تورکیات شاه قاسم انوار سرابی
مئهران باهارلی – ٢٠٠٨
KASIM ENVAR’IN TÜRKİYATI
MÉHRAN BAHARLI - 2008
قرائت کامل و تصحیح اشعار و ملمعات تورکی معلوم و
نامعلوم شاه قاسم انوار سرابی (١٤٣٣-١٣٥٥)، و نقدی بر نشرهای نفیسی، دولت آبادی،
صدیق و جمهوری آزربایجان
SARAVLI ŞAH KASIM
ENVAR’IN (1355-1443) ÇAĞATAY TÜRKÇESİ’NDE BÜTÜN KOŞUK (ŞİİR) VE KARMAKLARI
(MÜLLEMMA’LARI)
اؤزه‌ت:
تورک‌ایلی‌نین آزه‌ربایجان
بؤلگه‌سی‌نین ساراب (ساراو) اوروندا (شهری‌نده) دوغان قاسیم انوار (١٣٥٥-١٤٣٣)،
١٤نجو یوزایلین بؤیوک گیزه‌م‌لی (میستیک) و اولو صوفو قوشارلاری‌ندان (شاعیرله‌ری‌نده‌ن)
بیری‌دیر. فارس‌جا، تورک‌جه، گیلک‌جه و عرب‌جه دیل‌له‌ری‌نده قوشوق‌لار (شعرله‌ر)
و قارماق‌لار (ملمع‌له‌ر) یازمیش‌دیر. قاسیم انوار ١١.نجی یوزایل‌ده آزه‌ربایجان
دا داخیل اولماق اوزه‌ره، گونوموز ایران و تورک‌ایلی‌نده تورک‌جه اثرله‌ر یاراتما
گه‌له‌نه‌‌یی‌نی سوردوره‌ن‌له‌رده‌ن‌دیر. قاسیم انوارین تورک‌جه قوشوق و قارماق‌لاری
چاغاتای تورک‌جه‌سی‌نده اولوپ، دؤنه‌می تورک‌له‌ری‌نین توپلومسال اه‌کینجی‌نی (سوسیال
کولتورونو)، یاشام بیچیمی‌نی، بیرئی‌سه‌ل داورانیش‌لاری‌نی، گه‌له‌نه‌ک‌له‌ری‌نی و
اینانج سیستئم‌له‌ری‌نی یانسیتماسی نه‌ده‌نی ایله اؤنه‌م‌لی‌دیر. شو آنا ده‌ک قاسیم
انوارین تورک‌جه قوشوق‌لاری‌نین هامی‌سی یایین‌لانمامیش‌دیر. بو پیتیک‌ده (کیتاب‌دا)
ایلک که‌ز قاسیم انوارین تورک‌جه و تورک‌جه – فارس‌جا قوشوق‌لاری‌نین توکه‌لی‌نی (تمامی‌نی)
١٣ اه‌ل‌یازما ته‌مه‌لی‌نده سونورام. آیری‌جا ایندی‌یه ده‌ک اوخونمامیش، یانلیش
اوخونموش و یا یانلیش یوروم‌لانمیش چوخ‌لوجا کلیمه و ده‌ریمین (تئرمینین) دوغرو
اوخونوش و آنلامی‌نی، داها اؤنجه تورک‌جه اولدوغو بیلینمه‌یه‌ن ویا یانلیش‌لیق‌لا
گیلک‌جه – فارس‌جا اولدوغو سانیلان نئچه تورک‌جه – فارس‌جا قوشوغو ایلک دفعه
تانیدیرام. بو پیتیک‌ده وئردیییم قاسیم انوارین تورک‌جه و تورک‌جه – فارس‌جا
قوشوق‌لاری ایندی‌یه ده‌ک یایین‌لانان‌لارین یاخلاشیق ایکی قاتی‌دیر. پیتییین سون
بؤلومو قاسیم انوارین تورک‌جه قوشوق و قارماق‌لاری‌نین سعید نفیسی و عزیز دولت
آبادی ساری‌ندان اه‌کسیک یایین‌لانماسی، و حسین محمدزاده صدیق و آزه‌ربایجان
جمهوریتی‌نین یانلیش‌لارلا دولو یایین‌لاری‌نا بیر اه‌له‌شدیری‌دیر.
Özet
Türkili'nin Azerbaycan bölgesinin Sarab (Sarav) urunda
(kentinde) doğan Kasım Envar (1355-1433), 14. yüzyılın büyük gizemli (mistik)
ve ulu Sofu koşarlarındandır (şairlerindendir). Çoğu Farsça olmakla birlikte,
Türkçe, Gilekçe ve Arapça dillerinde de koşuklar (şiirler) yazmıştır. Kasım
Envar, 11. yüzyılda, Azerbaycan da dahil olmak üzere, günümüz İran ve
Türkili'nde başlayan Türkçe eserler yaratma geleneyini sürdürenlerdendir. Kasım
Envar'ın Türkçe koşuk ve karmakları (mülemmaları) Çağatay Türkçesinde olup,
dönemi Türklerinin toplumsal ekincini (kültürünü), yaşam biçimini, bireysel
davranışlarını, geleneklerini ve inanç sistemlerini yansıtması nedeniyle
önemlidir. Şu ana dek Kasım Envar'ın Türkçe koşuk ve karmaklarının tükeli (tamamı)
yayınlanmamıştır. Bu pitikte (kitapta) ilk kez Kasım Envar'ın Türkçe ve
Türkçe-Farsça koşuk ve karmaklarının tümünü 13 elyazma temelinde sunuyorum.
Ayrıca şimdiye dek okunmamış, yanlış okunmuş veya yanlış yorumlanmış birçok
kelime ve derimin doğru okunuşu ve anlamını; daha önce Türkçe olduğu bilinmeyen
veya yanlışlıkla Gilekçe-Farsça olduğu sanılan bir kaç Türkçe-Farsça koşuğu ilk
kez tanıtıyorum. Bu pitikte verdiyim Kasım Envar'ın Türkçe ve Türkçe-Farsça dizeleri,
şimdiye deyin yayınlananların neredeyse iki katıdır. Pitiyin son bölümü, Kasım
Envar'ın Türkçe koşuk ve karmaklarının Said Nafisi ve Aziz Dowlatabadi sarından
(tarafından) eksik yayınlanması, ve Hüseyin Mehemmedzâde Sediq ile Azerbaycan
Cumhuriyeti'nin yanlışlarla dolu yayınlarına bir eleştiridir.
Abstract
Qasim-i Anvar (1355-1433) was born in the city of
Sarab in the Azerbaijan region of Türkili. He is renowned as one of the great
mystics and Sufi poets of the 14th century. Qasim-i Anvar primarily composed
poems in Farsi, with some also in Turkish, Gilaki and Arabic languages. Qasim-i
Anvar is considered one of the successors in the tradition of creating Turkish
works in present-day Iran and Türkili, including Azerbaijan, which originated
in the 11th century. Qasim-i Anvar's Turkish poems and macaronic verses are
written in Eastern Chagatai Turkish. These works are significant not only from
a literary standpoint and in the field of Turkology, but also because they
reflect the social culture, lifestyle, individual behavior, traditions and
belief systems of the Turks during his time. All of Qasim-i Anvar's Turkish
poems have not been published yet. In this book, for the first time, I am
presenting for the first time, all of Qasim-i Anvar's Turkish and
Turkish-Persian poems. These poems are based on 13 manuscripts and provide the
correct reading and meaning of many words and terms that have been previously
unread, misread or misinterpreted. Additionally, I am introducing some Turkish
- Persian poems that were not previously recognized as Turkish or were
mistakenly believed to be Gilaki-Persian.
The book presents a collection of Qasim-i Anvar's Turkish and
Turkish-Persian poems, which is nearly twice the size of previous publications.
In the final section, the book provides a critique of the incomplete
publication of Qasim-i Anvar's Turkish poems and macaronic verses by Said
Nafisi and Aziz Dowlatabadi, as well as the error-filled publications by
Huseyin Mehemmedzade Sediq and the Republic of Azerbaijan.
خلاصه:
قاسم انوار (١٤٣٣-١٣٥٥)، متولد شهر سراب آزربایجان در تورک‌ایلی، از اکابر
عرفا و مشایخ و شعرای متصوفهی قرن چهارده میلادی است. او علاوه بر فارسی
اشعاری به زبان‌های تورکی، گیلکی و عربی هم سروده است. سابقه‌ی تورکی‌نویسی و تورکی‌سرایی در
اراضی ایران فعلی و تورکی‌ایلی شامل آزربایجان اقلا به سه قرن پیش از قاسم انوار
(قرن یازدهم میلادی) بر می‌گردد. اشعار و ملمعات تورکی قاسم انوار به تورکی شرقی
- جغتایی هستند، و از جهت کاربرد کلمات و اصطلاحات منعکس کننده‌ی فرهنگ اجتماعی،
سبک زنده‌گی، رفتارهای فردی و سنن و سیستم‌های اعتقادی تورکان دوره‌ی او، حائز اهمیت
هستند. تاکنون مجموعه‌ی کامل اشعار تورکی قاسم
انوار نشر نشده است. در این کتاب، برای نخستین بار مجموعه‌ی کامل ابیات و
اشعار اشعار تورکی و ملمعات تورکی – فارسی قاسم انوار سرابی را بر اساس ١٣ نسخه‌ی
خطی تقدیم کرده‌ام. همچنین قرائت و معنی صحیح چندین کلمه و ترکیب و اصطلاح که
تاکنون قرائت نشده، به صورت نادرست خوانده شده، معنی نشده و یا به اشتباه معنی و
تفسیر شده بودند؛ و چند شعر و بیت ملمع تورکی – فارسی که تاکنون تورکی بودن آن‌ها
معلوم نبود و یا به اشتباه ملمعات گیلگی - فارسی گمان شده بودند را برای نخستین
بار معرفی نموده‌ام. این مجموعه تقریبا دو برابر اشعار تورکی و ابیات و اشعار ملمع
تورکی - فارسی قاسم انوار است که تاکنون منتشر شده بودند. قسمت آخر این
کتاب نقدی است بر نشر ناقص اشعار و ملمعات تورکی قاسم انوار توسط سعید نفیسی و عزیز
دولت آبادی، و نشر سراسر مغلوط و پر از اشتباه آن‌ها توسط حسین محمدزاده صدیق و
جمهوری آزربایجان.
این کتاب‌چه دارای سه فصل است:
١-متن تصحیح شده‌ی اشعار تورکی و ابیات و اشعار ملمع
تورکی-فارسی شاه قاسم انوار سرابی توسط مئهران باهارلی
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_22.html
٢-توضیح و تشریح اشعار تورکی و ابیات و اشعار ملمع تورکی-فارسی
شاه قاسم انوار سرابی قرائت و تصحیح شده توسط مئهران باهارلی
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_79.html
٣- نقدی
بر نشر اشعار و ملمعات تورکی قاسم انوار توسط نفیسی، و نشر قسمی آن‌ها توسط دولت
آبادی، صدیق و جمهوری آزربایجان
http://sozumuz1.blogspot.com/2020/12/blog-post_42.html
فصل اول
متن تصحیح شده‌ی اشعار تورکی و ابیات و اشعار
ملمع تورکی - فارسی شاه قاسم انوار سرابی توسط مئهران باهارلی
در
این رساله، برای نخستین بار مجموعه‌ی کامل اشعار تورکی و ابیات و اشعار ملمع تورکی
– فارسی قاسم انوار سرابی را بر اساس ١٣ نسخه‌ی خطی تقدیم کرده‌ام. این مجموعه تقریبا دو
برابر اشعار تورکی و ابیات و اشعار ملمع تورکی - فارسی قاسم انوار است که تاکنون
منتشر شده بودند.
در
این رساله برای نخستین بار چندین شعر و بیت ملمع تورکی – فارسی که تاکنون تورکی
بودن آن‌ها معلوم نه‌بود و یا به اشتباه ملمعات گیلگی - فارسی گمان شده بودند را معرفی
نموده‌ام (اشعار با ردیف‌های بوزا، بوزی). همچنین قرائت و معنی صحیح چندین کلمه و ترکیب و اصطلاح را که تاکنون قرائت
نشده، به صورت نادرست خوانده شده، معنی نه‌شده و یا به اشتباه معنی و تفسیر شده
بودند را داده‌ام. از جمله: شیخ اَدینه، سوْرای سیز، اێسسێ، گؤزه‌کۆ، مه، سێ‌سان،
رسین، ساغێن‌مای سین، اولیسار، بوْزۇنما، یۆزده‌ن، دوْققوز - دوْخسان، بلاره، ...
سید
معین‌الدین علی بن نصیر بن هارون بن ابوالقاسم حسینی انواری سرابی تبریزی (١٤٣٣-١٣٥٥)،
متولد ساراو (سراب) آزربایجان در تورک‌ایلی، ملقب و معروف به «قاسم انوار»، «قاسم»،
«قاسمی»، «قاسم انوار»، «شاه قاسم انوار» از اکابر عرفا و مشایخ متصوفهی به‌نام قرن
چهارده میلادی است. وی علابه بر فارسی اشعاری نیز به زبان‌های
تورکی، گیلکی و عربی سروده است.
سابقه‌ی تورکی‌نویسی و تورکی‌سرایی
در اراضی مطابق بر ایران فعلی و تورکی‌ایلی شامل آزربایجان اقلاً به سه قرن پیش از
قاسم انوار (قرن دوازدهم میلادی) بر می‌گردد و وی در این عرصه نخستین نیست، اما سروده‌های
وی به زبان گیلکی از اولین نمونه‌های مکتوب این زبان هستند. اشعار و ملمعات تورکی قاسم انوار به تورکی شرقی -
جغتایی (مرحله‌ی پیشین اوزبیکی و اویغوری نو) هستند. در این اشعار صرفاً برخی
عناصر محدود تورکی غربی و یا اوغوزی مانند فورم آینده - آرزو سوم شخص مفرد (بوْزا
= بوز + -ا، از مصدر تورکی بوْزماق) دیده می‌شود که آن هم ترجیح شخصی شاعر نه‌بوده،
تاثیرات تورکی غربی و یا اوغوزی موجود در تورکی شرقی هستند.
قاسم انوار بخش بزرگ حیات خود را در شهرهای تورکستان و
خوراسان از قبیل هرات، بلخ، سمرقند، نیشابور و ... که تورکی شرقی - جغتایی زبان
ادبی در آن‌ها بود گذرانیده است. تورکی شرقی - جغتایی همچنین یک زبان ادبی و
پرستیز و رسمی دولت تورک تیموری – کوره‌که‌ن (گورکانی) که قاسم انوار در پایتخت‌های
آن می‌زیست و سراب و تبریز و آزربایجان و کل تورک‌ایلی در قلم‌روی آن قرار داشتند بود
(زبان پرستیژ بودن تورکی جغتایی در دولت‌های تورک وقت حاکم بر اراضی ایران فعلی تا
پایان حاکمیت ناصرالدین شاه قاجار ادامه یافت). قاسم انوار با سلاطین و بزرگان
چاغاتای – جغتایی روابط بسیار و نزدیک داشت. اکثر شاه‌زاده‌گان و امیرزاده‌های
چاغاتای - جغتایی، مانند میرزا اولوغ بیگ از مریدان و معتقدان قاسم انوار بودند و
در اعزاز و احترام به وی مبالغه‌ی تمام می‌نمودند. عمارت آرام‌گاه بر سر قبر قاسم
انوار هم به امر امیر علی‌شیر (اولوشیرا) نوایی از نام‌دارترین سیاست‌مداران و
فرهنگ‌مردان و دانشمندان و ادبای تورک بنا شده است.
اشعار تورکی، ملمعات تورکی و حتی اشعار فارسی قاسم انوار،
از جهت کاربرد کلمات و اصطلاحاتی که نشان‌گر و منعکس کننده‌ی فرهنگ اجتماعی، سبک
زنده‌گی، رفتارهای فردی و سنن و سیستم‌های اعتقادی تورکان دوره‌ی وی هستند (سورمه،
کاکیل، دوْردۇ، قێمێز، شامان، ...)، حائز اهمیت می‌باشند. به عنوان نمونه وی فیضی
که از خداوند به وی می‌رسد و او آن‌ها را مانند عطیه و هدیه‌ای به خود قبول می‌کند،
با اعداد دوقوز (نه) و دوخسان (نود) توصیف کرده است: (زِ فیضت خاطرِ قاسم، همیشه
شاد می‌باشد - که این فیض از تو می‌یابد؛ اگر دوْققۇز، اگر دوْخسان).
زیرا عدد نه و مضارب آن اعدادی مقدس در میان تورکان و موغولان بودند و تعداد هدیه‌هایی
که سلاطین و بزرگان و حتی عامه‌ی مردم تورک و موغول می‌دادند و دریافت می‌کردند،
مضرب نه بود. در این بیت نیز قاسم انوار در تطابق با این سنت تورکی – آلتاییک، فیض‌های
کم - اندک خداوند را دوققوز (نه) و فیض‌های زیاد - بی‌شمار او را دوخسان (نود) می‌نامد.
در این فصل اشعار تورکی و ابیات و اشعار ملمع تورکی –
فارسی قاسم انوار را در یک‌جا و بدون توضیحات داده‌ام. کلمات تورکی را با الفبای
فونتیک تورکی نوشته و با فونت‌های بولد نشان دادم. به منظور تسهیل امکان پیدا
نمودن اشعار و ابیات ملمع تورکی در دیوان قاسم انوار، مصرع اول شعر حاوی آن‌ها را
به عنوان نام هر کدام به کار بردم.
