Sözümüz: ریشه‌شناسی کلمات تورکی جفنگ و یاوه

Thursday, June 6, 2024

ریشه‌شناسی کلمات تورکی جفنگ و یاوه

ریشه‌شناسی کلمات تورکی جفنگ و یاوه

مئهران باهارلی

کلمات «جفنگ» به ‌معنی سخن بی‌هوده ‌و ناشایست، و «یاوه» ‌به‌ معنی سخن بی‌معنا، سردرگم و هرزه‌ و هذیان و بی‌معنی و مهمل، چرند، بی‌راهه، بی‌هوده؛ تنبل، ول‌گرد؛ جای بی‌حاصل و گرم و ناآباد، نامرغوب و خراب در زبان فارسی، به‌ ترتیب فورم‌های شمالی و غربی کلمه‌ی تورکی «یاوانگYavañ » هستند. سیر تحول «یاوانگ» اولیه ‌به ‌فورم‌های جفنگ و یاوه ‌به‌ شرح زیر است:

یاوانگ Yavañ ← جاوانگCavañ ← جافانگ Cafañ ← جه‌فه‌نگ Cefeñ ← جَفَنْگْ (در فارسی)

یاوانگ Yavañ ← یاوان Yavan ← یاوا Yava ← یاوِه‌ (در فارسی)

در تبدیل یاوانگ اولیه‌ به ‌یاوا، حرف و صدای «نگ Ñ» به‌ مرور زمان حذف شده‌ است. مانند تبدیل «قالینگ Qalıñ» (فرش) ← «قالین Qalın» (در اوزبیکی افغانستان) ← «قالی Qalı» (← خالی ← هالی) در تورکی غربی. (بسیاری از کلمات دارای صدای نک-نگ-نخ-نق در زبان فارسی، چه ‌در وسط کلمه‌ (النگو، تنخواه) و چه ‌در آخر کلمات (تفنگ، زرنگ-زیرک، خدنگ، قشنگ، جفنگ، منگ، درنگ، بانگ، پلنگ)، دخیل از تورکی هستند).

تبدیل حرف و صدای «ج» زبان‌ها و لهجه‌های تورکیک شمالی – قیپچاقی، به‌ حرف و صدای «ی» در تورکی غربی یک قاعده‌ است. مانند یامان ↔ جامان در آلتایی (و به ‌ژامان در قیرقیزی و قازاقی مودرن)، جاراق ↔ یاراق (سلاح)، جاراو ↔ یاراق (فایده، مفید)، جاراماق ↔ یاراماق (التفات کردن)، جارانماق ↔ یارانماق (مفید بودن)، جارا ↔ یارا (زخم)، جای ↔ یای (کمان)، جاز ↔ یاز (تابستان)، جول ↔ یول (راه)، جیلان ↔ ییلان – ایلان (مار)، جئل ↔ یئل (باد)، جاخشی ↔ یاخشی (مناسب)، جارما ↔ یارما (بولغور)، جاتماق ↔ یاتماق (بر زمین دراز کشیدن)، جازماق ↔ یازماق (نوشتن)، جانماق ↔ یانماق (سوختن)، جئر ↔ یئر (زمین)، جوز ↔ یوز (صد)، جئدی ↔ یئددی (هفت)، جاو ↔ یاغ (روغن)، ...

اگرچه‌ در لهجه‌ی تورکمانی ما در چند مورد هر دو فورم شمالی – قیپچاقی «ج» و فورم غربی - اوغوزی «ی» یک کلمه ‌به‌ کار برده‌‌ می‌شود: جیرماق ↔ ییرتماق، جارلیق ↔ یارلیق، جفنگ ↔ یاوان ↔ یاوه، «جارا» (در اصطلاح «تورک‌ه‌‌جارا») ↔ یاراماق (و مشتقات آن)، ...[1]

کلمه‌ی تورکی یاوا (یاوه) - جفنگ (یاوانگ) از ریشه‌ی یاو - یاب تورکی قدیم به ‌معنی بد، کیفیت پائین، مشتق از فعل فرضی یابماق - یابیماقyab(ı)- به‌ معنی بد بودن، بدی کردن است. عده‌ای نیز کلمه‌ی یاوا را ساخته‌ شده ‌از ریشه‌ی «یا» به‌ معنی بد به‌ علاوه‌ی پسوند «–آبا، -آوا، –ابا، -اپا» که ‌از اسم و فعل، اسم می‌سازد و وضعیت و یا حالت را می‌رساند دانسته‌اند. در زبان تورکی کلمات معدودی با پسوند مذکور ساخته ‌شده‌اند. مانند کلمه‌ی باغلاوا از اضافه ‌شدن پسوند –اوا به‌ بن مصدر باغ‌لاماق (در موغولی روی هم گذاشتن لایه به لایه)، کولابا (قول + ابا: هم‌ریشه ‌با قولای؟).

کلمه‌ی یاوا هم‌ریشه ‌با کلمات تورکی آتی است: یاوالاماق (بد گفتن، خراب کردن، هرزه ‌شدن)، یاوالیق (بی‌هوده‌گی)، یامان yaman - یاومان yawman (بد، نکوهیده، نامناسب)، یاوینقان (بسیار بدی کننده)، یاووز yavuz – یاویز yawız - یابیزyabız (بد و پست)، یاولاق yawlaq (غدار، بد، پست و ناچیز، بی‌ارزش)، یازیقyazıq - یاوزیق yawzıq (گناه، خطا)، یانج yanc - یاوینج yawınc (بدی، گناه، جرم)، یارالماقyaralmaq – یاورالماقyawralmaq (خطا و اشتباه‌ کردن)، یارینجیق yarıncıq - یاورینجیقyawrıncıq (بد)، یاش yaş – یاویش yawış (ضرر، زیان)؛ و شاید کلمات یازماق yazmaq - یاویزماقyawızmaq (اشتباه ‌و خطا کردن)، یوباز yobaz و یوزyoz (عقیم، بی‌هوده‌ و بی‌فایده) هر دو محرف یابیز – یاویز، یاوان yavan – یاوقان yavqan (بی مزه، غذای بی‌گوشت و بی‌روغن و بدون مخلفات)، یاورو yavru – یاوریق yavrıq (بچه‌ی حیوانات، طفل، بچه‌، نوزاد، ضعیف؛ از فعل یابریماق – یاوریماق به‌ معنی بد شدن، از قوت افتادن، ضعیف گشتن)، یاو - یاغی yağı (دشمن) و تمام مشتقات آن، یاواش (حیوان رام، آرام، آهسته، خفیف، خوش‌خو، مطیع)، ...[2]

ارتباط دادن ریشه‌شناسیک کلمه‌ی جفنگ تورکی با «جَپ – زَف» اوستایی به‌ معنی دهن‌درّه ‌نادرست است. هم‌چنین ریشه‌یابی جفنگ به ‌صورت «جفت اه‌نگ» (اِیککه ‌اَنگ‌له، اه‌نگ: فکّ به ‌تورکی) و به‌ معنی «کسی که‌ دارای دو فک باشد و از حرف زدن خسته ‌نه‌شود»، غلط است. یکی به ‌این دلیل که‌ کلمه‌ی جفت فارسی در زبان تورکی به ‌صورت‌های جۆفت و جۆت تلفظ می‌شود و نه‌ جَف. .... کلمه‌ی «زِفان» در زبان پهلوی به ‌معنی نادرست و بی‌هوده، احتمالاً ‌ریشه‌ در کلمه‌ی تورکی – آلتاییک جفنگ – یاوه‌ دارد. نام دلاور سمکنانی «یاوه» در شاهنامه ‌هم که ‌در نبرد بزرگ، فرمانده‌ی پشت سپاه‌ گیو بود، احتمالاً کلمه‌ی تورکی یاوا است.