ریشه‌های جنگ: هنگامی که ارمنستان با گردن کلفتی سخن گفت، آزربایجان دست به عمل زد

 

ریشه‌های جنگ:

هنگامی که ارمنستان با گردن کلفتی سخن گفت، آزربایجان دست به عمل زد

خانم کارلوتا گال، مدیر دفتر نیویورک تایمز در استانبول است و مسائل تورکیه را پوشش می‌دهد. وی قبلا پس‌لرزه‌های بهار عربی را از تونس، جنگ‌های کوسووا و صربستان را از بالکان‌ها، و مسائل افغانستان و پاکستان را پوشش داده است. 

(این مقاله در نشر کاغذی نیویورک تایمز ٢٨-اوکتوبر-٢٠٢٠ با نام متفاوت «کلمات آتشین، جنگ ارمنستان با آزربایجان را دوباره شعله‌ور می‌کند» چاپ شد)

ریشه‌های جنگ: هنگامی که ارمنستان با گردن کلفتی سخن گفت، آزربایجان دست به عمل زد

به قلم کارلوتا گال - Carlotta Gall

نیویورک تایمز، ٢٧ اوکتوبر ٢٠٢٠

عکس‌ها از ایوور پریکت -  Ivor Prickett

ترجمه از انگلیسی: حمید دباغی

ترتر، آزربایجان - برای سال‌ها رهبران آزربایجان و ارمنستان توافق کرده بودند که بحث در مورد استاتوی سرزمین مورد مناقشه‌ی قاراباغ کوهستانی را به تعویق بیندازند تا از ملتهب ساختن شور و احساسات جلوگیری کنند. اما بهار امسال، هنگامی که نخست‌‌وزیر پوپولیست ارمنستان به طور غیر قابل بحثی اعلام نمود که این منطقه ارمنستان است، این وضعیت ناگهان تغییر کرد. اظهارات نخست‌‌وزیر نیکول پاشینیان با نیروی انفجاری بر آزربایجانی‌ها [تورک‌ها]، که در دهه‌ی ١٩٩٠ جنگی تلخ و حل نشده با ارمنستان بر سر منطقه را باختند، فرود آمد. آنچه باعث خشمگین‌تر شدن بیشتر می‌شد این بود که اظهارات پاشینیان در شوشا -شهری که آزربایجانی‌ها [تورک‌ها] آن را پایتخت فرهنگی خود می‌دانند اما در قلمروی از دست رفته در حین جنگ قرار دارد- بیان شد. حیکمت حاجی‌یف، مشاور سیاست خارجی رئیس جمهور آزربایجان گفت: «آخرین میخ بر تابوت روند مذاکرات زمانی زده شد که پاشینیان اعلام کرد قاراباغ، ارمنستانی است».

دو کشور یک ماه پیش به جنگ تمام‌عیار بازگشتند. آزربایجان مصمم است که تقریباً  ١٣ درصد از اراضی خود را که ٢٦ سال پیش ارمنستان به تصرف در آورد و در حین آن ٨٠٠٠٠٠ آزربایجانی [تورک] را آواره کرد، پس بگیرد. این نبردها خطر کشانیدن تورکیه در طرف آزربایجان، و روسیه که از ارمنستان حمایت می‌کند به خود را در بردارد. تلفات درگیری الان هم به هزاران نفر رسیده است. اما با پیش‌روی نیروهایش، ایلهام علی‌یف رئیس جمهوری آزربایجان هیچ نشانه‌ای از یواش شدن نشان نمی‌دهد و کشور هم به تب جنگ مبتلا شده است. آتش‌بسی که آخر هفته‌ی گذشته با وساطت واشنگتون اعلام شد، صبح روز دوشنبه یک ساعت پس از لازم الاجرا شدن، در اثر مبادله‌ی آتش توپ‌خانه‌ی هر دو طرف شکسته شد.

آقای علی‌یف خواستار عقب‌نشینی نیروهای ارمنی به مرزهای شناخته شده‌ی بین المللی مطابق با قطع‌نامه‌های شورای امنیت سازمان ملل و «اصول اساسی» توافق شده در مذاکرات قبلی است. این‌ها مبانی‌ای بود که  ١٠ سال پیش مورد قبول قرار گرفت، اما هرگز عملی نشد. تحلیل‌گران می‌گویند ارمنستان امسال در ادعای تملک بر قاراباغ و مناطق اطراف آن که در طول جنگ تصرف نموده است، صراحت و بی پروایی بیشتری پیدا کرد.

آقای حاجی‌یف در مصاحبه‌ای گفت وقتی رهبر ارمنستان آقای پاشینیان پس از یك قیام مردمی در سال ٢٠١٨ به قدرت رسید، آزربایجان اومید پیدا کرد که پیش‌رفتی حاصل شود. در اولین ملاقاتشان، آقای پاشینیان روزنامه‌نگار سابق از آقای علی‌یف زمان خواست. اما قول داد که سیاست جدیدی را در مورد قاراباغ کوهستانی دنبال کند. آن سیاست هرگز نیامد.

به گفته‌ی تحلیل‌گران، امسال هنگامی كه آقای پاشینیان و وزیر دفاع او اظهارات پوپولیستی فزاینده‌ای را در مورد اراضی [اشغالی] ابراز داشتند، و از طرح‌هایی برای پایتخت ساختن شوشا و انتقال پارلمان به آنجا در ماه آوگوست خبر دادند، تنش‌ها افزایش یافت. ممکن است نهایتا ثابت شود که این اقدامات، محاسبات غلط بزرگی بوده‌اند. جیراییر لیباریدیان یک مورخ ارمنی آمریکایی در ماه سپتامبر همین موضوع را مطرح کرد و نوشت: «به جای تمرکز بر روی آنچه ممکن است، فکر و ذکر ما مشغول با رویاهای خودمان شد».

تحلیل‌گران مستقل اغلب آزربایجان را محرک عمده‌ی جنگ می‌دانند و می‌گویند که حمله‌ی بزرگی را تدارک دیده بود. اما اضافه می‌کنند که آقای پاشینیان با صحبت‌های پوپولیستی خود فراتر از مرزها رفت. توماس دو وال هم‌کار ارشد موسسه‌ی کارنگی اوروپا و نویسنده‌ی کتاب «باغ سیاه» در باره‌ی قاراباغ، گفت: «منطقی است که آزربایجان می‌خواست این کار را شروع کند، نه ارمنی‌ها که فقط خواهان حفظ وضع موجود هستند. اما ارمنی‌ها نیز با اقدامات تحریک‌آمیز نقش خود را ایفا کردند».

دولت ارمنستان آزربایجان را به یک تهاجم برنامه‌ریزی شده و تحریک درگیری‌هایی که منجر به جنگ تمام‌عیار شد متهم کرده و می‌گوید که کاملاً در دفاع از خود عمل می‌کند. روسیه به عنوان حامی ارمنستان حضوری حیاتی داشته است. این کشور در درگیری اصلی [جنگ اول قاراباغ ١٩٩٤-١٩٩٢] از ارمنستان پشتیبانی کرد، دارای دو پایگاه نظامی در ارمنستان است و پشتیبانی و تجهیزات را او را تدارک کرده است. بنا به آقای دو وال، از زمان آتش‌بس رو به مرگ سال ٢٠٠٩، رهبران هر دو کشور با دقت پیش می‌رفتند. زیرا معتقد بودند که از نظر سیاسی، پای‌بندی به استاتوس موجود بی خطرتر از سازش‌های ارضی که توافق صلح خواستار آن خواهد شد است.

در تمام این مدت آقای علی‌یف که در سال ٢٠٠٣ ریاست جمهوری را از پدرش به ارث برد، ثروت نفت و گاز کشورش را برای ساختن ارتش، خرید سلاح‌های پیشرفته و اعزام افسران برای آموزش استاندارد ناتو در تورکیه بکار برد. به نظر می‌رسید که تلاش برای تجدید تسلیحاتی، در سال ٢٠١٦ به ثمر نشست. زمانی که در طی چهار روز جنگ، نیروهای آزربایجانی کونترول روستایی را درست در بالای خط آتش‌بس به دست گرفتند. اما بنا به فرید شفیع‌یف دیپلومات سابق و مدیر مرکز تجزیه و تحلیل روابط بین الملل در باکو که توسط دولت تأمین مالی می‌شود، روسیه برای جلوگیری از پیشروی آزربایجان مداخله کرد. وی گفت که نااومیدی عمومی در آن زمان محسوس بود. مانند واکنش عمومی پس از آتش‌بس منعقد شده توسط روسیه در ١٠ اوکتوبر، فقط دو هفته پس از آغاز جنگ اخیر. وی گفت مردم بسیار افسرده بودند.

جرقه‌ی اخیر جنگ فعلی در ماه ژوئیه، در یک درگیری مرگ‌بار در نزدیکی شهر مرزی توووز، جایی که خطوط حیاتی لوله‌ی انتقال گاز و نفت آزربایجان در مسیر خود به گورجستان و تورکیه در آن عبور می‌کنند، زده شد. سربازان ارمنی با شلیک به یک وسیله‌ی نقلیه‌ی نظامی آزربایجان، باعث ایجاد مبادله‌ی آتش سنگین مرزی شدند که در نتیجه‌ی آن بیش از ده نفر از جمله چندین افسر کشته شد. یکی از کشته‌شده‌گان سرلشکر پولاد هاشیموف، شخصیتی محبوب بود که مرگ وی موجب طغیان احساسات شد. یک اعتراض کوچک به تظاهرات ده‌ها هزار نفری مردمی تبدیل شد که در پایتخت باکو راهپیمایی می‌کردند و می‌خواستند که کشور، قاراباغ را بازپس بگیرد. آقای حاجی‌یف مشاور سیاست گفت: «حوادث ژوئیه یک موج شوک ایجاد کرد. و افکار عمومی و جوانان این پیام را ارسال کردند: دیگر کافی است». خدیجه  ایسماعیلووا روزنامه‌نگار آزربایجانی می‌گوید: «ناامیدی در مورد پاندمی ویروس کرونا و کمبود شدید آب، فشارها را افزایش داد. برای علی‌يف کاملاً واضح بود که مردم آماده‌ی انفجار هستند و زمان اقدام فرا رسیده است».

رجب طیب اردوغان رئیس جمهور تورکیه، درگیری در توووز را تهدیدی استراتژیک برای آزربایجان ارزیابی کرد و بلافاصله جت‌ها و قوای نظامی را برای دو هفته تمرین نظامی مشترک با ارتش آزربایجان اعزام نمود. تحلیل‌گران تورکیه‌ای این حرکت آقای اردوغان را راهی برای کسب اهرم فشار در روابط وی با روسیه دانستند. اما محافظت از متحد تورک او، که اخیراً جای‌گزین روسیه به عنوان منبع اصلی تامین گاز طبیعی تورکیه شد، نیز فوق العاده مهم بود.

آقای شفیع‌یف، از مرکز تجزیه و تحلیل روابط بین الملل، در باره‌ی اقدام مخاطره‌آمیز آزربایجان برای جنگ گفت: «این ادعا که تورکیه آن را تحریک می‌کرد یک کلیشه است». اما وی تأیید کرد-همان‌طور که آقایان اردوغان و علی‌یف هم از آن زمان تاکنون تأیید کرده‌‌اند- «تورکیه قول حمایت فعال در صورتی که آزربایجان با مشکلاتی برخورد کند را داده است».

در ماه آوگوست مقامات آزربایجانی گفتند که ارتش، نیروهایی ارمنی که به یک تهاجم فرامرزی دیگر اقدام کرده بودند را بازداشت کرده است. آقای حاجی‌یف گفت: «ما فهمیدیم كه چیزی در راه است». پس از سال‌ها مبادله‌ی پراکنده‌ی آتش توپ‌خانه، تا ماه سپتامبر هر دو طرف آماده و مهیای درگیری‌های بیشتری بودند.

در ٢٦ سپتامبر از طرف ارتش آزربایجان به روستائیان ساکن در طرف آزربایجانی خط آتش‌بس در نزدیکی شهر ترتر [در باره‌ی یک تهاجم قریب الوقوع ارمنی] پیش‌اخطار داده شد. برخی که ماشین داشتند شب منطقه را ترک کردند. کسانی که ماندند رگبار موشک‌های ارمنی در ساعت ٧ صبح روز بعد را توصیف کردند. گول‌بنیز بدلووا، ٥٩ ساله، که در ترتر تنها در ٥٠٠ یاردی خط آتش‌بس زنده‌گی می‌کند، گفت: «ما همیشه صدای بومباران را می‌شنویم، اما این بومباران کاملا متفاوت بود. آن‌ها شروع به آتش‌باری مداوم کردند و همه‌ی ما وحشت کردیم». آزربایجان با بیان اینکه از جمعیت غیر نظامی خود دفاع می‌کند به سرعت مقابله به مثل کرد. آقای حاجی‌یف گفت: «آن‌ها شروع به حمله به غیر نظامیان کردند و ما موظف به انجام یک عملیات ضد حمله بودیم». اما حتی برخی از مقامات اعتراف کردند که منتظر بهانه‌ای برای حمله بوده‌اند.

نیروهای آزربایجانی قبلاً بخش‌هایی از چهار رایون-ولایت جنوبی در امتداد مرز با ایران را پس گرفته‌اند و کاملا به راهروی لاچین نزدیک شده‌اند، یک گذرکاه کوهستانی که مسیری حیاتی و تعیین کننده برای تامین تدارکات از ارمنستان است. تردید اندکی وجود دارد که کار برای نیروهای آزربایجانی سخت بوده است. باکو تعداد تلفات نظامی را منتشر نکرده است. اما ولادیمیر و. پوتین رئیس جمهور روسیه روز پنج‌شنبه گفت که هر یک از طرفین در کم‌تر از یک ماه جنگ بیش از ٢٠٠٠ سرباز خود را از دست داده‌اند. هم‌چنین بر اساس آمارهای رسمی هر دو طرف، حملات موشکی موجب کشته شدن حداقل ٦٥ غیر نظامی از آزربایجان و ٣٧ غیر نظامی ارمنی شده است.

آقای علی‌یف و ارتش کماکان از حمایت عمومی استوار و محکم برای جنگ برخوردار هستند. اما رئیس جمهور می‌تواند در مدیریت انتظارات با کار دشواری روبرو شود. بسیاری از خانواده‌های آزربایجانی [تورک] که در اثر گلوله‌باران در ترتر آواره شده‌اند، در اصل پناه‌جویان قاراباغ هستند و گفته‌اند اگر آقای علی‌یف فقط پس از بازگیری چند منطقه متوقف شود، تطمین نخواهند شد. ظریفه سلیمانووا، ٤٣ ساله، قبل از ذکر تمام مناطقی که لازم است آزربایجان باز پس بگیرد، گفت: «این کافی نیست. ما پسران بسیار شجاعی داریم. زیاد طول نخواهد کشید.»

زیرنویس‌های عکس‌های این مقاله، عکس‌ها توسط ایوور پریکت برای نیویورک تایمز:

-تمیز کردن باقی‌مانده‌های یک خانه در گنجه، آزربایجان؛. بعد از آن که در ماه جاری مورد اصابت یک موشک ایسکود آتش شده توسط قوای ارمنی قرار گرفت.

-یک تمرین آموزشی برای سربازان آزربایجانی نزدیک خط جبهه

-رئیس جمهور آزربایجان الهام علی‌یف در هفته‌های اخیر چندین سخن‌رانی تلویزیونی مشتعل کننده‌ی حمایت عمومی از جنگ را انجام داده است

-عزاداری برای مرگ آنار ایساک‌لی، یک سرباز ٢٣ ساله‌ی ارتش آزربایجان. درگیری‌ها موجب کشته شدن هزاران نظامی و بیش از صد غیر نظامی شده است.

-دوستان و خویشاوندان در حال نظاره به حمل تابوت آقای ایساک‌لی به طرف محل دفن او در نزدیک ترتر. عده‌ی کمی در مراسم حاضر شدند، زیرا می‌گویند قوای ارمنی مراسم تدفین‌های دیگر را هدف قرار داده‌اند

-سریه محرمووا، ٧٣ ساله، پناه گرفته در پناه‌گاه زیرزمینی با چهار شخص دیگر از شهر ترتر که در معرض بمباران وحشیانه قرار گرفته است.

-ترتر که در کنار خط آتش بس قرار دارد، در طول سال‌ها مکررا کوبیده شده است.

-مدرسه‌ای در شهر برده، آزربایجان که به پناه‌گاه مردم آواره شده در اثر درگیری‌ها تبدیل شده است

-مدرسه مردم بمباران شده از شهرهای آغدام و ترتر در خط جبهه

-یک خانه در گنجه، دومین شهر بزرگ آزربایجان، که با اصابت یک موشک آسیب دید.

لینک اصل مقاله به انگلیسی:

https://www.nytimes.com/2020/10/27/world/europe/armenia-azerbaijan-nagorno-karabakh.html