Ermenileri, tarihleri, onların dini törenleri, kurumları, siyasi ve kültürel durumları hakkındadır. Cemşid Han kitabında Ermeni liderlerin ve grupların bir Ermeni devleti kurma çabalarında kullandıkları taktik ve stratejileri de inceliyor. Bu bölümün önemi nedeniyle, onu ilk kez ve ayrı bir makale olarak yayınlıyorum. Cemşid Han’ın bu yazısı, Ermeni toplumunun dini, kültürel, siyasi ve milli hedefleri üzerine Türk araştırmacıların yaptığı ilk ve en kapsamlı çalışmalardan biridir. Cemşid Han'ın etnik önyargıları olmadığı gibi, Ermeni ve Hıristiyan karşıtlığı da yoktu. Lap tersine, o Ermeni toplumunun gerçek bir dostuydu. Nitekim kitabında Ermeni toplumunu, liderlerini ve aydınlarını eğitim, kültür, bilim ve ulusal alanlardaki olumlu faaliyetleri ve başarılarından dolayı övüyor. Ancak laik, hümanist ve özgür düşünceli biri olarak, Ermenilerin tarihi çarpıtmasını, etnik önyargılarını, yayılmacılığı ve komşularının topraklarına tecavüzünü, Osmanlı İmparatorluğu ile yaşanan çatışmalardaki kayıplarını abartmasını, din ile siyasetin karıştırılmasını, Hıristiyan kökten dinciliğini, rahiplerin ve Ermeni Kilisesi'nin siyasete karışmasını, Avrupa hükümetleriyle ilişkilerin kötüye kullanmasını ve Ermeni ulusal ve siyasi hedeflerine ulaşmak için terörizme ve şiddete başvurmasını da eleştiriyor. Cemşid Han'a göre Ermeni liderlerin Ermeni devletini kurma taktikleri ve stratejisi şu şekildedir: Ermeni liderler Rusya ve İran'da bir çok silahlı ve terörist grup (Fedai) oluştururlar. Bu gruplar daha sonra sürekli olarak Osmanlı topraklarına silahlı operasyonlar ve sabotajlar gerçekleştirmek üzere gönderilirler. Bunlarn eylemleri arasında, Osmanlı topraklarında terör operasyonları, hükümet yetkililerine (ayrıca İstanbul ve Avrupa ülkelerinde) silahlı suikastlar, askerlerin öldürülmesi, yolların ve binaların tahrip edilmesi bulunmakadır. Ayrıca, Fedailer yerel Ermeni halkına silah ve savaş araçları sağlayarak onları silahlı ve kanlı isyanlara teşvik etmektedirler. Ermeni liderler, Osmanlı hükümetini Ermenilere karşı sert ve baskıcı politikalar uygulamaya ve şiddetli tepki göstermeye kışkırtmayı amaçlıyorlar. Nihai hedefleri, çatışmayı Ermeni halkını katletme ve toplu öldürme noktasına kadar tırmandırarak daha fazla kan dökülmesine yol açmaktır. Bu durum, Avrupalı devletlerin Ermeni kurbanları kurtarmak için siyasi ve askeri müdahalede bulunmasına meşru bir neden ve bahane sağlayacaktır. Bu da, Osmanlı topraklarının bölünmesi ve onun bir bölümü üzerinde haklı bir Büyük Ermeni devletinin kurulmasıyla sonuçlanacaktır. Cemşid Han, bir asker-general, devlet adamı-vali, tarihçi ve tarih araştırmacısıydı. Haçlı Avrupa devletlerinin her zaman göz diktiği ve yerli müttefikleri olan etnik gruplar tarafından sürekli tehdit edilen Urmu kentinden geliyordu. Bu grupların Osmanlı İmparatorluğu, Kafkasya ve Kacar İran'ındaki liderleri, aydınları, siyasileri ve örgütlerinin faaliyetlerini titizlikle takip ediyor ve inceliyordu. Bütün bunlar, Cemşid Han’ın Ermeni siyasi ve silahlı örgütlerinin gizli faaliyetleri de dahil olmak üzere Ermeni meselesi hakkında, bu gezi günlüğünde belgelediklerinin çok ötesinde bilgi sahibi olmasına neden olmuştu. Ancak seyahatnamesinin amacına uymadığı gerekçesiyle bu bilgilere kitabında yer vermemiştir. Cemşid Han'ın yazısı, kısa ve özet olmasına rağmen, Ermeni milliyetçiliğinin siyasi faaliyetleri ve uluslararası bağlantıları hakkında da birçok önemli bilgi içermektedir. Örneğin, Fransa'nın Marsilya şehri, Ermenilerin dünyadaki ikinci kültür ve siyasi merkezi konumundadır; On üçüncü yüzyıldan beri Ermeni liderler, Haçlı zihniyetinin savunuculuğunu yapmak, Ermeni ulusal amaçlarını desteklemek, Avrupa'da bir Hıristiyan ittifakı kurarak Anadolu'daki Türklere saldırmak ve bu topraklarda bir Ermeni devleti kurmak için Paris'e yönelmişlerdir.
Abstract
This
article is a part of the travel book written by the Turkish national hero and leader
Cemşid Han Subataylı Afşar Urmulu – Mecd üs-Seltene, during his journey to
Tbilisi in 1894, at the age of 29. In his book he has recorded and narrated
many diverse issues with sharpness and precision. A section of this book is on
Caucasian Armenians, their religious ceremonies, institutions, history, and their
political and cultural situation. It also delves into the tactics and
strategies employed by Armenian leaders and groups in their effort to establish
an Armenian state. Given the importance of this topic, I am publishing this section
as an independent article for the first time. This article represents
one of the earliest and most comprehensive studies conducted by Turkish
researchers on Armenian society, exploring their religious, cultural and
political issues, as well as the goals of the Armenian society. Cemşid Han had no ethnic prejudices, nor did he harbor
anti-Armenian or anti-Christian thoughts. On the contrary, he was a true supporter
of the Armenian community. In his book, he praised the Armenian community for
their positive activities and the success of Armenian leaders and intellectuals
in educational, cultural, scientific and national fields. However, as a secular
humanist and freethinker, he also criticized Armenian ethnic prejudices, the falsification
of history, territorial expansionism and encroachment on the lands of their
neighbors. He also criticized the Armenian exaggeration of their losses in conflicts
with the Ottoman Empire, the mixing of religion and politics, Christian
fundamentalism, the involvement of priests and the Armenian Church in politics,
the abuse of relationships with European governments, and the resort to
terrorism and violence to achieve Armenian national and political goals.
According to Cemşid Han, the tactics and
strategy of Armenian leaders to establish the Armenian state are as follows:
Armenian leaders form numerous armed and terrorist groups (Fedai) in Russia and
Iran. These groups are then continuously sent to Ottoman territory to carry out
armed operations and sabotage. Their activities include terrorist operations
and political assassinations of government officials (also in Istanbul and
European countries), killing soldiers, and destroying roads and buildings
throughout the Ottoman territory. Additionally, they provide the local Armenian
people with weapons and war tools, and incite them to start armed and bloody
rebellions. The Armenian leaders are aiming to provoke the Ottoman government
into reacting violently and implementing harsh and oppressive policies towards
the Armenians. Their ultimate goal is to escalate the conflict to the point of
massacring and mass killing the Armenian people, leading to further bloodshed. This
would provide a legitimate reason and pretext for European states to intervene politically
and militarily in order to save the Armenian victims. Ultimately, this would result
in the partition of Ottoman territories and the justified establishment of a
Great Armenian state on Ottoman lands. Cemşid Han was well-informed about the
Armenian issue, including the covert activities of Armenian political and armed
organizations, beyond what he documented in this travelogue. He was a soldier, statesman,
historian, and history researcher; He was from Urmu, a city that was always
coveted by European crusader governments and threatened by their various proxy
and allied ethnic groups; He meticulously monitored and studied the activities
of the leaders, intellectuals, political groups, and organizations of those
groups within the Ottoman Empire, Caucasus and Qajar Iran. However, as he mentioned
himself, he did not include this information in his book because it did not
align with the travelogue’s purpose. However, Cemşid Han's writing, despite its brevity and
attempt to summarize, contains several key pieces of information about the
political activities and international connections of Armenian nationalism: The
city of Marseille in France is the second cultural center of Armenians in the
world. Since the thirteenth century, Armenian leaders have looked to Paris to
act as the standard-bearer of the crusader mentality and support Armenian
national ambitions, to establish a Christian alliance in Europe to attack the
Turks in Anatolia and create an Armenian state on that land.
.png)
.png)
