ولی‌عهد محمدحسن میرزا قاجار به روایت خلیل پاشا قوت

 

ولی‌عهد محمدحسن میرزا قاجار به روایت خلیل پاشا قوُت

مئهران باهارلی

١-در این نوشته بخشی از خاطرات خلیل پاشا قوت در باره‌ی مناسبت ولی‌عهد محمدحسن میرزا قاجار در تبریز به نیروهای آزادی‌بخش عثمان‌لی را- از کتاب «بیتمه‌یه‌ن ساواش» (جنگ پایان ناپذیر) نقل کرده‌ام. آنچه خلیل پاشا در این بخش‌ها ذکر کرده است، تورکی‌گویی، تمجید از تورک‌ها، تقدیر از اوردوی آزادی‌بخش عثمان‌لی، ... با تورک‌گرایی ولی‌عهد محمدحسن میرزا و وابسته‌گی او به «اصل مظفری یک ملت-یک دولت بودن قاجار و عثمان‌لی» مطابق است.

خلیل پاشا در این سطور می‌‌گوید حکومت وقت قاجاری شامل دربار ولی‌عهد در تبریز، اوردوی عثمان‌لی در ایران را به عنوان خلاص‌کار و ناجی و مهمان خود می‌دید و این‌گونه نیز با آن رفتار می‌کرد. وی می‌گوید ولی‌عهد حسن میرزا علاقه و احترام فوق العاده‌ای به فرماندهان عثمان‌لی نشان می‌داد، از جمله خواستار آن شده بود که خلیل پاشا و دیگر مقامات ستاد اوردوی عثمان‌لی در تبریز مطلقا هر شب برای صرف شام با او به قصر ولی‌عهد بیایند. وی می‌گوید ولی‌عهد محمدحسن میرزا مانند تورک‌های عثمان‌لی عادت داشت غذا را با دو گیلاس راکی آغاز و با مشروبات دیگر ادامه دهد. 

خلیل پاشا روایتی را حین یکی از این شام‌ها ذکر می‌کند که در آن ولی‌عهد محمدحسن میرزا به خلیل پاشا به زبان تورکی می‌گوید شما همیشه راکی می‌خورید و بزن بهادر هستید، اما مردم ما تریاک می‌کشند و تنبل و بی‌حال هستند. خلیل پاشا پاسخ می‌دهد اگر فرق بین «تورک‌های عثمان‌لی» و «تورک‌های ایران» صرفا در کشیدن تریاک و خوردن راکی است، با توصیه‌ی شما به اتباع تحت حاکمیتان که به جای کشیدن تریاک، آن‌ها هم راکی بخورند، این مشکل یک‌بار و برای همیشه حل می‌شود. بنا به خلیل پاشا، ولی‌عهد محمدحسن میرزا این جواب را بسیار پسندید.

خلیل پاشا می‌گوید به هنگام ترک ایران، به سبب آنکه ولی‌عهد محمدحسن میرزا علاقه و صمیمیت فوق العاده‌ای به اوردوی عثمان‌لی و فرماندهان آن نشان داده بود، یک نشان عثمان‌لی درجه یک متعلق به خود را به ولی‌عهد محمدحسن میرزا هدیه و بر سینه‌ی او نصب کرد. ولی‌عهد محمدحسن میرزا نشان عثمان‌لی را با دستهایش لمس کرده چشمانش پراشک شد و برای مدتی بی حرکت در جای خود ماند. این نشان عثمان‌لی در آن دوره، به افسران عثمان‌لی که در جنگ‌ها رشادت‌ها نشان می‌دادند و به سبب وطن پرستی‌شان لایق آن می‌گشتند اعطا می‌شد و دست‌یابی به آن‌ها مساله‌ی آسانی نبود. در مقابل، ولی‌عهد محمدحسن میرزا نیز به خلیل پاشا یک نشان قاجاری که در میان آن تصویر احمدشاه وجود داشت اهدا نمود.

خلیل پاشا می‌گوید در نهایت به هنگام آغاز برای بازگشت از مسیر ایروان، توپ‌های عثمان‌لی و قاجاری به افتخار او بارها شلیک کردند. او سپس چنین ادامه می‌دهد: برای قرن‌ها فراموش نخواهد شد این صدایی بود که افسران جنگجوی دوره‌ی اخیر صدایی خوش‌تر از آن نشنیده بودند و نمی‌خواستند هم بشنوند. زیرا در صدای سلاح‌ها و توپ‌ها، ترانه‌های مبارزه‌ی شرافت‌مندانه‌ی ما، زیستن و یا کشته شدن ما وجود دارد....  

٢-محمدحسن میرزا قاجار تبریزی (١٨٩٩ تبریز - ١٩٤٢ لندن)، برادر و ولی‌عهد احمدشاه قاجار و آخرین ولی‌عهد دولت تورک قاجار به دلایل زیر یک شخصیت ملی تورک بشمار می‌رود:

-استقبال گرم از اوردوی متحد تورک بومی-عثمان‌لی آزادکننده‌ی تبریز و تورک‌ایلی در سال ١٩١٨،

-صدور دعوت‌نامه به همراه علی احسان پاشا خطاب به سران عشایر برای پیوستن آن‌ها با پیاده و سوار به جهاد اکبر اعلان شده توسط خلیفه‌ی عثمان‌لی و در صف اوردوی اسلام عثمان‌لی بر علیه نیروهای اشغال‌گر روسیه و انگلیس،

-حمایت از نیروها و تشکیلات ملی تورک «اتحاد و ترقی اسلام- اتحاد تورک» (جمشیدخان مجدالسلطنه)، «اتحاد» و «فرقه‌ی مجاهدین تورک» (حاجی بیگ بلوری)، «اتحاد اسلام» (علی هئیت)،...

-مخالفت با سیاست‌های ضد تورک و انگلیس پرستانه- داشناک‌گرایانه‌ی فرقه‌ی دموکرات آزربایجان و عبدالله بهرامی از رهبران ضد تورک، پان‌ایرانیست و تروریست آن فرقه،

-تبعید شدن به همراه دیگر رهبران ملی تورک و تورک‌گرا (حاجی بیگ میرزا آقا بلوری تبریزی، میرزا علی آقا هئیت تبریزی، میرزا باقر طلیعه تبریزی، ...) از طرف خیابانی و بهرامی از تبریز

-کومک به خانواده‌های قربانیان کشتار تورک‌ها توسط داشناک‌های ارمنی در نخجوان،

-تلاش برای انتزاع نخجوان از روسیه‌ی تزاری و الحاق آن به دولت قاجار

-مخالفت و مقاومت (به همراه «ملک سلطان خانم» دختر شاهزاده امامقلی میرزا و همسر جمشیدخان سوباتایلی افشار اورومی-مجدالسلطنه) با تسلط ارمنستان، روسیه و انگلستان بر دریاچه‌ی اورمیه

-مخالفت با مجازات ارمنیان بومی که در فاجعه‌ی تورک قیرقینی-جیلو اشتراک نداشتند،

-مخالفت با تاسیس غیر قانونی رژیم پهلوی

-مقاومت بر علیه سلطنت رضاشاه تا آخر عمر خود

.....

متن اصلی به تورکی:

HALİL PAŞA BİTMEYEN SAVAŞ. ANILARIM VE BELGELERLE. 

Dizgi-Baskı: Yaylacık Matbaası, İstanbul, 1972. S. 231-234

Gümrü’den trenle Culfa üzerinden Tebriz’e haraket ettik. İran’da kolordu erkânı ve İran nazırları tarafından karşılandığımızda toplar atılıyor ve parlak bir karşılama töreni yapılıyordu. …. Biz İran’da bir müstevli olarak deyil, halaskar ve bir misâfir olarak bulunuyorduk ki bunu İran Hükümeti de biliyordu ve bize ona göre davranıyordu …

Tebriz’de Veliahd Hüseyin’e karşı bir nezâket ziyâretinde bulunmam protokol icaplarındandı. Kendisine haber göndererek bir gün ve saat tayin etmesini rica ettim. Verdiyi cevapta benimle derhal görüşmek istediyini bildiriyordu. Veliahd’ın bildirdiyi saatte ziyaretine gittiyimde beni büyük salonda karşıladı.

Önce selamlaştık, sonra protokol icabı karşılıklı laflar edildi … ben Türkçe konuşuyordum, o ise Fârsice. Resmi ziyaret ve protokol kâideleri bittikten sonra Türkçe olarak “Gel Halil Paşa yanıma otur da seninle biraz dertleşelim” diye yakınllk gösterdi. .. Genel durum hakkında karşılıklı biraz konuştuk. Sonra da bana akşam yemeklerinde mutlaka beraber olmak istediğini söyledi. Bu davranışını memnuniyetle kabul ettim… O geceden sonra hemen her akşam Kolordu Karagâhı erkânı ile beraber Veliahd’ın misâfiri olarak Sarayda bulunuyorduk. Genç Veliahd tıpkı bizim gibi yemekten önce mutlaka bir iki kadeh rakı alıyor, sonra sofraya diyer içkiler getiriliyordu…

Dört beş gündür devam eden yemek sohbetleri samimiyetimizi bir hayli artırmış bulunuyordu ki bir akşam Veliahd bu dostluk havası içinde “Halil Paşa bilir misiniz, siz Türkler çok cesur insanlarsınız” diye bize iltifatta bulununca “takdirlerinize teşekkürler, yalnız bunu izah eder misiniz” cevabını verdim. Veliahd şu hikayeyi anlatmaya başladı …………. “İşte siz Türkler de dâima rakı içer, vurucu kırıcı olursunuz. Bizim İranlılar da dâima afyon çekerler ve miskin olurlar”. Şöyle bir düşündükten sonra “ırk olarak Osmanlı Türkleri ile İran Türkleri arasındaki fark yalnız rakı ve afyon içmekten ibaretse, hükmü nüfuzunuzda bulunan İranlılara afyon yerine rakı içmelerini tavsiye ederiz, olur biter” cevabını verdim. Pek hoşuna gitti. …..

İran’daki tetkiklerim ve ziyaretlerim böylece son bulmuş oluyordu. Veliahd İran’da bulunan Türk Ordusuna ve Türk kumandanlara büyük yakınlıklar göstermişti ve ben ananevi Türk kadirbilirliyini O’na göstermek dileyi ile ayrılış gecesi yenisini alırım düşüncesi içinde kendime ait birinci rütbeden Osmanlı Nişanı’nı göysüne taktım. Eli ile nişan’ı okşadı, gözleri buğulandı, kaldı. O zamanlar Türk subaylarının savaşlarda aldıkları ya da vatanseverlikleri ile kazandıkları bu nişanlar herkesin ulaşabileceyi işaretler deyildi … Veliahd buna mukabil bana ortasında Şah Ahmed’in resmini taşıyan bir nişan taktı.

Nihayet İrevan üzerinden dönüş yolculuğunun başladığı sırada Türk ve İran topları seri atışlarla beni uğurluyordu. Savaşçı son devir subaylarının bundan daha güzel ses duymadıklarını, bundan daha başka bir ses işitmek istemediklerini asırlar unutmayacaklardır. Topların ve silahların seslerinde bizim şerefle dövüşmek, ya da kalmak ya da ölmek şarkılarımız vardır ...