نئچه تورک‌جه قوشوق، بین‌لی میرزه حبیب اه‌فه‌ندی (حبیب دستان بنی اصفهانی)

 

 

بین‌لی میرزه حبیب اه‌فه‌ندی (حبیب دستان بنی اصفهانی)

Binli Mirze Hebib Efendi (Habib Destan İsfahani) 

********* 

ائی غوْنچا گۆلۆم! قوْخلامادان سوْلمازسێن

ساخێنماق ا‌یله، عؤذۆرله قوُرتوُلمازسێن

بین عؤذر بوُلوُرسوُن بیلیریم گه‌لمه‌مه‌یه

بیر عؤذر نیچۆن گه‌لمه‌ک ایچۆن بوُلمازسێن؟ 

Ey gonça gülüm! koklamadan solmazsın

Sâkınmak ile, özürle kurtulmazsın

Bin özr bulursun bilirim gelmemeye

Bir özr niçün gelmek içün bulmazsın?

*********

آچمێش دیلی فگارێما بین تۆرلۆ یاره یار

آه و فغانێم ائیله‌مه‌ز اوْل عشوه‌کاره کار

Açmış dili figârıma bin türlü yâre yar

Âh u figânım eylemez ol işvekâre kar

اعتراض فیلم‌ساز تورک از چهارمحال و بختیاری به سانسور کردن تورک‌های استان و حمایت نه‌کردن دولت و مقام‌های رسمی از آن‌ها

 

اعتراض فیلم‌ساز تورک از چهارمحال و بختیاری در نشست اداره‌ی کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان به سانسور کردن تورک‌های استان و حمایت نه‌کردن دولت و مقام‌های رسمی از آن‌ها 

مئهران باهارلی

استان چهارمحال و بختیاری واقع در مرکز ایران یکی از مهم‌ترین مناطق تورک‌نشین کشور است. هم اکنون بیش از ٣٠٪ اهالی این استان را تورک‌ها تشکیل می‌دهند. این منطقه وطن شخصیت‌های برجسته‌ی تورک مانند شاعر تورک قرن ١٩ «حسین‌قلی‌خان امان بنی»[1]، و «حبیب دستان بنی» معروف به «میرزا حبیب افندی» است. میرزا حبیب افندی از مرتبطین به جنبش «ژؤن تورک‌ها» (تورک‌های جوان) در عوثمان‌لی، نهضت مودرنیته‌ی تورک، و مولف آثار مهمی به تورکی مانند منظومه‌ی «اوُتمان‌نامه» (تاریخ آل عثمان) و «تذکره‌ی خط و خطاطان به تورکی» است[2].

تورک‌های استان چهارمحال و بختیاری مانند دیگر تورک‌های مناطق مرکزی ایران (استان اصفهان و ...) به شدت در معرض سیاست رسمی و دولتی فارس‌سازی قرار دارند. علاوه بر محروم بودن از تحصیل به زبان تورکی در مدارس، تورک‌های استان چهارمحال و بختیاری دارای شبکه و برنامه‌های تلویزیونی محلی به زبان تورکی و نشریات تورکی و ... هم نیستند. علی رغم این وضعیت ناهنجار، امروزه روز شهرهای بین و سامان و جونقان و کیان و ... در این استان داخل از مراکز رونسانس فرهنگی و ادبی معاصر زبان تورکی در ایران به شمار می‌روند. تعدادی از تورکی‌شناسان (تورکولوق‌های) معاصر ایران از جمله «جعفر نادری بنی»، و شعرای معاصر تورک از جمله «بهنام رستمی جونقانی»، «یزدان نیکبخت»، «جهانگیر زمانی»، «همایون علیدوستی» (مولف کتاب «یاشاسین شهر کیان»)، ... از این منطقه می‌باشند.

لهجه‌های تورکی رایج در استان چهار محال و بختیاری را می‌توان به دو گروه لهجه‌های بومی تورکمانی (شاخه‌ی شرقی اوغوزی غربی رایج در سرتاسر ایران، قفقاز جنوبی، شرق و جنوب آناتولی، عراق و سوریه) و قشقایی تقسیم کرد. مهم‌ترین شهرهای تورک‌نشین استان چهارمحال و بختیاری عبارتند از: بن (بین)، شهر کیان، بلداجی (بولداجی)، سفید دشت، سودجان، یان‌چشمه (متکلم به لهجه‌های تورکمانی)؛ سامان (متکلم به لهجه‌های تورکمانی و قشقایی)؛ طاقانک، فَرادُنبه، و جونقان (متکلم به لهجه‌های قشقایی). شهرهای بروجن، نَقنه، شلمزار و شهر کرد نیز دارای جمعیت قابل توجه تورک هستند.[3]

در این ویدئو که متن آن را هم در زیر داده‌ام، یک فیلم‌ساز جوان تورک از استان چهارمحال و بختیاری از بی‌اعتنائی و سانسور تورک‌های استان توسط نهادها و مقامات دولتی، عدم حمایت ایشان از تهیه‌ی آثار هنری مربوط به تورک‌های استان، و صرفاً بختیاری - لور نشان دادن این استان در حالی که اقلاً ٣٠ درصد جمعیت آن را تورک‌ها تشکیل می‌دهند شکایت می‌کند.

اعتراض فیلم‌ساز تورک از چهارمحال و بختیاری در نشست اداره‌ی کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان به سانسور کردن تورک‌های استان و حمایت نه‌کردن دولت و مقام‌های رسمی از آن‌ها:

«.... همه‌اش تورک هستند. و تا این لحظه برای فیلم‌سازی در زمینه‌ی تورک‌های چهار محال هیچ قدمی برداشته ‌نه‌شده. من قول می‌دهم یک سری‌هاتون اصلاً نه‌می‌دانید. یعنی بیاییم به‌گوییم چهارمحال بختیاری تورک هستند. فقط می‌گویند نه، بختیاری. در صورتی که تو چهارمحال چندین شهر بزرگ، کامل تورک هستند. خود مدیر کل عزیزمان آقای پیام احمدی عزیز از هم‌شهری‌های [تورک] ما هستند. ولی خوب چون [تا] الان کسی پیگیری نه‌کرده، ایشان هم نه‌می‌توانند حمایت به‌کند. لازمه‌اش این است که وقتی چهارمحال بختیاری به عنوان قطب بوم‌شناسی مطرح می‌شود تو کل کشور، خواهش می‌کنم به بحث این عزیزهای تورک [دقت و تاکید به‌کنید]. من الان چندین فیلم‌نامه آماده کرده‌ام. ولی چون بحث تورک است، اصلاً هیچ حمایتی نه‌می‌شود. اصلا حمایت نه‌می‌شود. دایی پدر بزرگ خودم از سرداران دلیر مشروطه و تو خط اصفهان تو خط تهران بوده، داستان زنده‌گی‌اش را آماده کرده‌ام، حمایت نه‌می‌شود. خواهش می‌کنم که چهار محال بختیاری را فقط برای بختیاری‌ها نه‌بینیم. جمعیت بسیار زیادی تورک دارد».

Çaharmahal ve Bahtiyârî Ostanından bir Türk filim yapımcısının, İran devletinin buradaki Türkleri görmezden gelmesi ve desteklememesi konunusunda Ostanın Kültür ve İslâmî doğru yolu gösterme Genel müdürlüyü oturumunda şikayeti

Méhran Baharlı

İran'ın merkezinde bulunan Çaharmahal ve Bahtiyari ostanı, ülkenin en önemli Türk bölgelerinden biridir. Şu anda bu ostanın nüfusunun %30'undan fazlası Türk'tür. Bu bölge, 19. yüzyıl Türk şairi "Binli Hüseyinkulu Han Aman" ve "Binli Mirze Hebib Efendi" gibi önde gelen Türk şahsiyetlerinin yurdudur. Mirze Hebib Efendi, Osmanlı "Jön Türkler" hareketi, ve Türk modernitesi ile ilgili biri, ve "Utmanname" (Tarih Âl-i Osman) ve "Hat ve Hattatlar tezkiresi" gibi önemli Türkçe eserlerin yazarıdır.

İran'ın orta bölgelerindeki diğer Türkler gibi Çaharmahal ve Bahtiyari ostanındaki Türkler de yoğun bir şekilde devletin resmi Farslaştırma politikasına maruz kalmaktadırlar. Bu Türklerin okullarda Türkçe eğitim görmekten mahrum olmalarının yanı sıra, Türkçe yerel televizyon kanalları ve programları, Türkçe yayınlar ve benzerlerinden de mahrum bırakılmışlardır.  

Bu içler acısı duruma rağmen, bugün bu ostanda Bin, Saman, Cunqan, Kiyan ve benzeri şehirler, İran'da Türk dilinin çağdaş kültürel ve edebi rönesansının merkezleri arasındadır. "Cafer Nâderî Bini" dahil olmak üzere İran'ın bir dizi çağdaş Türklükbilgeni (Türkoloğu) ve "Behnam Rüstemi Cungâni", "Yezdan Nikbeht", "Cahangir Zamani", "Humayun Elidûstî" ("Yaşasın Şehr-i Kiyan" kitabının yazarı) dahil olmak üzere çağdaş Türk şairleri bu bölgedendirler.

Çaharmahal ve Bahtiyari ostanında yaygın olan Türk lehçeleri iki gruba ayrılabilir: yerli Türkman lehçeleri (İran, Güney Kafkasya, doğu ve güney Anadolu, Irak ve Suriye'de yaygın olan Batı Oğuzca'nın doğu kolu) ve Kaşkay lehçeleri. Chaharmahal ve Bahtiyari ostanının en önemli Türk şehirleri şunlardır: Bin, Şehr-i Kiyan, Buldacı, Sefid Deşt, Sudcan, Yançeşme (bunlarda Türkman lehçeleri konuşulur); Saman (burada Türkman ve Kaşkay lehçeleri konuşulur); Taganak, Feradonbe ve Cungan (bunlarda Kaşkay lehçeleri konuşulur). Borucen, Naqna, Şelemzar ve Şehr-i Kurd şehirlerinde de önemli Türk nüfusu vardır.

Aşağıda metnini verdiyim videoda Çaharmahal ve Bahtiyari ostanından bir genç Türk sinemacı, ostandaki Türklerin devlet kurumları ve yetkilileri tarafından ihmal edilmesi ve sansürlenmesinden, Türklerle ilgili sanat eserlerinin üretimine destek verilmemesinden, ve nüfusunun en az %30'unun Türklerden oluştuğu halde bu ostanda sadece Bahtiyârilerin yaşadığını göstermelerinden şikâyet ediyor:

“… Hepsi Türk. Şu ana kadar Çaharmahal Ostanı Türkleri ile ilgili bir film yapmak için hiçbir adım atılmadı. Eminim bazılarınız Çaharmahal ostanı'nda Türkler olduğunu hiç bilmiyorsunuz. Çaharmahal ve Bahtiyârî'de Türkler var dersek, hayır onlar sadece (Lorlardan) Bahtiyârî diyorlar. Oysa Çaharmahal'de birçok büyük şehir bütünüyle Türk’tür. Sevgili genel müdürümüz Sayın Peyâm Ehmedî'nin kendisi de Türk vatandaşlarımızdan biridir. Ama şimdiye kadar kimse bu ostandaki Türkler ve varlıkları meselesini umursamadığı ve ele almadığı için, o da onları destekleyemiyor. Yapılması gereken, Çaharmahal ve Bahtiyârî tüm ülkede ekolojik bir kutup olarak tanıtıldığında, ostandaki bu aziz Türklerin meselesine dikkat etmenizdir. Şimdiye kadar birkaç filim senaryosu hazırladım. Ama konu Türkler olduğu için hiçbir destek yok. Hiçbir şekilde desteklenmiyor. Dedemin amcası İsfahan ve Tahran'daki cesur anayasa aktivistlerinden biriydi. Hayat hikayesini hazırladım ama desteklenmiyor. Chaharmahal ve Bahtiyari ostanı'nı sadece (Lorlardan) Bahtiyârîler için düşünmememizi rica ediyorum. Çünkü burada çok büyük bir Türk nüfusu vardır”.

a Turkish filmmaker’s (from the Caharmahal Bahtiyarı Ostan) complains at the official session of the General Directorate of Culture and Islamic Guidance of Ostan about ignoring and not supporting the Turks here:

“… All of them are Turks. Until this moment, no steps have been taken to make a film regarding Chaharmahal Province Turks. I'm sure some of you don't know at all that there are Turks in Chaharmahal Province. If we say that in Chaharmahal Bakhtiari there are Turks. They say no, they are only Bakhtiaris. While in Chaharmahal, several big cities are all Turks. Our beloved general manager Mr. Payam Ahmadi himself is one of our Turk citizens. But since until now no one has cared and addressed [the issue of Turks and their presence in this province], he cannot support them either. What is necessary is that when Chaharmahal Bakhtiari is introduced as an ecological pole in the whole country, you should pay attention to the issue of these dear Turks of the province. I have prepared several scripts. But because they are about Turks, there is no support. They are not supported at all. My grandfather's uncle was one of the brave constitutional activists in Isfahan and Tehran. I have prepared his life story, but it is not supported. I request that we do not consider Chaharmahal Bakhtiari Province only for Bakhtiaris. Because there is a very large population of Turks here.”

مقالات مرتبط: 

بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌دان ایکی تورک‌جه قوشوق (استان چهارمحال و بختیاری)

https://sozumuz1.blogspot.com/2024/08/blog-post_24.html

ضرب المثل‌های تورکی از شهر بین (بن)

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/11/blog-post_3.html

جلوگیری از جار زدن به زبان تورکی در مدارس شهر بین (بن)، استان چهارمحال بختیاری - ایران مرکزی

https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_11.html

ادیب و روشن‌فکر تورک «بین‌لی میرزا حبیب افندی» (میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی)

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_23.html

اوُتمان‌نامه ‌و یا منظومه‌ی تورکی «تاریخ آل عثمان» اثر میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی - بین‌لی میرزه‌‌ حبیب اه‌فه‌ندی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/12/blog-post_22.html

مقدمه‌ی میرزا حبیب افندی بِنی (بیٖن‌لی) بر کتاب تورکی‌اش خطّ و خطّاطان

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_26.html

بین‌لی میرزه حبیب اه‌فه‌ندی (میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی): تماشا اگر خواهی اولکایِ جنّت – تماشا کُن اولکایِ قوسطنطنیه

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/09/blog-post.html

حبیب افه‌ندی‌نین وفاتی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_3.html

کاربرد زبان تورکی در رسائل و نامجات و فرامین رسمی‌ی دولت زندیه

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_23.html

کریم‌ خان زند و کاربرد رسمی‌ی تورکی در مناسبات دیپلوماتیک و به عنوان زبان پرستیژ

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_6.html

تورک زبان شدن موغولان در سفرنامه‌ی ابن بطّوطه؛ و ریشه‌ی نام شیر-شیرا-شیرین (عجب شیر، قراشیران، ...)

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/07/blog-post_29.html

---

[1] بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌دان ایکی تورک‌جه قوشوق (استان چهارمحال و بختیاری)

https://sozumuz1.blogspot.com/2024/08/blog-post_24.html

[2] ادیب و روشن‌فکر تورک «بین‌لی میرزا حبیب افندی» (میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی)

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_23.html

اوُتمان‌نامه ‌و یا منظومه‌ی تورکی «تاریخ آل عثمان» اثر میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی - بین‌لی میرزه‌‌ حبیب اه‌فه‌ندی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/12/blog-post_22.html

مقدمه‌ی میرزا حبیب افندی بِنی (بیٖن‌لی) بر کتاب تورکی‌اش خطّ و خطّاطان

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_26.html

بین‌لی میرزه حبیب اه‌فه‌ندی (میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی): تماشا اگر خواهی اولکایِ جنّت – تماشا کُن اولکایِ قوسطنطنیه

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/09/blog-post.html

حبیب افه‌ندی‌نین وفاتی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_3.html

[3] زبان ترکی در چهارمحال؛ شهرها و روستاهای ترک زبان چهارمحال و بختیاری:

جعفر نادری (نادرزاده) بنی. وبلاگ شهر بن- شهر من

وقتی در جای جای این کشور عزیز صحبتی از استان «چهارمحال و بختیاری» می‌شود مردم دیگر نقاط کشور فکر می‌کنند که [در] این استان [فقط] به زبان بختیاری «لوری» تکلم می‌کنند و شاید کمتر کسی می‌داند که حدود ٣٠ درصد مردم این استان به زبان شیرین تورکی تکلم دارند. استان چهارمحال و بختیاری از دو بخش «چهارمحال» و «بختیاری» به وجود آمده است. چهارمحال به محال «لار، کیار، میزدج و گندمان» اطلاق می‌گردد. برخی ساکنان محال لار و کیار و گندمان دارای گویش فارسی هستند و نژاد آن‌ها نیز فارسی اصیل است و در بعضی از شهرها و روستاهای تابعه «چهارمحال» مردمان تورک‌زبان ساکن هستند. این مردمان از نژاد تورک و دارای گویش تورکی هستند. .... در حال حاضر ساکنین «چهارمحال» عبارتند از مردمانی با گویش‌ فارس و تورکی، تورک‌های قشقایی در منطقه‌ی بروجن و سامان و دیگر مناطق، و تورک‌های عوثمانی و آزربایجانی در منطقه‌ی بن ساکنند. 

شهرستان بن: * شهر بن و روستاهای :1- یان چشمه 2- حیدری 3 – آزادگان 4 - پهنا 5 – تومانک 6- لارک 7 -بارده 8- و بخشی از روستای جمالو

شهرستان سامان: * شهر سامان و روستاهای :1-هوره 2 - چم جنگل 3-چم خلیفه 4 – سوادجان 5 – ایلبگی 6 -چم چنگ 7 -شوراب صغیر 8-محمدآباد 9-چلوان 10-چمزین 11-چم خرم 12-کاهکش 13-چم ناز 14-قراقوش 15-گرمدره 16-صادق آباد 17-قوچان 18-مارکده 19-یاسه چاه 20- دشتی 21-چم کاکا

شهرستان شهرکرد: بخشی از شهر شهرکرد به علت مهاجرت جمعیت قابل توجهی از شهرستان بن و سامان و... به این شهر و * شهر کیان، شهر طاقانک، شهر سودجان و روستاهای: 1 –هرچگان 2-پیربلوط 3-کاکلک 5-بهرام آباد 6 –مرغملک  7-اوچ بغاز  8-اشکفتک 9- آقبلاغ

شهرستان بروجن: بخشی از شهر بروجن و * شهر بلداجی، شهر فرادنبه، شهر سفیددشت، شهر نقنه و روستاهای 1- آقبلاغ 2 -علی آباد 3- معموره

شهرستان فارسان: * شهر جونقان

شهرستان کیار: * بخشی از شهر شلمزار و روستای قلعه تک

شهرستان لردگان:  روستای ده ترکان  

https://ben20.blog.ir/1393/10/29/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%85%D8%AD%D8%A7%D9%84

http://shahre-ben.blogfa.com/

بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌دان ایکی تورک‌جه قوشوق (استان چهارمحال و بختیاری)

 

بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌دان ایکی تورک‌جه قوشوق (استان چهارمحال و بختیاری)

مئهران باهارلی

بین‌لی حسین‌قولو خان آمان اون‌دوققوزونجو یوز ایل - قاجار دؤنه‌می اورتا ایران‌دا چهارمحال و بختیاری اوستانی‌ندا یئرله‌شمیش اولان تورک شه‌هه‌ری «بین» (بن) قوشارلاری‌ندان‌دیر. حسین‌قولو خان آمان یاشامی‌نین سون دؤنه‌می‌نی عراق‌دا نجف‌ شه‌هه‌ری‌نده گئچیرمیش و اورادا دا دفن ائدیلمیش‌دیر.بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌دان گونوموزه چئشیت‌لی تورک‌جه و فارس‌جا قوشوق‌لار قالمیش‌دیر. بین (بن) خالقی‌نین اؤزه‌ل‌لیک‌له یاش‌لی‌لاری‌نین دیلی اه‌زبه‌ری اولان و چوخونون بین‌ین بودون‌بیلی (فولکلورو) آچی‌سی‌ندان اؤنه‌م داشییان بو قوشوق‌لار، ایندی‌یه ده‌ک توپ‌لانیپ یاییم‌لانمامیش‌دیر. تورک‌لوک‌بیلگه‌نی (تورکولوق) جعفر بنی‌نین وئردییی بیلگی‌له‌ره گؤره، او و بین شه‌هه‌ری‌نین اؤن‌ده گه‌له‌ن‌له‌ری ٢٠١٤ ایلی‌نده بین‌لی حسین قولو خان آمان‌ین ییرمی قوشوغونو توپلامیش‌لار (هه‌له یاییم‌لانمامیش‌). آشاغی‌دا تورک‌لوک‌بیلگه‌نی جعفر بنی‌نین اؤز صفحه‌سی‌نده پای‌لاشدیغی[1] بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌ین ایکی تورک‌جه قوشوغونو گؤرکول (ادبی) دیل‌ده یاییم‌لاییرام. لهجه اؤزه‌ل‌لیک‌له‌ری‌نه ایلگی دویان‌لار، جعفر بنی‌نین صفحه‌سی‌نه باش وورابیلیرله‌ر.

تاپماجا – بولماجا

بین‌لی حسین قولو خان امان

بین شه‌هه‌ری، چهارمحال اوستانی، اورتا ایران، ١٩نجو یوزایل

گئدیردیم، بیر عبرت شه‌هه‌ره اوغرادیم

بیر ته‌ک بنا قویوپ اونون بنّاسی

چوخ دولاندیم، اونون یولون بولمادیم

قدرتی، صنعتی، چوخ‌دور صفاسی

بو معنی‌ده‌ن مخبر ائیله‌ییم سیزی

چوخ یاخچی لطیف‌دیر ده‌ره‌سی دوزو

داش تورپاق آغ‌دیر، سویو قیرمیزی

تا آچماسای، هیچ آچیلماز واراسی

او شه‌هه‌رین دورودور سراسر باری

گاه ایسسی‌دیر، گاه خونه‌ک‌دیر بازاری

آجور، چامور، که‌رپیچ دئییل حصاری

نئچچه دوکانی وار چوخ‌دور اثاثی

بیر گون اولور دونیا اونون کامی‌ندا

بیر گون اولور هئچ کیم دورماز یانی‌ندا

دؤرت بولاق چیخیپ‌دیر قصری دامی‌ندا

بیر بولاغین چوخ شیرین‌دیر مزّه‌سی

ایککی بولاغی‌نین واری‌دیر سرپوش

سرچشمه‌سی بیردیر، آیری ائده‌ر جوش

بیری‌سی آججی‌دیر، بیری‌سی توروش

گاه آغ‌دیر، گاه قارادیر گیاهی‌سی

بیر بولاغی چشمه‌له‌رین کانی‌دیر

سویو شیرین، بیر نفر پاسبانی‌دیر

....

کربلا یول‌چولوغو

بین‌لی حسین قولو خان امان

بین شه‌هه‌ری، چهارمحال اوستانی، اورتا ایران، ١٩نجو یوزایل

کاغیذیم ایسلاندی یازدیم یاش‌یلان،

بیلین آقام حیدر ایسته‌ییپ مه‌نی

قارداش‌لار! گئدیره‌م جان و باش‌یلان،

او آقایِ قنبر ایسته‌یییپ مه‌نی

ذوق‌یله‌ن وطن‌ده‌ن اولموشام عازم،

شاهِ نجف‌ده‌ن سیزه بیر نامه یازیم

مه‌نی طلب ائیله‌یییپ موسایِ کاظم،

نورِ چشمِ جعفر ایسته‌یییپ مه‌نی

ذوق‌یله‌ن وطن‌ده‌ن اولدوم آوارا،

گئدیره‌م دردیمه ائیله‌ییم چارا

مه‌ن سیزی دوووشدوم پروردگارا،

کَننده‌یِ خیبر ایسته‌یییپ مه‌نی

اوره‌یییم‌ده چوخ واریم‌دیر آرزو،

او قیزیل گومبه‌زه اولام روبه‌رو

حسین‌ه چاکیره‌م، سیزه دعاگو،

او شاهِ بی یاور ایسته‌یییپ مه‌نی

قوم و قارداش، خویش و تبار وار اولسون،

مبادا بیر نفر انتظار اولسون

امیرالمؤمنین سیزه یار اولسون،

او شاهِ هفت کشور ایسته‌یییپ مه‌نی

دوووشدوم آللاه‌ا اوغلان و قیزی،

دعادان فراموش ائیله‌مین بیزی

حضرتِ عابباس‌ا دوووشدوم سیزی،

عَلَم‌دارِ لشکر ایسته‌یییپ مه‌نی

هچ کیم مأذون دئییل مه‌نه آغلاسین،

گوز یاشی‌یلان جیگریمی داغ‌لاسین

قارداش‌لار، گئدیره‌م آللاه ساخلاسین!

کَننده‌یِ خیبر ایسته‌یییپ مه‌نی

حسین‌قولو گئدیر مجاور اولسون،

گؤزله‌رین یاشی یئری‌نه قان دولسون

علی اصغر قونداغی‌نا آند اولسون،

او شهیدِ خه‌نجه‌ر ایسته‌یییپ مه‌نی

Binli Hüseyinkulu Han Aman’dan iki Türkçe koşuk (Çaharmahal ve Bahtiyarı Ostanı, Orta İran)

Méhran Baharlı

Binli Hüseyinkulu Han Aman ondokuzuncu yüzyıl Kacar dönemi Orta İran’da Çaharmahal ve Bahtiyarı ostanında yerleşmiş olan Türk kenti “Bin” koşarlarındandır. Hüseyinkulu Han Aman yaşamının son dönemini Irak’ta Necef kentinde geçirmiş ve orada toprağa verilmiştir. Binli Hüseyinkulu Han Aman’dan günümüze çeşitli Türkçe ve Farsça koşuklar kalmıştır. Bin halkının özellikle yaşlılarının dili ezberi olan ve çoğunu Bin’in budunbili (folklorü) açısından önem taşıyan bu koşuklar şimdiye dek toplanıp yayımlanmamıştır. Türklükbilgeni (Türkolog) Cafer Bini’nin verdiyi bilgilere göre, o ve Bin kentinin önde gelenleri 2014 yılında Binli Hüseyinkulu Han Aman’ın yirmi koşuğunu toplamışlardır (hala yayımlamamış).

Aşağıda Türklükbilgeni Cafer Bini’nin kendi sayfasında paylaştığı Binli Hüseyinkulu Han Aman’ın iki Türkçe koşuğunu görkül (edebi) dilde yayımlıyorum. Lehçe özelliklerine ilgi duyanlar Cafer Bini’nin sayfasına baş vurabilirler.

Tapmaca - Bulmaca

Binli Hüséyinqulu Xan Aman

Bin şeheri, Çaharmahal ostanı, Orta İran, 19. Yüzil

Gédirdim, bir ibret şehere uğradım

Bir tek bina qoyup onun bennası

Çox dolandım, onun yolun bulmadım

Qüdreti, sen’eti, çoxdur sefası

Bu me’niden müxbir éyleyim sizi

Çox yaxçı letifdir deresi, düzü

Daş torpaq ağdır, suyu qırmızı

Ta açmasay, héç açılmaz varası

O şeherin dévridir seraser barı

Gah issidir, gah xünekdir bazarı

Acur, çamur, kerpiç déyil hisarı

Néççe dükanı var, çoxdur esası

Bir gün olur dünya onun kamında

Bir gün olur héç kim durmaz yanında

Dört bulaq çıxıpdır qesri damında

Bir bulağın çox şirindir mezzesi

İkki bulağının varıdır serpuş

Serçeşmesi birdir, ayrı éder cuş

Birisi accıdır, birisi turuş

Gah ağdır, gah qaradır giyahısı

Bir bulağı çeşmelerin kanıdır

Suyu şirin, bir nefer pasbanıdır

....

Kerbela yolçuluğu

Binli Hüséyinqulu Xan Aman

Bin şeheri, Çaharmahal ostanı, Orta İran, 19. Yüzil

Kağızım islandı, yazdım yaşılan

Bilin ağam Héyder isteyip meni

Qardaşlar, gédirem can ve başılan

O ağa-yi qenber isteyip meni

Zövqilen vetenden olmuşam âzim

Şâh-ı Necef’den size bir nâme yazım

Meni teleb éyleyip Musâ-yı Kâzım

Nur-i çeşm-i Ce’fer isteyip meni

Zövqilen vatenden olmuşam avara

Gédirem derdime éyleyim çara

Men sizi dovuşdum Perverdigar’a

Kenendé-yi Xéyber isteyip meni

Üreyimde çox varımdır arzu

O qızıl gümbeze olam ruberu

Hüséyn’e çâkirem, size duagu

O şâh-ı bî yâver isteyip meni

Qovm u qardaş, xiş u tebar var olsun

Mebâda bir nefer intizar olsun

Emir el-mü’minin size yar olsun

O şâh-ı heft kişver isteyip meni

Dovuşdum Allah’a oğlan ve qızı

Duadan feramuş éylemin bizi

Hezret-i Abbas’a dovuşdum sizi

Elemdâr-ı leşker isteyip meni

Héç kim me’zun déyil mene ağlasın

Göz yaşılan ciyerimi dağlasın

Qardaşlar, gédirem Allah saxlasın

Kenendé-yi Xéyber isteyip meni

Hüséyinqulu gédir mücâvir olsun

Gözlerin yaşı yérine qan dolsun

Eliesqer qondağına and olsun

O şehid-i xencer isteyip meni

Sözlük

Accı: acı

Acur: (farsça) Kerpiç

Açmasay: açmasan, açmazsan

Ağa: Erbab, sâhib, ulu kimse, bey

Ağa-yi Qember: Kamberin ağası, Birinci halife Ali’nin lakabıdır

Barı: bâru, kalanın duvarı, hisar

Bulmaq: tapmak

Çâkir: nöker ve yâver kelimeleri ile kökendeştir

Dovuşmaq: ısmarlamak, bırakmak, devretmek

Duagu: keleme söyleyen, dua eden

Éder cuş:  kaynar

Elemdar: Tuğçu

Esas: ev eşyası

Éylemin: eylemeyin

Feramuş: (farsça) unutma

Giyahısı: (farsça) bitkisi

Gümbez: gümbet

Heft kişver: (farsça) yedi ülke

İkki:  iki

İssi:  ısı, sıcak

Kanı:  madeni

Kenende: (farsça) kazan kimse

Leşker: (farsça) ordu

Me’zun: izinli

Mebâda: (farsça) sakın

Mezze:  meze

Mücâvir: yakın, yanıbaşında, komşu

Müxbir: haberli, eterli

Néççe: néçe, nice

Nefer:  şahıs, kimse

Pasban: gezik, keşik

Perverdigar: (farsça) tanrı

Ruberu: (farsça) karşı karşıya, yüzyüze

Serçeşme: (farsça) bulakbaşı, pınarbaşı

Serpuş: (farsça) kapak, örtü, çar

Tebar: (farsça) soy

Turuş: Turş

Vara: bere, geçit, yolak, sürülerin dincelip sağılan yeri

Varıdır serpuş: Serpuşu vardır (Farsça etkisiyle)

Varımdır arzu: Arzum vardır (Farsça etkisiyle)

Xencer: Sancar ile kökendeştir

Xiş: akraba

Yâver: Nöker ve çâkir ile kökendeştir

 

مقالات مرتبط:

بین‌لی حسین‌قولو خان آمان‌دان ایکی تورک‌جه قوشوق (استان چهارمحال و بختیاری)

https://sozumuz1.blogspot.com/2024/08/blog-post_24.html

ضرب المثل‌های تورکی از شهر بین (بن)

https://sozumuz1.blogspot.com/2017/11/blog-post_3.html

جلوگیری از جار زدن به زبان تورکی در مدارس شهر بین (بن)، استان چهارمحال بختیاری - ایران مرکزی

https://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_11.html

ادیب و روشن‌فکر تورک «بین‌لی میرزا حبیب افندی» (میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی)

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_23.html

اوُتمان‌نامه ‌و یا منظومه‌ی تورکی «تاریخ آل عثمان» اثر میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی - بین‌لی میرزه‌‌ حبیب اه‌فه‌ندی

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/12/blog-post_22.html

مقدمه‌ی میرزا حبیب افندی بِنی (بیٖن‌لی) بر کتاب تورکی‌اش خطّ و خطّاطان

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/10/blog-post_26.html

بین‌لی میرزه حبیب اه‌فه‌ندی (میرزا حبیب دستان بنی اصفهانی): تماشا اگر خواهی اولکایِ جنّت – تماشا کُن اولکایِ قوسطنطنیه

https://sozumuz1.blogspot.com/2023/09/blog-post.html

حبیب افه‌ندی‌نین وفاتی

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/01/blog-post_3.html

کاربرد زبان تورکی در رسائل و نامجات و فرامین رسمی‌ی دولت زندیه

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/02/blog-post_23.html

کریم‌ خان زند و کاربرد رسمی‌ی تورکی در مناسبات دیپلوماتیک و به عنوان زبان پرستیژ

https://sozumuz1.blogspot.com/2019/03/blog-post_6.html

تورک زبان شدن موغولان در سفرنامه‌ی ابن بطّوطه؛ و ریشه‌ی نام شیر-شیرا-شیرین (عجب شیر، قراشیران، ...)

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/07/blog-post_29.html

---

[1]  شاعر گرانقدر شهر بن حسینقلی خان امان بنی. جعفر نادری بنی

https://ben20.blog.ir/1393/10/23/s