سیاحت‌نامه‌ی اولیا چلبی: اوصافِ قلعه‌یِ روان-ایروانِ آزربایجان، روان-ایروان انتهایِ سرحدِ آزربایجان است

سیاحت‌نامه‌ی اولیا چلبی: 

اوصافِ قلعه‌یِ روان-ایروانِ آزربایجان، روان

ایروان انتهایِ سرحدِ آزربایجان است

 

مئهران باهارلی

١-سال گذشته ‌‌جمهوری آزربایجان در جنگ دوم قاراباغ - جنگ ٤٤ روزه، موفق شد قسمتی از خاک خود را که‌‌ تحت اشغال ارمنستان بود آزاد سازد. در اینجا منظور از «خاک خود»، قلمروی دولت و مرزهای بین المللی شناخته ‌‌شده‌‌ی جمهوری آزربایجان است. این تذکر لازم است زیرا بین مرزهای بین المللی آزربایجان با جوغرافیای تاریخی آزربایجان (و دیگر جمهوری‌های شوروی سابق) و پراکنده‌‌گی دموگرافیک - اتنیک منطقه ‌‌عینیت وجود ندارد. به ‌‌عنوان مثال، بخش اعظم آن چه ‌‌امروزه‌‌ جمهوری ارمنستان نامیده ‌‌می‌شود، به‌‌ لحاظ اتنوگرافیک تا دهه‌‌های اول قرن بیستم تورک‌نشین و سرزمینی تورک؛ و به‌‌ لحاظ جوغرافیایی قسمتی از جوغرافیای تاریخی آزربایجان بود. تا آن که ‌‌در سال‌های جنگ جهانی اول و متعاقب آن توسط روسیه‌‌ی تزاری و کومونیست با الحاق بخش‌هایی از مناطق تورک‌نشین واقع در جوغرافیای آزربایجان مانند ایروان و زنگه‌‌زور و .... کشور جدید ارمنستان ایجاد شد. به ‌‌دلیل وجود این قسمت‌های آزربایجانی و تورک‌نشین در جمهوری جدیدالتاسیس ارمنستان بود که ‌‌در این کشور در آغاز زبان تورکی در ردیف روسی و ارمنی به ‌‌صورت یک زبان رسمی به کار می‌رفت. حتی اعلانیه‌ی استقلال این کشور به سه زبان ارمنی و روسی و تورکی منتشر شده است[1].

٢-رغم آن که ‌‌ارمنیان از دیرباز به ‌‌طور پراکنده ‌‌و اقلیتی و در مواردی با داشتن اکثریت نسبی در چند شهر و روستای قفقاز زنده‌‌گی می‌کردند، اما چه ‌‌در دوره‌‌ی حاکمیت تورک (تورکمانان قاراقویون‌لو، آغ‌قویون‌لو، عوثمان‌لی، قیزیل‌باش، افشار، خانات آزربایجان، قاجار) و چه ‌‌تحت حاکمیت روسیه‌‌ی تزاری، در قفقاز جوغرافیا، منطقه‌‌ و یا واحدی اداری با نام ارمنستان وجود نداشت. در آناتولی هم وضعیت مشابهی برقرار بود. ارمنیان با آن که‌‌ در بسیاری از شهرستان‌های آناتولی عوثمان‌لی و مخصوصا استانبول پخش شده‌‌ بودند - وضعیتی شبیه‌‌ پراکنده‌گی ارمنیان در ایران امروز - اما در هیچ یک از آن‌ها دارای اکثریت مطلق نبودند[2]. (منابع غربی - اوروپائی همواره‌‌ در نقشه‌‌های خود با ذهنیتی صلیبی و به طور قراردادی و کیفی، قسمت بزرگی از آناتولی و قفقاز و شمال غرب ایران را به‌‌ صورت «ارمنیه» ‌‌نشان داده ‌‌و می‌دهند. اما همان‌گونه ‌‌که‌‌ سید توفیق همدانی یک صد سال پیش گفته ‌‌است: «نقشه‌ی ارمنستان ادعایی، یک نقشه‌ی نشان دهنده‌ی پراکنده‌گی قوم ارمنی در منطقه‌‌ نیست، بلکه‌‌ نقشه‌ای موهوم و خیالی بر روی کاغذ است که ‌‌وجود خارجی ندارد»[3]. و همان‌گونه که جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی - مجدالسلطنه بیش از یک صد و بیست سال پیش تثبیت کرده است: «بعضی وقت که کارشان رونقی گرفته، دست‌درازی به اطراف خود نموده‌اند»[4]. هدف غربیان از کاربرد نام «ارمنیه»‌‌ برای سرزمین‌های قرن‌ها تورکمان و تورک‌نشین، ایجاد مشروعیت تاریخی برای ادعاهای ارضی و متعاقب آن اشغال و الحاق این سرزمین‌های تورک به‌‌ دولت ارمنستان بوده‌‌ و است).

٣-این امر در مورد ایروان و یا یئرئوان، روان، ... (Yerevan, Erivan, İrevan, Revan) پایتخت آن کشور و پیرامون آن هم صادق است که ‌‌تا گذشته‌ای نزدیک اکثریت جمعیت آن را تورک‌ها (تورکمان‌ها) تشکیل می‌دادند و جزئی از جوغرافیای آزربایجان شمرده‌‌ می‌شد. به‌‌ واقع در قرون گذشته ‌‌در منابع و نقشه‌‌ها و آمارگیری‌های تزاری و اوروپایی و عوثمان‌لی و .... متعدد شهر و منطقه‌‌ی ایروان به‌‌ صورت یک منطقه‌‌ی تورک‌نشین و بدین سبب بخشی از «تورکمانیا - تورکمانیه»[5]، و علاوتا به ‌‌عنوان شهری واقع در جوغرافیای آزربایجان و از قرن هیجده ‌‌یک «خان‌لارخان‌لیغی» – خان‌نشین از خانات آزربایجان با نام «ایره‌‌وان خان‌لیغی»[6] شمرده‌‌ و ذکر شده ‌‌است. تورک بودن اکثریت نسبی جمعیت اهالی ایروان تا نیمه‌‌ی دوم قرن نوزده‌‌ ادامه ‌‌داشت. تا آن که ‌‌با آوردن و یا اسکان داوطلبانه‌ی ارمنیان مهاجر از کشورهای مجاور توسط روسیه‌‌ی تزاری، وضعیت دموگرافیک به‌‌ نفع ارمنیان و به ‌‌ضرر تورکان تغییر یافت[7].

٤-به ‌‌عنوان نمونه ‌‌در کتاب سیاحت‌نامه‌‌ی اولیا چلبی، ایروان و یا روان (و بسیاری دیگر از مناطقی که ‌‌امروز داخل مرزهای ارمنستان قرار دارند)، به ‌‌دفعات متعدد به ‌‌عنوان شهر و منطقه‌‌ای در آزربایجان -انتهای حد شمال آن - ذکر و معرفی شده، و در باره‌‌ی آن اطلاعات مفصل، از اهالی و شخصیت‌ها و حکام و خانات و نام‌های اماکن و دروازه‌‌ها و ... که ‌‌همه‌‌گی تورکی است، داده‌‌ شده‌‌ است.

٥-در این نوشته ‌‌سه ‌‌پاراگراف از نسخه‌‌ی خطی بغداد سیاحت‌نامه‌‌ی اولیای چلبی[8] که در آن‌ها ایروان به ‌‌صورت یک شهر آزربایجانی، «روانِ آزربایجان» توصیف می‌شود را نقل کرده‌‌ام. در این پاراگراف‌ها اولیا چلبی روان و یا ایروان را به صورت یک خان‌نشین تورک داخل در آزربایجان - واقع در انتهای سرحدی شمال غربی آن - توصیف می‌کند که‌‌ به ‌‌لحاظ حاکمیت سیاسی بین دو دولت تورک عوثمان‌لی و قیزیل‌باش (صفوی) دست به‌‌ دست می‌شده ‌‌است.

٦-نسخه‌‌ی خطی بغداد کتاب سیاحت‌نامه‌‌ی اولیاء چلبی بسیار مغلوط و پر از جمله‌‌های ناتمام، تکرار کلمات و عبارات، کلمات و پاراگراف‌ها حتی صفحات خالی گذارده ‌‌شده‌‌ (شاید برای نوشتن در آینده) است. برای مقابله، این پاراگراف‌ها را از چاپ استانبول به‌‌ سال ١٣١٤ هم دادم[9]. هرچند چاپ استانبول ظاهرا بر مبنای نسخه‌‌ی خطی دیگری است. چرا که‌‌ بین آن و نسخه‌‌ی بغداد تفاوت‌های اساسی وجود دارد، در حدی که ‌‌تقریبا هیچ جمله‌‌ای در این دو نسخه ‌‌یکی نیست.....

٧- تثبیت‌های اولیا چلبی در سیاحت‌نامه در باره‌ی ایروان و دیگر قلاع و شهرها و روستاها و مناطق آزربایجان واقع در قفقاز (جمهوری‌های امروزی آزربایجان، ارمنستان، گورجستان، داغستان، ...)، در ضمن پاسخی است گمان‌شکن به ادعاهای بی پایه و خیال‌پردازانه‌ی ناسیونالیست‌های افراطی فارس و پان‌ایرانیسم که گویا تا سال تاسیس جمهوری آزربایجان هرگز شمال ارس آزربایجان نامیده نشده بود. تثبیت‌های اولیا چلبی نشان می‌دهد که حتی قسمت وسیعی از جمهوری فعلی ارمنستان، شامل ایروان پایتخت آن تورک‌نشین بوده و جزئی از آزربایجان شمرده می‌شده است.

٨-در نسخه‌ی خطی سیاحت‌نامه، همه جا نام آزربایجان با حرف «ز» نوشته شده است. این در حالی است که مانقورتیسم آذربایجانی حتی امروز و حتی در متون تورکی، این نام ایرانیک را با اصرار با حرف «ذ» و مطابق با املای فارسی آن می‌نویسد. این رفتار شاهدی دیگر بر منشاء و زادگاه مشترک پان‌ایرانیسم – آذربایجان‌گرایی است.

روان - ایروان آزربایجان. اولیا چلبی سیاحت‌نامه‌سی، اولیا چلبی محمد ظلی ابن درویش. ایکینجی جلد

نقل قول‌ها

١-اوصافِ قلعه‌یِ روانِ آزربایجان

بغداد اه‌ل‌یازماسی:

اوصافِ قلعه‌یِ روانِ آزربایجان، شهرِ خوجه‌جان

قلعه‌یه‌‌‌ داخل اولدوق‌دا ییرمی پارا بال یئمه‌ز توپ آتیپ، شادمانی‌له‌ر ائتدی[له‌ر]. آلای ایله‌‌ خان سارایی‌نا گیریپ. آدم آدمی‌زاد یوخ، بیر تهی سارای‌دیر. مگر بحرِ خزر یعنی گیلان دریاسی ساحلی‌نده‌‌‌ باکو قالاسی خانی‌نا خان‌ین همشیره‌سین.ی وئرمیش‌له‌ر. آن‌دا (خان همشیره‌سی‌نین سوُرو[نا]) گئتمیش. کتخوداسی بیزی روان خانی‌نین سارایی‌نا قوندوروپ، ماکولات مشروبات توکه‌لی وئریپ، آن‌دا ذوق صفایا مشغول اولوپ. بیزیم‌له‌‌‌ ته‌بریزده‌ن گه‌له‌ن کاربان‌لاری، جمله‌‌ بیزیم حسن به‌ی‌ه‌‌ تسلیم ائدیپ و ته‌بریز خانی‌نین صاحب دولت اه‌فه‌ندیمیزه‌‌‌ وئردییی جمله‌‌ یوک‌لو ده‌وه‌له‌ری و گورجو غولام‌لاری و چاپار آت‌لاری و سایر هدایالاری ته‌بریز خانی نامه‌سی‌یله‌‌ حسن به‌ی‌ه‌‌‌ تسلیم ائدیپ. آن‌لار ارزروم‌ا مکتوبوموزلا روانه‌‌ اولوپ، حقیر روان‌دا یینه‌‌ کاربان جمعی‌نه‌‌ مقیّد اولوپ، شهرِ روان‌ی علی قدر الامکان تماشا ائده‌رکه‌ن ...

ایستانبول داش‌باسماسی: جلد ٢، ص ٢٨٠

شهره‌‌ دخولوموزدا ییرمی بیر پارا توپ آتیلاراق شادمانی‌له‌ر ائدیلدی. آلای ایله‌‌ خان سارایی‌نا گیردیک. ایچی‌نده‌‌ آدمی‌زاده‌‌‌ یوخ، تهی بیر سارای ایدی. مگر خان‌ین همشیره‌سی‌نی بحرِ خزر ساحلی‌نده‌کی باکو قالاسی‌نین خانی‌نا وئرمیش‌له‌ر. خان دا بیله‌جه‌‌ سوُرا ‌گیتمیش. کتخوداسی بیزی سارایا قوندوروپ، ماکولات و مشروباتیمیزی وئردی. آن‌دا ذوق و صفایا قویولدوق. بیزیم ایله‌‌‌ ته‌بریزده‌ن گه‌له‌ن کاربان‌لاری هه‌پ بیزیم حسن به‌ی‌ه‌‌ تسلیماً تبریز خانی‌نین نامه‌سی‌یله‌‌ ارزروم‌ا گؤنده‌ردیک. حقیر داخی آن‌دا کاربارن جمعی‌نه‌‌‌ مامور اولوپ، روان شهرِ شهیری‌نی علی قدرالامکان تماشا ائیله‌دیک.

٢-روان آزربایجان‌ین انتهاءِ سرحدّی‌دیر

بغداد اه‌ل‌یازماسی:

و [قلعه‌یِ روان‌ین] جمله‌یِ ادواری‌ندا اوچ عدد حدیدِ قوی دروازه‌یِ سدیدله‌ردیر. اوّلاً جانبِ جنوبا «بابِ ته‌بریز»، و جانبِ شمالا «میدان قاپی‌سی» و «یایلا قاپی‌سی» دئرله‌ر. «چئوگان میدانی» بو طرف‌ده‌دیر. و غرب سیراسی‌نا «جسر قاپی‌سی»- عجم‌له‌ر «دروازه‌یِ پُل»- دئرله‌ر. «سو کؤپروسو» دئمه‌ک‌دیر. جمله‌‌ یئدی یوز پارا عوثمان‌لی‌دان قالمیش صغیر و کبیر توپ کوپ‌له‌ری وار. سایر آلات [و] جئبه‌خانالاری‌نا حدّ [و] حصر یوخ‌دور. زیرا [بوراسی] ایران‌زمین [و] آزربایجان‌ین انتهاءِ سرحدّی‌دیر؛ کیم گوج ایله‌‌‌ سرخ‌سران [قیزیل‌باش] دستی‌نه‌‌‌ گیرمیش‌دیر.

جمله‌‌ اوچ بین قالا نفراتی و اوچ بین خان عسکری و یئدی بین ایالتی عسکری واردیر. بیر قاچ کره‌‌ خان‌لارخان‌لیغی اولموش‌دور. قاضی و موللا و شیخ شریفی و که‌له‌نته‌ری و داروقاسی و منشی‌سی و یاساوول آغاسی و قورچوباشی‌سی و ائشیک آغاسی و دیز چؤکه‌ن آغاسی و یئدی عدد مهمان‌دارلاری [شاغاوول‌لاری] و شاه‌بندرله‌ری واردیر. جمله‌‌ سرحدِّ ایران زمین‌ین گزیده‌سی‌دیر. درونِ شهر ایچره‌‌‌ جمله‌‌‌ ایکی بین آلتمیش خاکِ پاک ایله‌‌ مستور خانه‌یِ زیبالاردیر ....

ایستانبول داش‌باسماسی: ص ٢٨٥

[روان قلعه‌سی‌نین] اوچ عدد قوّت‌لی دمیر قاپی‌لاری واردیر. «ته‌بریز قاپی‌سی» جنوبا آچیلیر، «میدان قاپی‌سی» شمالا آچیلیر که‌‌‌ بونا «یایلا قاپی‌سی» دا دئرله‌ر. «چئوگان میدانی» بو طرف‌ده‌دیر. بیری ده‌‌ عجم‌له‌رین «دروازه‌یِ پل» دئدیک‌له‌ری «کؤپرو قاپی‌سی»دیر. یوز پارا عوثمان‌لی‌دان قالما بویوک کوچوک توپ‌لاری وار. سائر آلات و جئبه‌خانالاری‌نین حدّ و حسابی یوخ‌دور. چونکه‌‌ بوراسی آزربایجان سرحدّی اولوپ، گوج ایله‌‌‌ عجم اه‌لی‌نه‌‌‌ گیرمیش‌دیر. اوچ بین قه‌ده‌ر قالا نفراتی، اوچ بین خان عسکری، یئدی بین ایالت عسکری واردیر. بوراسی بیر قاچ کره‌‌ خان‌لارخان‌لیغی اولموش‌دور. قاضی‌سی، مونلاسی، شیخ شریفی، که‌له‌نته‌ری، داروقاسی، منشی‌سی، یاساوول آغاسی، قورچوباشی‌سی، ائشیک آغاسی، دیزچؤکه‌ن آغاسی، یئدی مهمان‌دار [شاغاوول] و شهبندری واردیر. شهر ایچی‌نده‌‌ ایکی بین آلتمیش قه‌ده‌ر توپراق اؤرتولو ائو واردیر....

٣- دفعه‌یِ ثانی‌ده ‌‌‌یینه‌‌ اوصافِ روانِ آزربایجان

بغداد اه‌ل‌یازماسی:

آن‌دان یینه‌‌ جانبِ شرقه‌‌‌ دوز صحرا ایچره‌‌[...] ساعت‌ده‌‌ نهرِ عظیمِ عرض [آراز] و نهرِ زنگی‌یی بیر جسرده‌ن عبور ائدیپ.

دفعه‌یِ ثانی‌ده‌‌‌ یینه ‌‌اوصافِ روانِ آزربایجان:

حمدِ خدا روان خانی تقی‌علی خان همشیره‌سی‌نین سوُروندا‌ن باکو قالاسی‌ندان گه‌لیپ؛ دوغرو آن‌لارین سارایی‌نا مهمان اولوپ. ائرته‌سی قارس آغالاری و قاغیزمان آغالاری‌یلا خان دیوانی‌نا واریپ، قارس‌لی و قاغیزمان‌لی: «خانیم! بیزی ارزروم وزیری‌نه‌‌ خلاف اِنها [و] عرض ائدیپ، کاربان اوردولار دیییپ، اوزه‌ریمیزه‌‌‌ اولیاء آغایی مباشر گه‌تیرمیش‌سیز، لایق می‌دیر؟» دییه‌‌ مابین‌له‌ری‌نده‌کی گفت و گو تحریر اولونماز....

ایستانبول داش‌باسماسی: ص ٣٣٧:

بورادان یینه ‌‌جانبِ شرقه‌‌‌ گئده‌ره‌ک عرض [آراز] و زنگی نهرله‌ری‌نی گئچیپ، دفعه‌یِ ثانیه‌‌‌ روان‌ا واردیق.

روان خانی تقی‌علی‌خان همشیره‌سی‌نین سوُروندان گه‌لمیش‌له‌ردی. دوغروجا سارای‌لاری‌نا مهمان اولدوق. ائرته‌سی گونو قارس آغالاری، قاغیزمان آغالاری ایله ‌‌‌خان دیوانی‌نا واردیق. قارس و قاغیزمان‌لی‌لار: «خانیم! بیزی ارزروم وزیری‌نه‌‌ خلاف اِنها و عرض ائدیپ، کاربان اوردولار دییه، اوزه‌ریمیزه ‌‌اولیاء آغایی مباشر گه‌تیرمیش[سین]یز، لایق می‌دیر؟» دییه ‌‌‌بیر چوخ گفت و گودا بولوندولار.

Evliya Çelebi Seyahetnamesi:

KALE-İ REVÂN-I AZERBAYCAN

REVAN AZERBAYCAN’IN İNTİHÂ-I SERHADDIDIR

The Seyahâtnâme of Evliya Çelebi:

REVAN-YEREVAN FORTRESS OF AZERBAİJAN

REVAN IS LAST FRONTIER OF AZERBAIJAN

1-EVSÂF-I KALE-İ REVÂN-I AZERBAYCAN, ŞEHR-İ HOCACAN

a-Bağdad Elyazması:

Kaleye dâhil oldukta yirmi para bal yemez top atıp, şâdimâniler etti[ler]. Alay ile Han Sarayı’na girip, âdem âdemîzâd yok, bir tühi saraydır. Meger Bahr-ı Hazar yani Gilân Deryası sâhilinde Baku Kalesi Hanı’na Han’ın hemşîresin[i] vermişler. Anda Han hemşîresinin suru[na] gitmiş. Kethudâsı bizi Revan Hanı’nın sarayına kondurup, mâkûlât ve meşrûbât tükeli verip, anda zevk sefâya meşğûı olup. Bizimle Tebriz’den gelen karbanları cümle bizim Hasan Bey’e teslîm edip ve Tebriz Hanı’nın sâhib devlet efendimize verdiyi cümle yüklü develeri ve Gürcü gulamları ve çapar atları ve sâir hedâyâları Tebriz Hanı nâmesiyle Hasan Bey’e teslîm edip. Anlar Erzurum’a mektubumuzla revâne olup, hakîr Revan’da yine karban cem’ine mukayyad olup, şehr-i Revan’ı ala kadr-ı imkan temâşa ederken ….

b-İstanbul taşbasması, cilt 2, sayfa 280

Şehire duhûlumuzda yirmi bir para top atılarak şâdimânîler edildi. Alay ile Han Sarayı’na girdik. İçinde âdemîzâde yok, tühi bir saray idi. Meger Han’ın hemşîresini Bahr-ı Hazar sâhilindeki Baku Kalesi’nin Hanı’na vermişler. Han da bilece sura gitmiş. Kethudâsı bizi saraya kondurup, mâkûlât ve meşrûbâtımızı verdi. Anda zevk ve sefaya koyulduk. Bizim ile Tebriz’den gelen karbanları hep bizim Hasan Bey’e teslîmen Tebriz Hanı’nın nâmesiyle Erzurum’a gönderdik. Hakîr dahı anda karban cem’ine me’mur olup, Revan şehr-i şehîrini ala kadr ül-imkan temâşa eyledik.

2-REVAN AZERBAYCAN’IN İNTİHÂ-I SERHADDIDIR

a-Bağdad elyazması

Ve [Kale-i Revân’ın] cümle-i edvârında üç adet hadîd-i kavi dervâze-i sedîdlerdir. Evvela cânib-i cenuba Bab-ı Tebriz ve cânib-i şimala Meydan Kapısı ve Yayla Kapısı derler. Çevgan Meydanı bu taraftadır. Ve garp sırasına Cisr Kapısı, (Acemler Dervâze-i Pol derler) Su Köprüsü demektir. Cümle yedi yüz para Osmanlıdan kalmış sağîr ve kebîr top küpleri var. Sâir âlât [ve] cebehânelerine hadd ve hasr yoktur. Zîrâ burası Îrânzemîn ve Azerbaycan’ın intihâ-ı serhaddıdır. Kim güç ile Sorhseran [Kızılbaşlar] destesine girmiştir. Cümle üç bin kale neferâtı ve üç bin Han askeri ve yedi bin eyâlet askeri vardır. Bir kaç kere Hanlarhanlığı olmuştur. Kadı ve Molla ve Şeyh-i Şerîfi ve Kelenteri ve Darugası ve Münşîsi ve Yasavul Ağası ve Kurçu Başı ve Eşik Ağası ve Diz Çöken Ağası ve yedi adet Mihmandarları [Şağavulları] ve Şahbenderleri vardır. Cümle-i serhadd-ı Îrânzemîn’in güzidesidir. Derûn-i şehir içre cümle iki bin altmış hâk-ı pâk ile mestûr hâne-i zîbâlardır ….

b-İstanbul taşmbasması, sayfa 285

[Revân kalesinin] üç adet kuvvetli demir kapıları vardır. Tebriz Kapısı cenûba açılır, Meydan Kapısı şimâle açılır ki buna Yayla Kapısı da derler. Çevgan Meydanı bu taraftadır. Biri de Acemlerin Dervâze-i Pol dedikleri Köprü Kapısı’dır. Yüz para Osmanlıdan kalma büyük küçük topları var. Sâir âlât ve cebehânelerinin haddı ve hesabı yoktur. Çünkü burası Azerbaycan serhaddı olup, güç ile Acem eline geçmiştir. Üç bin kadar kale neferâtı, üç bin Han askeri, yedi bin eyâlet askeri vardır. Burası bir kaç kere Hanlarhanlığı olmuştur. Kadısı, Monlası, Şeyh-i Şerîfi, Kelenteri, Darugası, Münşîsi, Yasavul Ağası, Kurçu Başısı, Eşik Ağası, Diz Çöken Ağası, yedi Mehmandar [Şağavul] ve Şehbenderi vardır. Şehir içinde iki bin altmış kadar toprak örtülü ev vardır …..

3-DEF’A-YI SÂNİDE YİNE EVSÂF-I REVÂN-I AZERBAYCAN

a-Bağdad elyazması:

Andan yine cânib-i şarka düz sahra içine … saatta nehr-i azîm-i Araz ve nehr-i Zengi’yi bir cisrden ubûr edip …..

b-Def’e-yi sânide yine evsâf-ı Revân-ı Azerbaycan

Hamd-i Huda Revan Hanı Takı Ali Han hemşîresinin surundan Bakı Kelesinden gelip, doğru anların sarayına mihman olup, ertesi Kars Ağaları ve Kağızman Ağalarıyla Han dîvânına varıp, Karslı ve Kağızmanlı: “Hanım! Bizi Erzurum vezîrine hilaf inhâ [ve] arz edip, karban urdular diyip, üzerimize Evliya Ağa’yı mubâşir getirmişsiz, lâyık mıdır?” Diye mâbeyinlerindeki goft-u-gû tahrir olunmaz ….

c-İstanbul taşbasması, sayfa 337

Buradan yine cânib-i şarka giderek Araz ve Zengi nehirlerini geçip, def’e-yi sâniye olarak Revân’a vardık. Revan Hanı Taki Ali Han hemşîresinin surundan gelmişlerdi. Doğruca Saraylarına mihman olduk. Ertesi günü Kars Ağaları, Kağızman Ağaları ile Han Dîvânı’na vardık. Kars ve Kağızmanlılar: “Hanım! Bizi Erzurum vezîrine hilaf inhâ ve arz edip, karban urdular diye üzerimize Evliya Ağa’yı mubâşir getirmiş[sin]iz. Lâyık mıdır?” Diye bir çok goft-u-gûda bulundular.

برای مطالعه‌ی بیشتر:

 

سیاحت‌نامه‌ی اولیا چلبی: اوصافِ قلعه‌یِ روان-ایروانِ آزربایجان، روان-ایروان انتهایِ سرحدِ آزربایجان است

https://sozumuz1.blogspot.com/2021/10/blog-post_12.html

تعداد تورک‌ها در ایروان سال ١٨٦٧: ٣٥٢،٣٥١ (سیصد و پنجاه و دو هزار و ....) نفر

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/09/blog-post_21.html

İrevanlı Türk qız ایره‌وان‌لی تورک قیز

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/08/blog-post.html

زبان تورکی به مثابه‌ی یکی از سه زبان رسمی دوفاکتوی ارمنستان

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_9.html

عریضه‌ی دادخواهی تورک‌های ولایت ایروان در سال ١٩١٩ از ظلم و ستم دولت داشناک ارمنستان، نابود کردن میراث تاریخی و مدنی و دینی تورک و قتل عام و کشتار اهالی غیر نظامی صد و هفتاد روستای تورک منطقه

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/04/blog-post_28.html

---

[1] زبان تورکی به‌ مثابه‌ی يکی از سه ‌زبان رسمی دوفاکتوی ارمنستان

https://sozumuz1.blogspot.com/2018/09/blog-post_9.html

[2] مظالم ارمنی، تروریسم ارمنی، تهجیر ارمنی: درس‌هائی که‌ می‌باید آموخت و سوالاتی که ‌باید پاسخ داده ‌شوند

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post_17.html

[3] سید محمد توفیق همدانی: «نقشه‌ی ارمنستان ادعایی ارامنه‌ که ‌به ‌»جامعه‌ی اقوام» ارائه ‌کرده‌اند، یک نقشه‌ی نشان دهنده‌ی پراکنده‌گی قوم ارمنی در منطقه‌ نیست، بلکه ‌نقشه‌ای موهوم و خیالی از یک هیولا و یک امپراتوری عظیم است که ‌از سواحل دریای خزر و دریای سیاه‌ تا دریای مدیترانه‌ امتداد می‌یابد و شامل دریاچه‌ی اورمیه‌ و شهر اورمیه‌ هم می‌شود. آن جائی که‌ در تاریخ قدیم و صرفا در روی کاغذ به‌ شکلی مبهم با نام ارمنستان نشان داده ‌می‌شد، عصرهاست که‌ دیگر وجود خارجی ندارد، تماما به ‌سرزمین مسلمانان مبدل شده ‌و کوچک‌ترین رد و آثار و نفوذی از ارمنیت در آن باقی نمانده‌ است. برای تحقق یک دولت این چنین فراگیر ارمنستان، میلیون‌ها نفوس و جمعیت لازم است. در حالی که ‌ارمنیان به ‌لحاظ عددی دارای جمعیتی بسیار اندک هستند و در هر کیلومتر این اراضی صرفا چند نفر ارمنی ساکن است».

سید توفیق همدانی-١٩١٩: ارمنیان به ‌جای دربان و خدمت‌کار شدن در قصری بزرگ، برای صاحب شدن به ‌خانه‌ای کوچک تلاش کنند

http://sozumuz1.blogspot.com/2020/10/blog-post_3.html

[4] جماعت ارامنه‌ و آخرین نقشه‌ی آن‌ها برای تاسیس دولت ارمنی، به‌ قلم جمشیدخان سوباتای‌لی افشار اورومی مجدالسلطنه

http://sozumuz1.blogspot.com/2021/02/blog-post_28.html

[5] تورکمانیه-مملکت تورکمان، تورکمانیای غربی-عوثمان‌لی و تورکمانیای شرقی-عجم

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/03/blog-post_6.html

[6] İrəvan xanlığı

https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0r%C9%99van_xanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1

ایره‌وان خان‌لیغی

https://azb.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D9%88%D8%A7%D9%86_%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%84%DB%8C%D8%BA%DB%8C

[7] ایره‌وان‌لی تورک قیز  İrevanlı Türk qız

https://sozumuz1.blogspot.com/2020/08/blog-post.html

[8] Seyâhatnâme, Evliya Çelebi. Yayına hazırlayan, Seyit Ali Kahraman. Ankara,  Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2013. AKDTYK Türk Tarih Kurumu yayınları. I. dizi; sayı 6

[9] اولیا چلبی سیاحت‌نامه‌سی، مولفی: اولیا چلبی محمد ظلی ابن درویش. ایکینجی جلد، طابعی: احمد جودت. معارف نظارت جلیله‌سی‌نین رخصتی‌له، ایلک طبعی. درِ سعادت‌ده ‌اقدام مطبعه‌سی، ١٣١٤