حیات اسماعیل نوجوان در جزیره‌ی آختامار و تربیت او توسط کشیشان کلیسای سورپ خاچ در وقایع‌نامه‌ها و تاریخ‌نگاری ارمنی
مئهران باهارلی
Ermeni Kronikleri ve Tarih
Yazımında Genç İsmail'in Aktamar Adası'ndaki Hayatı ve Surap Khach Kilisesi
Rahipleri Tarafından Yetiştirilmesi
Young Ismail's Life in Aktamar
Island and His Upbringing by The Priests of Surap Khach Church in Armenian Chronicles
and Historiography
MÉHRAN BAHARLI
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=100016259447627
خلاصه
در وقایع‌نامه‌های ارمنی، موضوع تبعید ویا مخفی شدن شاه اسماعیل اول در کودکی در شهر آرمنیک جزیره‌ی آختامار دریاچه‌ی وان، و تربیت او توسط کشیشان کلیسای ارمنی سورپ خاچ آن شهر مکررا ذکر شده است. تاریخ‌نگاران ارمنی نیز این موضوع را کاملا موثق دانسته‌اند. از جمله آمیراس یرزنکاتسی (ماتناداران، نسخه‌ی خطی ١٠٢٠٠، شماره‌ی ٣٨٩)، آراکل داوریژتسی (کتاب تاریخ، ایروان، ١٩٩٠، ص ٤٤٠)، خاچاتور جوغایتسی (تاریخ پارسیان، واغارشاباد، ١٩٠٥، ص ٩٦)، زاکاریا سارکاواک-سارکاواگ (تاریخ، جلد ١-٣. واغارشاباد، ١٨٧٠. جلد ١، ص ٧)، مارتیروس دی آراکل (وقایع‌نامه، سده‌ی ١٨، ص ٤٢٧)، غوند آلیشان (های-ونت، ص ٢٠٣)، و میکایل چامچیان (تاریخ ارمنیان، کتاب ٣، ونیز ١٧٨٦، ص ٥١٠). این موضوع در ادبیات ارمنی سده‌های میانه از جمله هوهان واراگتسی (گغونی، ونیز، ١٩٠٥، ص ٦) هم انعکاس هنری خود را یافته است. طبق وقایع‌نامه‌ها و تاریخ‌نگاری ارمنی، هنگامی که شیخ حیدر در جنگ با رستم بیگ آق‌قویون‌لو کشته شد، یک کشیش ارمنی جسد او را پیدا کرد و برای دفن به اردبیل برد. پس از رسیدن خبر مرگ شیخ حیدر به اردبیل، سه فرزند نابالغ او شامل اسماعیل برای نگه‌داری به روحانیان ارمنی شهر آرمنیک (Armeny) جزیره‌ی آختامار دریاچه‌ی وان یا وَستان سپرده شدند. اسماعیل در آنجا در خانه‌ی یک کشیش ارمنی که از او به طور خاص مراقبت می‌کرد ماند. این کشیش ارمنی که با ستاره‌شناسی آشنا بود و پیش‌بینی می‌کرد اسماعیل روزی فرمان‌روای بزرگی خواهد شد، او را با عقاید و آیین و کتاب مقدّس مسیحیت ارمنی تربیت نمود. اقامت اسماعیل و برادرانش در جزیره‌ی آختامار، بنا به منابع متفاوت بین سه تا پنج سال طول کشید. زیرا رستم آق‌قویون‌لو پس از به قدرت رسیدن، تعقیب و آزار فرزندان شیخ حیدر را مجدداً آغاز کرد و شخصی را برای آوردن آنان از جزیره فرستاد. اما ارمنیان اسماعیل و برادرانش را فراری داده و با قایق به شرق قاراباغ بردند. بنا به این منابع ارمنی، شاه اسماعیل اول در دوران سلطنت خود به چند دلیل با ارمنیان مخصوصا با تجار ارمنی به خوبی رفتار می‌کرد. نخست پیدا کردن جسد شیخ حیدر توسط یک کشیش ارمنی، تربیت و بزرگ شدن خودش توسط روحانیان ارمنی در جزیره‌ی آختامار دریاچه‌ی وان به مدت سه – پنج سال، سپس کومک ارمنیان در فرار او به قاراباغ .... بود. دلیل دیگر این که شاه اسماعیل بازرگانان و روحانیون ارمنی را دارای جای‌گاهی بسیار تعیین کننده در دورنمای سیاسی و اقتصادی دولت نوبنیاد خود می‌دید و مورد ستایش قرار می‌داد.
Özet
Ermeni kroniklerinde Şah İsmail'in çocukluğunda Van Gölü'ndeki Aktamar Adası'ndaki Armenik şehrinde sürgüne gönderilmesi veya saklanması ve o şehrin Ermeni Surp Haç Kilisesi rahipleri tarafından yetiştirilmesi meselesi defalarca dile getirilmiştir. Ermeni tarihçileri de İsmail'in Aktamar Adası'na yerleşmesiyle ilgili rivayeti tamamen güvenilir bulmuşlardır. Bunlar arasında Amiras Yerzenkatsi (Matenadaran, El Yazma 10200, No. 389), Arakel Davrijetsi (Tarih Kitabı, Erivan, 1990, s. 440), Haçatur Cuğayetsi (Perslerin Tarihi, Vağarşabad, 1905, s. 96), Zakariya Kanakertsi Sarkavag (Tarih, Cilt 1-3. Vağarşabad, Cilt 1, s. 7), Martiros di Arakel (Chronicle, 18. yüzyıl, s. 427). Ermeni tarihçiler, Ğevond M. Alişan (Hai-Venet, s. 203), Mikayel Çamçiyan (Ermeni Tarihi, kitap 3, Venedik 1786, s. 510). Hatta bu olayın Hovhan Varagetsi (Geğuni, Venedik, 1905, s. 6) gibi klasik Ermeni edebiyatında sanatsal yansıması da olmuştur. Ermeni kroniklerine ve Ermeni Tarihçiliğine göre Şeyh Haydar, Rüstem Bey Akkoyunlu ile yapılan savaşta öldürüldüğünde, cesedini bir Ermeni rahip bulmuş ve defnedilmek üzere Erdebil'e götürmüştür. Şeyh Haydar'ın ölüm haberinin Erdebil'e ulaşmasının ardından aralarında İsmail'in de bulunduğu üç küçük çocuğu, Van Gölü'ndeki Aktamar Adası'ndaki Ermeni din adamlarına emanet edilmiştir. Bu dönemde İsmail, kendisiyle özel olarak ilgilenen bir Ermeni rahibin evinde kalıyordu. Astrolojiye aşina olan ve İsmail'in bir gün büyük bir hükümdar olacağını öngören bu Ermeni rahip, İsmail'i Ermeni Hıristiyanlığının inançları, ritüelleri ve kutsal kitaplarıyla yetiştirip eğitmiştir. Ermeni kaynaklarına göre İsmail ve kardeşlerinin Aktamar Adası'ndaki kalışları üç ila beş yıl sürmüştür. Çünkü Rüstem Akkoyunlu iktidara geldikten sonra Şeyh Haydar'ın çocuklarını bir kez daha takip etmeğe başlamış, onları adadan geri getirmek için bir elçi göndermişti. Ancak Ermeniler, İsmail ve kardeşlerinin kaçmasına yardım ederek onları tekneyle Karabağ'ın doğusuna götürmüşler. Şah İsmail I hükümdarlığı döneminde Ermenilere, özellikle de Ermeni tüccarlara iyi davranmıştır. Bu olumlu muamele çeşitli faktörlerden kaynaklanırdı. Birincisi, Şeyh Haydar'ın cesedinin Ermeni bir rahip tarafından bulunması, Şah I. İsmail'in Van Gölü'ndeki Aktamar Adası'nda üç ila beş yıl boyunca Ermeni din adamları tarafından yetiştirilmesi ve eğitim görmesi, ve Karabağ'a kaçışında Ermeniler tarafından sağlanan yardım. Son olarak Şah İsmail, Ermeni işadamlarının ve din adamlarının yeni kurduğu devletin siyasi ve ekonomik işleyişinde belirleyici bir rol oynayacağını öngörüyor ve onları övüyordu.
Absract
In the Armenian chronicles, the issue of Shah Ismail I’s exile or concealment as a child in the Armenik city on Akhtamar Island, located in Lake Van, and his upbringing by the priests of the Armenian Surp Khach Church of that city is repeatedly mentioned. Armenian historians have also considered the account of Ismail resiging on Akhtamar Island to be entirely reliable. Among them are Amiras Yerzenkatsi (Matenadaran, Manuscript 10200, No. 389), Arakel Davrizhetsi (History Book, Yerevan, 1990, p. 440), Khachatur Jughayetsi (History of the Persians, Vagharshabad, 1905, p. 96), Zakariya Kanakertsi Sarkavag (History, Vol. 1-3. Vagharshabad, Vol. 1, p. 7), Martiros di Arakel (Chronicle, 18th century, p. 427), Ghevond M. Alishan (Hai-Venet, p. 203), Mikayel Chamchian (Armenian History, book 3, Venice 1786, p. 510). This event even found its artistic presentation in mid-century Armenian literature such as Hovhan Varagetsi (Geghuni, Venice, 1905, p. 6). According to Armenian chronicles and Armenian Historiography, when Şeyh Haydar was killed in the war with Rüstem Bey Akkoyunlu, an Armenian priest found his body and took it to Erdebil for burial. After news of Şeyh Haydar's death reached Erdebil, his three minor children, including Ismail, were entrusted to the Armenian clergy of Armeny, on Akhtamar Island in Lake Van. Ismail stayed in the house of an Armenian priest who took special care of him. This Armenian priest, familiar with astrology, predicted that Ismail would one day become a great ruler. He raised and taught Ismail with the beliefs, rituals and holy book of Armenian Christianity. The stay of Ismail and his brothers on Akhtamar Island reportedly lasted between three to five years, according to various sources. The reason was that after Rüstem Akkoyunlu came to power, he began to pursue and persecute Şeyh Haydar's children once more, sending an emissary to bring them back from the island. However, the Armenians helped Ismail and his brothers escape, taking them by boat to the east of Karabagh. During his reign, Shah Ismail I treated Armenians well, especially Armenian merchants. This positive treatment stemmed from several factors. Firstly, the discovery of Şeyh Haydar's dead body by an Armenian priest, Shah Ismail I’s upbringing and education by Armenian clergymen on Akhtamar Island in Lake Van for three to five years, and the assistance provided by Armenians in his escape to Karabagh. Finally, Shah Ismail envisioned Armenian businessmen and clerics playing a crucial role in the political and economic aspects of his newly founded state, and he praised them.
آراکل داوریژتسی از وقایع‌نگاران ارمنی می‌گوید ارمنیان شاه اسماعیل صغیر را به جزیره‌ی آقتامار بردند، و تا سال‌های بلوغ از وی در آن جزیره نگه‌داری و او را تربیت کردند: «... یعقوب، خواهرش و شیخ حیدر، هر سه با هم مردند. سپس سرزمین بدون ارباب ماند و نزاع و جنگ داخلی آغاز شد. اسماعیل جوان را به جزیره‌ی آقتامار بردند. او را بزرگ و تربیت کردند تا به بلوغ رسید. سپس یکی از خویشاوندان، او را گرفت و [به اردبیل] آورد …».[1]
Üçü de (Ya'kub, kız kardeşi ve Şeyh Haydar) birlikte öldü. Daha sonra topraklar efendisiz kaldı ve çekişme ve iç savaş başladı. Genç İsmail, Aktamar adasına götürüldü, [Ermeni Papazlar] reşit oluncaya kadar onu büyüttüler. Sonra akrabalarından biri onu alıp [Erdebil'e] getirdi ...
All three – Ya’gub, his sister, and Sheikh Haidar – died together. Then, the land remained without a lord and strife and civil war began. The youth Isma’il was taken to the island of Aght’amar/ they raised him until he came of age. Then, one of his kinsmen took him, brought him [to Ardabil] …
در تائید ادعای فوق، در این نوشته دو مطلب در مورد سال‌های اقامت شاه اسماعیل کودک در جزیره‌ی آختامار وان و تربیت او توسط روحانیون ارمنی را نقل کرده‌ام. مطلب نخست قسمتی کوتاه از مقاله‌ی ادیک باغداساریان با نام «پیدایی جامعه‌ی ارمنی ایران»، و مطلب دوم ترجمه‌ی مقاله‌ی آرا پاپیان با نام «نسب‌نامه‌ی شاه اسماعیل اول» است.
بنا به این دو مقاله، وقایع‌نویس‌های ارمنی بارها در باره‌ی تبعید، مخفی شدن و زنده‌گی شاه اسماعیل اول در کودکی – نوجوانی‌اش در جزیره‌ی آختامار دریاچه‌ی وان و نگه‌داری از او و تربیتش توسط کشیشان کلیسای ارمنی شهر آرمنیک آن جزیره، نوشته‌اند. تاریخ‌نگاران ارمنی نیز موضوع سکونت اسماعیل در آختامار را کاملاً موثق دانسته‌اند. از جمله آمیراس یرزنکاتسی (ماتناداران، نسخه‌ی خطی ١٠٢٠٠، شماره‌ی ٣٨٩)، آراکل داوریژتسی (کتاب تاریخ، ایروان، ١٩٩٠، ص ٤٤٠)، خاچاتور جوغایتسی (تاریخ پارسیان، واغارشاباد، ١٩٠٥، ص ٩٦)، زاکاریا سارکاواک-سارکاواگ (تاریخ، جلد ١-٣. واغارشاباد، ١٨٧٠. جلد ١، ص ٧)، مارتیروس دی آراکل (وقایع‌نامه، سده‌ی ١٨، ص ٤٢٧). غوند آلیشان (های-ونت، ص ٢٠٣)، میکایل چامچیان (تاریخ ارمنیان، کتاب ٣، ونیز ١٧٨٦، ص ٥١٠). این رویداد در ادبیات ارمنی سده‌های میانه از جمله هوهان واراگتسی (گغونی، ونیز، ١٩٠٥، ص ٦) هم انعکاس هنری خود را یافته است[2].
طبق اجماع وقایع‌نویس‌ها و تاریخ‌نگاران ارمنی، هنگامی که شیخ حیدر در جنگ با رستم بیگ کشته شد، یک کشیش ارمنی جسد او را پیدا کرد و برای دفن به اردبیل برد. پس از رسیدن خبر مرگ شیخ حیدر به اردبیل، جایی که زن و شش فرزند شیخ حیدر ساکن بودند، سه فرزند نابالغ شیخ حیدر شامل اسماعیل برای نگه‌داری به روحانیان ارمنی شهر ارمنی‌نشین آرمنیک (Armeny) واقع در جزیره‌ی آختامار دریاچه‌ی وان یا وَستان سپرده شدند. اسماعیل در آنجا در خانه‌ی یک کشیش ارمنی که از او مراقبت ویژه به عمل می‌آورد ماند. این کشیش ارمنی که کمی با ستاره‌شناسی آشنا بود و پیش‌بینی می‌کرد اسماعیل حاکم بزرگی خواهد شد او را با عقاید و آیین و کتاب مقدّس مسیحیت ارمنی تربیت کرد.
اقامت اسماعیل و برادرانش در جزیره‌ی آختامار، بنا به منابع متفاوت بین سه تا پنج سال طول کشید. زیرا پس از به قدرت رسیدن، رستم آق‌قویون‌لو تعقیب و آزار فرزندان شیخ حیدر را مجدداً آغاز کرد و شخصی را برای آوردن آنان از جزیره فرستاد. اما ارمنیان اسماعیل و برادرانش را فراری داده و با قایق به شرق قاراباغ بردند. ...
نوت: در این دو مقاله از اصطلاحات نادرستی مانند «پادشاهی صفوی، سلسله‌ی صفوی، حکومت صفوی ایران، طائفه‌ی صفوی» نام برده شده است. دولتی که شاه اسماعیل اول موسس آن بود، «دولت قیزیل‌باش» نام دارد، و نه صفوی. نام صفوی یک نام جعلی است که بعدها از طرف دیگران برای نفی تاسیس آن دولت توسط قیزیل‌باشان تورک آناتولیایی به آن دولت داده شده است. طائفه‌ای نیز به نام صفوی وجود نه‌داشت. بلکه «خاندان صفوی» که «طریقت صفویه» و یا اردبیله منسوب بدان‌ها بود وجود داشت.
پایان مقدمه‌ی مئهران باهارلی
پیدایی جامعه‌ی ارمنی ایران - ادیک باغداساریان [3]
.... فرخ یسار شیروان‌شاه برای مقابله با قیزیل‌باش‌ها از یعقوب بیگ فرزند و جانشین اوزون حسن آق‌قویون‌لو یاری خواست. اینان به بهای خون قربانیان بسیار موفق شدند قیزیل‌باش‌ها را شکست دهند و اردبیل و سایر نواحی تحت حاکمیت (طریقت) صفویه (را) به تصرف خود درآورند. و فرزندان نابالغ شیخ حیدر – که کشته شده بود -، از جمله اسماعیل که بعدها پایه‌گذار سلسله‌ی پادشاهی صفوی گردید و برادرانش برای نگه‌داری به روحانیان ارمنی جزیره‌ی آختامار واقع در دریاچه‌ی وان سپرده شدند (٩٦). وقایع‌نگاران ارمنی بارها در باره‌ی زنده‌گی شاه اسماعیل اول در جزیره‌ی آختامار مطلب نقل کرده‌اند. از جمله آمیراس یرزنکاتسی (٩٧)، آراکل داوریژتسی (٩٨)، خاچاتور جوغایتسی (٩٩)، زاکاریا سارکاواگ (١٠٠)، مارتیروس دی آراکل (١٠١). جهان‌گردان، بازرگانان و تاریخ‌نگاران اوروپایی نیز در این باره اشاره دارند (١٠٢). این واقعه حتی انعکاس هنری خود را در ادبیات ارمنی سده‌های میانه داشته است (١٠٣).
تا زمانی که فرزندان شیخ حیدر زنده بودند، حکام آق‌قویون‌لو نه‌می‌توانستند احساس امنیت کنند. اسماعیل برای فرار از تعقیب آنان به کومک ارمنیان نخست به قاراباغ و سپس به گیلان می‌رود. «در این زمان، پسران و مادرشان با یک قایق به شرق قاراباغ برده شدند. این سرزمین با شاماخی و اردبیل هم‌مرز است. آنان پنج سال در آنجا ماندند و کسی در مورد آنان سخن نه‌گفت (١٠٤). اقامت اسماعیل در جزیره‌ی آختامار چهار سال طول کشید (١٠٥).
اسماعیل (١٠٦) که در سال ١٥٠٢ م. سلسله‌ی صفوی را پایه‌گذاری کرد، در واقع بانی‌ی حکومت ملی و یک‌پارچه‌ی ایران گردید و تا سال ١٥٢٤ پادشاهی کرد. حاکم جدید ایران نسبت به ارمنیان رفتار نیکویی داشت. به ویژه با بازرگانان ارمنی به خوبی رفتار می‌کرد و علت این امر از سویی همان بود که در بالا یاد شد [نگه‌داری توسط روحانیان ارمنی در جزیره‌ی آختامار واقع در دریاچه‌ی وان به مدت چهار – پنج سال، سپس فرار به قاراباغ با کومک ارمنیان]. و از دیگر سو وی چون دارای دوراندیشی و قریحه‌ی سیاسی سرشاری بود، به نحو احسن بازرگانان و روحانیون ارمنی را در دورنمای سیاسی و اقتصادی حکومت نوبنیاد خود می‌دید و مورد ستایش قرار می‌داد.»
٩٦-تاریخ
ارمنستان، ٨ جلد، ایروان: آکادمی علوم ارمنستان، ١٩٧٢، ص ٥٢.
٩٧-amiras – yerzenkatsi ، ماتناداران، نسخه‌ی خطی ١٠٢٠٠، شماره ٣٨٩
٩٨-arakel – davrizetsi، «کتاب تاریخ». ایروان: ١٩٩٠. ص ٤٤٠.
٩٩-khachatur – jughayetsi، «تاریخ». جلد ٣-١، واغارشاباد: ١٨٧٠. جلد
١، ص ٧.
١٠١-martiros-di-arakel، «وقایع‌نامه».
سده ١٨، ص ٤٢٧.
١٠٢-ج.
م. آنجیوللو. سفرنامه. ص ٢٧٠-٢٧١. سفرنامه‌ی بازرگانان ونیزی، ص ٣١٧. سفرنامه‌ی
کاترینو زنو، ص ٢٧٣، یادداشت ٦. روتو سیاست‌مدار ونیزی، و غیره.
١٠٣-هوهان
واراگتسی (hovhan-varagetsi)، گغونی، نیز
١٩٠٥. ص ٦.
١٠٤-ج.
م. آنجیوللو. سفرنامه. ص ٢٧٢
١٠٥-همان
جا. ص ٢٧١-٢٧٢، و ک. زنو، ص ٢٧٣، خاطرات روتو، سیاست‌مدار ونیزی، ص ٢٥٣.
١٠٦-اسماعیل خود چه از طرف مادر و چه پدر با مسیحیان یونانی و کلدانی و گرجی نسبت داشت: (تشکیل دولت ملی در ایران، والتر هینتس. ترجمه‌ی کیکاووس جهانداری. تهران: ١٣٦١؛ ص ٨٩)
نسب‌نامه‌ی شاه اسماعیل اول (١٤٨٨-١٥٠٢) - آرا پاپیان[4]
شاه اسماعیل صفوی (١٥٢٤-١٥٠٢) یک چهره‌ی استثنایی در تاریخ سیاسی‌ی ایران است. زیرا او بود که مذهب شیعه را در ایران رسمی کرد (١٥٠٣). و در زمان او بود که «ایران مجدداً موفّق به تجدید حیات شد، و اتّحاد ایرانی و ایده‌ی تشکیل حکومت بزرگ را به ارمغان آورد» (١). در آغاز سده‌ی ١٦ م. شیخ‌های موروثی‌ی اردبیل (٢) حکّام آق‌قویون‌لو را بیرون رانده، حکومت صفوی‌ی ایران را پایه‌گذاری نمودند. این تغییر سیاسی پدیده‌ای اتّفاقی نه‌بود، بلکه به تحوّل روابط قومی، تغییرات اساسی‌ی سیاسی و وضعیت جدید مذهبی ارتباط داشت.
از زمان شیخ جنید (١٤٦٠-٤٨/١٤٤٧) طوایف باییندیر (آق‌قویون‌لو) و صفوی ارتباط نزدیک فامیلی با هم داشتند. جنید پس از ناکامی‌های خود در برابر شاه جهان قارا‌قویون‌لو (١٤٥٣-١٤٤٧)، اجباراً به دربار اوزون حسن آق‌قویون‌لو پناهنده شده بود.(٣) او مورد استقبال گرمی در دیاربکر قرار گرفت و اوزون حسن، خواهرش خدیجه را به ازدواج شیخ فراری‌ی اردبیل در آورد.(٤) حیدر فرزند جنید و خدیجه، با مارتا دختر اوزون حسن و دسپینا خاتون و دختر دایی‌ی خود پیمان هم‌سری بست (٥): «حیدر خواهر یعقوب پادشاه تبریز را به زنی گرفت».(٦) این ازدواج‌ها به طورمحسوسی باعث تحکیم موقعیت صفویان شده، اندیشه‌ی تصاحب ارث آق‌قویون‌لو (غصب پادشاهی‌ی پارس) را در میانشان پدید آورد (٧)».
شیخ حیدر تصمیم گرفت سپاهی فراهم کند و رستم (یعقوب بیگ) را بیرون به‌راند و به همین علّت افراد بسیاری از میان صفویان گرد آورد و جنگ سخت در گرفت. صفویان چون شیر می‌جنگیدند و پس از تلفات بسیار از دو طرف، تبریزیان چیره شدند و جسد شیخ حیدر مورد جستجو قرار گرفت و یک کشیش ارمنی آن را پیدا کرده، برای دفن به اردبیل برد (٨).
اگر چه جیوان ماریا آنجیوللو سیاح ایتالیایی روی‌دادهای یاد شده را به زمام‌داری‌ی رستم (١٤٩٧-١٤٩٢) نسبت می‌دهد، اما این امر درست نیست. زیرا شیخ حیدر در ٣٠ ژوئن ١٤٨٨ کشته شد: «همان سال (٨٩٣ هجری، ٨٨-١٤٧٨م.)، سلطان حیدر فرزند جنید توسط سپاه سلیمان بیگ بیچه‌ن[5] که از سوی سلطان یعقوب برای کومک به فرخ یسار حاکم شیروان عازم شده بود» در طبرستان کشته شد (١٠). روتو سیاست‌مدار ونیزی نظر قابل قبولی دارد: «پس از اوزون حسن فرزندش یعقوب بیگ به تخت شاهی‌ی ایران تکیه زد و نسبت به پدر اسماعیل اول (یعنی حیدر) کینه و نفرت داشت. زیرا فکر می‌کرد ازدواج او با خواهرش نوعی ماجراجویی و قابل سرزنش بود. بنابراین پس از به قدرت رسیدن سرزمین کوچکی برای وی باقی گذارد و او را تحت فشار شدید قرار داد و سرانجام کشت» (١١).
به احتمال قوی، رستم که در سال ١٤٨٨ به حکومت نه‌رسیده بود، پس از کشته شدن شیخ حیدر، تلاش کرد تا اخلاف و مدعیان تاج و تخت را دست‌گیر و سپس به قتل به‌رساند. یعقوب بیگ هم‌راه با خواهر و سه فرزند حیدر در جزیره‌ی آختامار پناه گرفت (١٢). «پیروزی باعث شادمانی‌ی زیادی در تبریز شد. رستم با کسب اطلاع از شکست دشمن و کشته شدن شیخ حیدر، بی درنگ افرادی به اردبیل فرستاد تا زن و سه فرزند او (یعنی شیخ حیدر) را به‌گیرند. او مترصّد کُشتن آنان بود، اما به خاطر چند شاه‌زاده، آنان را آزاد کرد. لیکن ایشان را در یکی از جزایر دریاچه‌ی وان یعنی آختامار که مسیحیان ارمنی در آن زنده‌گی می‌کنند نگاه داشتند ..... سه فرزند شیخ حیدر به این‌جا آورده شدند. اما مادرشان در تبریز ماند و با یک شاه‌زاده که دشمن هم‌سر قبلی‌ی خود بود ازدواج کرد» (١٣). فرزندان شیخ حیدر سه – چهار سال در آختامار زنده‌گی کردند. تا حکومت رستم در سال ١٤٩٢ و تعقیب و آزارهای جدید شروع شدند: «فرزندانش سه سال در جزیره ماندند. اما رستم با آگاهی یافتن از قصد فرار آن‌ها، شخصی را برای آوردن آنان گسیل داشت» (١٤).
بازرگان بی نام این‌گونه یادداشت کرده است: «بی درنگ پس از آن که خبر مرگ شیخ حیدر به اردبیل رسید (جایی که زن و شش فرزند شیخ حیدر ساکن بودند) سه فرزند فرار کردند. یک نفر به آناتولی رفت، یکی دیگر به حلب و سومی به جزیره‌ای رفت که در دریاچه‌ی وان یا وَستان واقع است و شامل یک شهر ارمنی‌ی مسیحی‌نشین می‌باشد. این فرزند به نام اسماعیل در آنجا چهار سال در خانه‌ی یک کشیش ماند که کمی با ستاره‌شناسی آشنا بود و پیش‌بینی کرد که اسماعیل باید حاکم بزرگی شود. به همین علت از او مراقبت ویژه به عمل می‌آورد. و او را با عقاید و آیین مقدّس و کتاب مقدّس ما تربیت کرد..... . اسماعیل پس از چهار سال تصمیم گرفت از آرمنیک(Armeny) دور شود. و به گیلان رفت و در نزدیک زرگر زنده‌گی کرد» (١٥). کاترینو زنو نیز تقریباً همین داستان را بیان کرده است: «و فرزند سوم به جزیره‌ای (گریخت) که قبلاً یاد کرده‌ام، در دریاچه‌ی وان یا وَستان واقع بوده، دارای شهری با ساکنان ارمنی‌ی مسیحی بود. در این‌جا این فرزند که نامش اسماعیل بود ..... چهار سال در خانه‌ی یک کشیش ماند» (١٦).
وقایع‌نگاران ارمنی بارها در باره‌ی زنده‌گی‌ی شاه اسماعیل اول در جزیره‌ی آختامار مطلب نقل کرده‌اند. از جمله آمیراس یرزنکاتسی (١٧)، آراکل داوریژتسی (١٨)، خاچاتور جوغایتسی (١٩)، زاکاریا سارکاواک (٢٠)، مارتیروس دی آراکل (٢١). تاریخ‌نگاران ارمنی سکونت اسماعیل در آختامار را کاملاً موثق دانسته‌اند. از جمله غوند آلیشان (٢٢)، میکایل چامچیان (٢٣). این رویداد حتّی انعکاس هنری خود را در ادبیات ارمنی‌ی سده‌های میانه داشته است. (هوهان واراگتسی) (٢٤).
با این حال تا زمانی که فرزندان شیخ حیدر زنده بودند، حکّام آق‌قویون‌لو نه‌می‌توانستند احساس امنیّت کنند. بنابراین رستم پس از به قدرت رسیدن، کار تعقیب و پی‌گیری را مجدداً آغاز کرد. اسماعیل برای فرار از تعقیب رستم به کومک ارمنیان نخست به قاراباغ و سپس به گیلان می‌رود. «در این زمان پسران و مادرشان با قایق به شرق قاراباغ برده شدند و این سرزمین با شماخی و اردبیل هم مرز است. آن‌ها پنج سال در آنجا ماندند و کسی در مورد آنان سخن نه‌گفت» (٢٥). «اسماعیل چهار سال بعد تصمیم گرفت از آرمنیک (Armeny) دور شود و به گیلان به‌رود. او در آنجا نزدیک زرگر زنده‌گی کرد که دوست نزدیک پدرش بود و در نهان وی را نگه داشت و از او مراقبت زیادی کرد» (٢٦).
روتوی ونیزی نیز همین مطلب را بیان کرده است (٢٧). کاترینو زنو (٢٨)، جیوان ماریا آنجیوللو (٢٩) نیز چنین بیان کرده‌اند. «او در قاراباغ و گیلان پنج سال زنده‌گی کرد و در آن نواحی که نسبت به پدرش احترام خاصّی قائل بودند، افراد بسیاری به او پیوستند. حتّی آنان که از اعقاب صفوی نه‌بودند زیر پرچم او گرد آمدند» (٣٠). آن‌گاه با استفاده از موقعیّت به دست آمده (مرگ دشمن سرسخت او پادشاه یعقوب بیگ) (٣١) مبارزه‌ی مسلحانه‌ی خود را در برابر آخرین وارثان آق‌قویون‌لو آغاز کرد. در نیمه‌های سال ١٥٠١، اسماعیل «در الوند جنگ کرد» (٣٢) و «حاکم نواحی شمالی‌ی حکومت آق‌قویون‌لو را شکست داد» و «او را به فرار واداشت» (٣٤) و «شش ماه پس از آغاز جنگ (پاییز ١٥٠١م.) صوفی (یعنی شاه اسماعیل) تبریز را تصرّف نمود» (٣٥) و «با شکوه تمام فاتحانه وارد تبریز شد(٣٦)»، «بر تخت نشست» (٣٧) و «شاه اسماعیل نامیده شد و شهرتش صوفی یا صفی گردید و سلسله‌ی او صفوی یا صوفیان نام یافت» (٣٨). دوره‌ی جدیدی در تاریخ ایران به نام عصر صفوی آغاز گردید.
یادداشت‌ها
١- لئو، مجموعه‌ی آثار، جلد ٣ کتاب اول، بخش ٥، ١٩ ص ٤٩
٢ - خانواده چند قرن در
اردبیل ساکن بود و از اعقاب شیخ صفی‌الدین اسحاق اردبیلی بود. (١٣٣٤-١٢٤٩م.). او
خود را پیرو امام موسی کاظم خواند. سلسله‌ی خانواده‌گی آنان به شرح زیر است:
- صفی‌الدین اسحاق اردبیلی ١٣٣٤-١٢٤٩م.
-
صدرالدین
موسی ١٣٩٦-١٣٣٤م.
-
خواجه
علی ١٤٢٩-١٣٩٦م.
-
ابراهیم
شاه (شیخ شاه) ٤٨/١٤٤٧-١٤٢٩م.
-
جنید ١٤٦٠-٤٨/١٤٤٧م.
-
حیدر ١٤٨٨-١٤٦٠م.
-
اسماعیل
اول ١٥٢٤-١٤٨٨(از١٥٠٢ بعنوان شاه)
3- P. Sykes. A
History of Persia, V.II, London, 1921, p.158.
٤- افندیف، باکو، ١٩٦١ ،ص ٩١.
٥ - مارتا در تاریخ، بیشتر
به عالم شاه بیگم یا حلیمه بیگم مشهور است.
٦ - آراکل داوریژتسی، کتاب
تاریخ، ایروان ١٩٩٠، ص٤٤٠.
٧ - م. چامچیان، تاریخ
ارمنیان، کتاب ٣، ونیز١٧٨٦ ص٥١٠.
٨ - ج.م. آنجیوللو،
سفرنامه. ص ٢٧١-٢٧٠
٩ -تاریخ آذربایجان، باکو، ١٩٤٩ ص ٢٠٨، براون تاریخ ادبیات. ج ٤. ١٩٥٩ ص ٦٧
١٠شرف خان ص ١٤٠.
١١ - خاطرات روتو سیاست‌مدار ونیزی، ص ٢٥٣.
١٢- تاریخ آذربایجان، باکو، ١٩٤٩ ص ٢٠٩-٢٠٨.
١٣ - ج.م. انجیوللو، ص ٢٧١.
١٤ - همان، ص ٢٧٢-٢٧١.
١٥ – سفرنامه‌ی یک بازرگان به ایران، ص ٣١٧.
١٦ - کاترینوزنو، سفرنامه، ص ٢٧٣. یادداشت ٦.
١٧ - ماتناداران، نسخه‌ی شماره ١٠٢٠٠، شماره ٣٨٩
١٨ - آراکل داوریژتسی ص ٤٤٠
١٩ - تاریخ پارسیان، اثر خاچاتور جوغایتسی، واغارشاباد، ١٩٠٥، ص ٩٦.
٢٠ - زاکاریا سارکاواگ،
تاریخ، جلد ٣-١. واغارشاباد ١٨٧٠ . جلد ١، ص ٧.
٢١ - وقایع‌نامه مارتیروس
دی آراکل، سده‌ی ١٨، ص ٤٢٧.
٢٢ – غ. آلیشان، های-ونت، ص ٢٠٣.
٢٣ – م. چامچیان، تاریخ
ارمنیان، ص ٥١٠
٢٤- گغونی، ونیز، ١٩٠٥، ص ٦.
٢٥ - ج.م. آنجیوللو، ص ٢٧٣.
٢٦ - ک. زنو. ص ٢٧٣.
٢٧ - خاطرات روتو، سیاست‌مدار ونیزی، ص ٢٥٣.
٢٨ - ک. زنو. ص ٢٧٣.
٢٩ - ج.م. آنجیوللو، ص ٢٧٤.
٣٠ – سفرنامه‌ی یک بازرگان در ایران، ص ٣١٨.
٣١ - روتو، ص ٢٥٤
٣٢ - آراکل داوریژتسی، ص ٤٧٣.
٣٣ - افندیف ص ٥٣ .
٣٤ - آراکل داوریژتسی، ص ٢٧٥.
٣٥ - ج.م. آنجیوللو، ص ٢٧٥.
٣٦ - روتو، ص ٢٨٥.
٣٧ - آراکل داوریژتسی، ص ٤٧٣.
٣٨ - م. چامچیان، ص ٥١١.
برای مطالعه‌ی بیشتر
مغزشویی شاه اسماعیل جوان توسط راهبان
ارمنی در کلیسای جزیره‌ی آختامار – اقتمر در دریاچه‌ی وان
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/05/blog-post_22.html
آنجییولئللو: مخفی کردن اسماعیل نوجوان
در جزیره‌ی آقتامار وان مقرّ اوسقوف ارمنی و فراری دادن او به قاراباغ توسط کشیشان
ارمنی
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/07/blog-post.html
تربیت ارمنی – تلمّذ مسیحی شاه اسماعیل
نوجوان بنا به منبعی دست اول، سیاحت‌نامه‌ی تاجر گمنام
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_26.html
فرار اسماعیل نوجوان به جزیره‌ی
آقتامار دریاچه‌ی وان مقرّ جاثولیقوس ارمنی و مخفی شدن او به مدت چهار سال در کلیسای
ارمنی بنا به سفرنامه‌ی کاترینو زنو
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_30.html
حیات اسماعیل نوجوان در جزیره‌ی
آختامار و تربیت او توسط کشیشان کلیسای سورپ خاچ در وقایع‌نامه‌ها و تاریخ‌نگاری
ارمنی
https://sozumuz1.blogspot.com/2024/06/blog-post_2.html
تمام گزارش‌های اصلی اوروپایی در باره‌ی
برآمدن شاه اسماعیل، بر «ارتباط مسیحی ارمنی» او اصرار و پافشاری می‌کنند
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/05/blog-post_24.html
قتل مادر تنی شاه اسماعیل توسط او،
قتل عام انسان‌ها، کشتار سگ‌ها در تبریز و نبش قبر و سوزاندن اجساد سران و سرداران
تورکمان آق‌قویون‌لو و جنایات فجیع بسیار دیگر
https://sozumuz1.blogspot.com/2023/06/blog-post_29.html
[1] Arak'el of Tabriz, BOOK OF HISTORY (Arak'el
Dawrizhets‘i, Girk‘ patmut‘eants‘). Introduction and Annotated Translation from
Critical Text by George A. Bournoutian
[2] -Amiras Yerznkatsi/Yerzenkatsi/Erznkatsi, MATENADARAN
-Arakel Davrizhetsi/Davrizetsi, HISTORY
-Khachatur Jughayetsi, THE HISTORY OF PERSIA (PERSIANS)
-Zakaria/Zakareay Kanakertsi/of Kanaker Sarkavag/Sarkavak/Sarkawagi.
KHRONIKA/THE CHRONICLE OF DEACON ZAKARIA: ZAKAREAY SARKAWAGI PATMAGRUTWN
-Martiros di Arakel, CHRONICLES
-Ghevont/Ghevond/Ghewond/Gevond/Levon /Léonce/Leonzio M.
Alishan/Alichan, HAI-VENET/L' ARMENO-VENETO: Documenti, Volume 2
-Mikayel Chamchian/Chamchyan, HISTORY OF ARMENIA/ARMENIAN HISTORY
-Hovhan Varagetsi, Geghuni?
[3] ادیک باغداساریان. «پیدایی جامعه‌ی
ارمنی ایران». فصل‌نامه‌ی آپاگا، شماره‌ی ٦٧، صص ١٩-٢٠
(Edik Bağdasariyan: “İran Ermeni toplumunun ortaya
çıkışı”).
https://www.apagaonline.com/archives/apaga_quarterly/All/Ap-67-All-WEB.pdf
[4] آرا پاپیان. نسب‌نامه‌ی
شاه اسماعیل اول (١٤٨٨-١٥٠٢). ترجمه: ادیک باغداساریان. منبع: ایران‌نامه، شماره‌ی ٣،
سال ٢. به نقل از نامه‌ی فرهنگ ارمن، گزیده‌ی مقالات فارسی -١، صفحه‌ی ١٨٦، ادیک
باغداساریان (ا. گرمانیک). شماره‌ی ٨-٩، اردیبهشت - خرداد ١٣٧٨ (مه – ژوئن ١٩٩٩).
آپاگا
(Ara Papiyan: “Şah İsmail'in şecerenâmesi”)
[5] اسم تورکی «بیچه‌ن» در مقاله به اشتباه به صورت «بیژن» فارسی نوشته شده است.
No comments:
Post a Comment