ترکیب جمعیتی ملی-قومی شهر اورمو (اورمیه) و حومه‌ی آن در کتاب دائره‌المعارف و ثبت سالانه‌ی آمریکائی حوادث مهم سال ١٨٦٩

ترکیب جمعیتی ملی-قومی شهر اورمو (اورمیه) و حومه‌ی آن در کتاب دائره‌المعارف و ثبت سالانه‌ی آمریکائی حوادث مهم سال ١٨٦٩

مئهران باهارلی

 

ترکیب جمعیتی ملی-قومی شهر اورمو (اورمیه) و حومه‌ی آن در سال ١٨٦٩ بنا به دائره‌المعارف سالانه‌ی آمریکایی
کل	ارمنی	کورد	آسوری	یهودی	تورک
٣١،۳٠٠	-	٧٥٠+	٨٠٠	١٠٠٠	٧٥٠+٢٨٠٠٠	جمعیت	شهر اورمو
	-	٢،٤٪	٢،٦٪	٣،٢٪	٩١،٩٪	درصد
٩٤،٥٠٠	١٠٠٠+١٥٠٠	٧٥٠٠+١٥٠٠	٢٠٠٠٠+١٥٠٠	-	١٥٠٠+٦٠٠٠٠	جمعیت	حومه‌ی اورمو
	٢،٦٪	٩،٥٪	٢۲،٨٪	-	٦٥،۱٪	درصد
١٢٥،٨٠٠	٢٥٠٠	٩٧٥٠	٢٢،٣٠٠	۱٠٠٠	٩٠،۲٥٠	جمعیت	کل ناحیه‌ی اورمو
	٢٪	٧،٨٪	١٧،٧٪	٠،٨٪	٧١،٧٪	درصد

 

درصد گروه‌های ملی در شهر اورمو (اورمیه) و حومه‌ی آن در سال ١٨٦٩ بنا به دائره‌المعارف سالانه‌ی آمریکایی
کل ناحیه‌ی اورمو	اطراف شهر اورمو	شهر اورمو
٧١،٧٪	٦٥،۱٪	٩١،٩٪	تورک
٠،٨٪	-	٣،٢٪	یهودی
١٧،٨٪	٢٣٪	٢،٥٪	آسوری
٧،٨٪	٩،٦٪	٢،٤٪	کورد
٢٪	٢،٧٪	-	ارمنی

 

PERCENTAGE OF ETHNIC GROUPS IN URMU (URMIA), AZERBAIJAN, TURKILI. YEAR 1867 Source: The American Annual Cyclopedia and Register of Important Events of the Year. Volume 8; Volume 1868, pages 621, 622
Ethnic Group	Town of Urmia	Countryside	Whole District of Urmia
Turk	%91.9	%65.1	%71.7
Jew	%3.2	%0.0	%0.8
Assyrian	%2.7	%22.8	%17.7
Kurd	%2.4	%9.5	%7.8
Armenian	%0.0	%2.6	%2

خلاصه

در کتاب دائره‌المعارف و ثبت سالانه‌ی آمریکائی حوادث مهم سال (The American Annual Cyclopedia and Register of Important Events of the Year) جلد ٨، سال ١٨٦٨ به نقل از مونیتؤر یونیوئرسئل (Le Moniteur Universel، روزنامه‌ی رسمی امپراتوری فرانسه، چاپ پاریس– شماره‌ی ۲٨٨، سه‌شنبه پانزده اوکتوبر سال ١٨٦٧) آماری در باره‌ی ترکیب جمعیتی قومی و دینی شهر و ناحیه‌ی اورمو (اورمیه) داده شده است. همان‌گونه که معلوم است میسیونرهای مسیحی و هئیت‌های سیاسی اوروپائی در دوره‌ی مذکور، حضور بسیار موثر و فعالی در غرب آزربایجان داشتند و به ویژه علاقه‌مند به تبیین ترکیب جمعیتی - ملی به منظور تغییر و مهندسی آن به نفع گروه‌های مسیحی و علیه تورک‌ها بودند. با این وصف می‌توان گفت که احتمال بزرگ‌نمائی شمار تورکان در این آمار وجود نه‌دارد و در نتیجه آمار مذکور تصویری کمابیش قابل قبول از ترکیب جمعیتی - ملی اورمو (اورمیه) و پیرامون آن در سال‌های مذکور را به‌دست می‌دهد. با بررسی این آمار معلوم می‌شود که در دوره‌ی مورد بحث ملت ما – که این گزارش به درستی نامی ملی‌اش را «تورک» ذکر می‌کند -  حداقل ٩٢ در صد (و با احتساب تورک‌های موسوی حداقل ٩٥ درصد) جمعیت شهر اورمو (اورمیه)، حداقل ٧٢ درصد (و با احتساب تورک‌های موسوی حداقل ٧۳ درصد) جمعیت کل ناحیه  و حداقل ٦٥ درصد جمعیت اطراف شهر را تشکیل می‌داد. ملت تورک در داخل شهر اورمو، اطراف شهر اورمو و کل ناحیه‌ی اورمو اکثریت مطلق جمعیتی را حائز بود. نکته‌ی جالب توجه دیگر آن که این آمار هم نشان می‌دهد که بزرگ‌ترین اقلیت دینی در داخل شهر اورمو (اورمیه)، یهودیان و یا در واقع تورک‌های موسوی و یا موسوی‌های تورک‌زبان (در ادامه‌ی مقاله) با ٣،٢٪ جمعیت شهر بودند. هم‌چنین در آن مقطع در داخل شهر اورمو (اورمیه) هیچ ارمنی ساکن نه‌بوده است.

Özet

Ekim 1867'de Fransa'nın Paris kentinde yayımlanan Le Moniteur Universel gazetesine atıf yapılarak hazırlanan "Amerikan Yıllık Ansiklopedisi ve Yılın Önemli Olayları Kaydı, Cilt 8, 1868" adlı kitapta, Türkili'inin Batı Azerbaycan bölgesindeki Urmu (Urmiye) şehri ve bölgesinin etnik ve dini nüfus kompozisyonuna ilişkin istatistikler verilmektedir. Bahsi geçen dönemde, Batı Azerbaycan'da güçlü ve aktif bir Hristiyan misyonerler ve Avrupalı ​​siyasi delegasyonlar bulunuyordu. Bunlar özellikle nüfusun gerçek etnik yapısını tespit ederek bölgenin demografik yapısını Hristiyan grupların lehine ve Türklerin aleyhine manipüle etmekle ilgileniyorlardı. Dolayısıyla, bu istatistiklerdeki Türk sayısının abartılması mümkün değildir. Sonuç olarak, bu istatistikler, söz konusu yıllarda Urmu (Urmiye) ve çevresinin demografik ve ulusal yapısı hakkında kabul edilebilir bir tablo sunmaktadır. Bu istatistiklere göre, söz konusu dönemde Türk halkı -ki raporda doğru olarak ulusal isimleriyle "Türkler" olarak anılmaktadır- Urmu (Urmiye) şehrinin nüfusunun yaklaşık yüzde 92'sini, ilçenin tamamının nüfusunun yüzde 72'sini ve şehrin çevresinin nüfusunun yüzde 65'ini oluşturmakta idi. Türk halkı her üç bölgede de mutlak çoğunluğa sahipti. Urmu (Urmiye) şehrindeki en büyük dini azınlık, nüfusun %3,2'sini oluşturan Yahudilerdi (Musevi Türkler veya Türkçe konuşan Museviler). Urmu'daki Kürt nüfusu o dönemde %2,4'ten azdı ve şehirde yaşayan Ermeni yoktu.

Abstract

In the book “The American Annual Cyclopedia and Register of Important Events of the Year, Volume 8, 1868”, citing the Le Moniteur Universel published in Paris, France in October 1867, statistics on the ethnic and religious population composition of the city and region of Urmu (Urmia) in western Azerbaijan, Turkili, are provided. During the mentioned period, Christian missionaries and European political delegations had a strong and active presence in West Azerbaijan. They were particularly interested in identifying the true ethnic composition of the population in order to manipulate the demographics of the region in favor of Christian groups and against the Turks. Therefore, there is no possibility of exaggerating the number of Turks in these statistics. As a result, these statistics provide an acceptable picture of the demographic and national composition of Urmu (Urmia) and its surroundings in the mentioned years. According to these statistics, during the period in question, the Turkish people - correctly referred to in the report by their national name, "Turks" - constituted nearly 92 percent of the population of the city of Urmu (Urmia), 72 percent of the entire district, and 65 percent of the city's surroundings. They held an absolute majority in all three areas. The largest religious minority in the city of Urmu (Urmia) were Jews (Judaist Turks or Turkish-speaking Judaists) making up 3.2% of the population. The Kurdish population in Urmu (Urmia) was less than 2.4% at that time, and there were no Armenians living in the city.

تحلیل آمار داده شده:

یهودیان و یا موسویان تورک؟: در این آمار منظور از اسرائیلیت‌ها معتقدین به دین موسوی است. این یهودیان، تورک‌زبان ویا موسویان تورک و جزئی از ملت تورک بودند. یعنی یک اقلیت قومی – ملی نه‌بوده، صرفا یک اقلیت دینی بودند (مانند تورکان شیعی و علوی و سنی و بهایی و ... امروزی). اکثریت موسویان در جمهوری آزربایجان فعلی به زبان تاتی از زبان‌های ایرانیک متکلم هستند، بنابراین تات‌های موسوی می‌باشند. اقلیت‌هایی از موسوی‌های گورجی و موسوی‌های روس هم در جمهوری آزربایجان وجود دارد. هیچ‌کدام از موسوی‌های تات، گورجی و روس به لحاظ تباری یهودی، یعنی اعقاب اسرائیلیت‌های باستان و سامی‌الاصل نیستند. موسویان شهر و منطقه‌ی اورمو و نواحی شمال آن بر خلاف موسویان جمهوری آزربایجان و قفقاز، نوعا تورک‌زبان و زبان مادریشان تورکی بود. علاوه بر آن، این تورک‌های موسوی هم به لحاظ تباری یهودی و اعقاب اسرائیلیت‌های باستان و سامی‌الاصل نه‌بودند. بلکه به احتمال بسیار و مانند قیریمچاک‌ها و قارائیت‌ها در شبه جزیره‌ی کریمه – اوکرایین که بر دین موسوی اما تورک – تاتار هستند، تورک‌های موسوی شهر و منطقه‌ی اورمو و نواحی شمال آن در آزربایجان غربی از نسل تورک‌های خزر که بر دین موسوی بودند هستند. بنابراین صحیح و دقیق‌تر آن است که تورک‌های موسوی شهر و منطقه‌ی اورمو و نواحی شمال به عنوان تورک قلمداد شوند (تورک‌های موسوی مانند تورک‌های شیعی، تورک‌های سنی، تورک‌های علوی، تورک‌های مسیحی، و تورک‌های بهایی). با قلمداد کردن موسوی‌های شهر و ناحیه‌ی اورمو به صورت تورک‌های منسوب به دین موسوی، درصد تورک‌ها در آمار فوق به ترتیب زیر خواهد بود:

تورک‌ها (شیعی، علوی، سنی، موسوی) در شهر اورمو: ۲٩،٧٥٠ نفر، ٩٥ درصد جمعیت شهر

تورک‌ها (شیعی، علوی، سنی، موسوی) در کل ناحیه‌ی اورمو: ٩۱،۲٥٠ نفر، ٧۳ درصد جمعیت کل ناحیه

تورک‌های مسیحی: در ناحیه‌ی اورمو دهاتی (باباری، سردری، درلاری، ...) وجود دارند که اهالی آن‌ها تورک‌زبان اما مسیحی و معتقد به کلیسای گریگوری ارمنی هستند. در دهه‌های اخیر در اثر فعالیت‌ها و تبلیغات ملیت‌گرایان ارمنی، این عده هویت ملی ارمنی را قبول و شروع به آموختن زبان ارمنی کرده‌اند. عده‌ای از محققین این‌ها را تورک‌های مسیحی قلمداد می‌کنند[1]. واقعا هم این احتمال وجود دارد که اقلا قسمتی از این عده، باقی‌مانده‌ی تورک‌های مسیحی دوره‌ی موغول و ایلخان‌لی و جالاییرلی و چوپان‌لی و ... و شاید پیش‌تر از آن در منطقه باشند.

از طرف دیگر، قسمت قابل توجهی از آسوری‌ها – سوریانی‌های کلیسای شرق در ناحیه‌ی اورمو و شمال عراق بی‌شک از نسل تورک‌ها و موغول‌های مسیحی هستند. این دسته‌جات تورک و موغول مسیحی منسوب به کلیسای شرق که مرکز روحانیشان در دوره‌ی سلاطین موغول -تورک مزبور به ترتیب در موصل و اورمو و مراغه بود، در آغاز در آئین‌ها و امور دینی خود زبان تورکی (اویغوری) با خطوط اویغوری و سوریانی را به کار می‌بردند، اما به تدریج تغییر زبان داده و سوریانی‌زبان شدند. اگرچه در قرن بیستم هنوز بعضی از الاهی‌ها و سرودهای آئینی این گروه از تورک‌های آسوری‌زبان شده در اورمو به زبان تورکی بود[2]. در شمال عراق نیز عده‌ای از تورک‌های مسیحی موسوم به جامعه‌ی «قالا گاوورلاری»، تا سده‌ی اخیر هنوز می‌زیستند. (بسیاری از دیگر تورک - موغول‌های مسیحی غرب آسیا و شرق اوروپا هم به مرور زمان جذب گروه‌های مسیحی همسایه مانند بولغاری، روم - یونانی، ارمنی، گورجی، اوکراینی، روسی، رومنی - مولداوی و ... شدند). با توجه به آن چه گفته شد، آشکار است که قسمت قابل توجهی از آسوری‌های ناحیه‌ی اورمو، تورک‌تبار و اصلا تورک - موغول‌های تغییر زبان داده به سوریانی – آسوری هستند. اما از آن جایی که این گروه امروز خود را تورک نه‌می‌داند و زبان تورکی را هم ترک کرده است، در تحلیل این آمار، به عنوان آسوری و نه تورک قبول شدند.

تحلیل آمار داده شده:

طبق این منبع جمعیت کل ناحیه‌ی اورمو (اورمیه) ١٢٥٨٠٠ نفر، شامل ٩٤٥٠٠ نفر در حومه (مرکب از ٣٦٠ روستا) و ٣١۳٠٠ نفر در خود شهر بود. جمعیت ناحیه‌ی اورمو (اورمیه) در متن انگلیسی به صورت ٩۳٥٠٠ ثبت گردیده که نادرست است. جمعیت صحیح ٩٤٥٠٠ است که با جمع کردن ٦٠٠٠٠ نفر در روستاهای تورک، ۲٠٠٠٠ نفر در روستاهای آسوری، ٧٥٠٠ نفر در روستاهای کورد، ۱٠٠٠ نفر در روستاهای ارمنی و ٦٠٠٠ نفر در روستاهای مختلط به ‌دست می‌آید.

در داخل شهر اورمو (اورمیه) یهودیان و یا اسرائیلیت‌ها و یا تورک‌های موسوی ١٠٠٠ نفر ذکر شده‌اند که آن‌ها را بزرگ‌ترین اقلیت دینی در شهر می‌سازد.

در داخل شهر اورمو (اورمیه) آسوری‌ها مرکب از ٢٠٠ کلدانی کاتولیک و ٦٠٠ نستوری، جمعا ٨٠٠ نفر بوده‌اند.

سنیان شهر اورمو (اورمیه) ١٥٠٠ نفر داده شده‌اند که محتملا همه تورکان سنی بوده‌اند. تا سال‌های اخیر تورک‌های سنی اورمو (اورمیه)، سالماس (سلماس) و .... در آمارها اغلب به صورت کورد نشان داده می‌شدند. علاوه بر آن در تمام قرن نوزده تا نیمه‌ی دوم قرن بیستم شهر اورمو (اورمیه) دارای اهالی کورد قابل ذکری نه‌بوده است. بنا به منابع بی شمار، در طول این دوره‌ی طولانی (در دوره‌های شیخ عبیدالله = شئخ گه‌لدی، سیمیتقو = کوردلوک، حکومت ملی آزربایجان، سال‌هاى انقلاب اسلامی، ...) حضور کوردان در تاریخ این شهر صرفا به صورت محاصره‌کننده‌گان و مهاجمین به شهر بوده است. ظهور جمعیت کورد در داخل شهر، پدیده‌ای ناشی از اسکان دادنشان توسط دولت ایران و مهاجرت‌های کوردان به اورمو (اورمیه) از مناطق دیگر کشور و از خارج (عراق) در دوره‌ی محمدرضا پهلوی و در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی است. با این همه من، محض احتیاط، نصف ١٥٠٠ سنی مربوطه را تورک و نیمه‌ی دیگر آن را کورد قلم‌داد کردم.

جمعیت شیعیان (تورک) شهر ٢٨ نفر ذکر شده که اشتباه تایپی است و صحیح آن ٢٨٠٠٠ است. در این آمار جامعه‌ی قابل توجه علویان تورک (علی‌اللهی‌ها) اورمو (اورمیه) به سبب آن که در ترکیب شیعیان آمده‌اند، جداگانه ذکر نه‌شده‌اند.

در حومه‌ی شهر، تعداد ارمنیان ١٠٠٠ نفر (در ٤ روستا)، آسوریان ٢٠٠٠٠ نفر که بین ١٥٠٠ تا ٢٠٠٠ نفر آن‌ها کلدانی کاتولیک بوده‌اند، کوردها ٧٥٠٠ (در ٣٠ روستا) و تورک‌ها ٦٠٠٠٠ نفر (در ٢١٥) روستا آمده است.

بنا به این آمار آسوریان، بزرگ‌ترین اقلیت قومی - دینی در اطراف شهر و کل ناحیه‌ی اورمو (اورمیه)، و پرشمارتر از کوردها بوده‌اند.

٢١ روستا با جمعیت کل ٦٠٠٠ نفر روستاهائی با ترکیب جمعیتی مختلط از آسوری کلدانی، ارمنی و محمّدی ذکر شده است. محمّدی می‌تواند شامل تورک و کورد باشد. در گذشته در منطقه بر خلاف روستاهای مختلط تورک و مسیحی (آسوری، ارمنی)، به سبب خصومت فوق‌العاده شدید کوردها با ارمنی‌ها و آسوری‌ها، روستاهای مختلط کورد و مسیحی معمول نه‌بود. بنابر این محمدی‌های مذکور در روستاهای مختلط تقریبا به صورت قطعی تورک هستند. با این همه من، محض احتیاط، جمعیت ٦٠٠٠ نفر مذکور را بین چهار عنصر ملی تورک، کورد، ارمنی و آسوری به طور مساوی تقسیم کردم.

خلاصه: با این وصف، داده‌های فوق را می‌توان به شکل زیر خلاصه کرد. تورک‌ها با حداقل ٩٢ درصد جمعیت در داخل شهر و ٧٢ درصد جمعیت در کل ناحیه، اکثریت مطلق اهالی را تشکیل می‌دادند. موسوی‌های تورک بزرگ‌ترین اقلیت دینی در داخل شهر، و آسوری‌ها بزرگ‌ترین اقلیت دینی – قومی در ناحیه بودند. در داخل شهر هیچ ارمنی ساکن نه‌بود.

ترکیب قومی - دینی جمعیت شهر و ناحیه‌ی اورمو (اورمیه) در سال ١٨٦٧:

تورک: حداقل ٩١،٩ درصد جمعیت شهر، حداقل ٦٥،۱ درصد جمعیت حومه، حداقل ٧١،٧ درصد جمعیت کل ناحیه

یهودی (موسوی‌های تورک): ٣،٢ درصد جمعیت شهر، ٠ درصد جمعیت حومه، ٠،٨ درصد جمعیت کل ناحیه

آسوری: ٢،٦ درصد جمعیت شهر،  ٢۲،٨ درصد جمعیت حومه، ١٧،٧ درصد جمعیت کل ناحیه

کورد: حداکثر ٢،٤ درصد جمعیت شهر، حداکثر ٩،٥ درصد جمعیت حومه، حداکثر ٧،٨ درصد جمعیت کل ناحیه

ارمنی: ٠ درصد جمعیت شهر، ٢،٦ درصد جمعیت حومه، ٢ درصد جمعیت کل ناحیه

متن بخش مربوط از «دائره‌المعارف سالانه‌ی آمریکائی»

The American Annual Cyclopedia and Register of Important Events of the Year ..., Volume 8; Volume 1868, pages 621, 622:

A correspondence of the Paris Moniteur (October 15, 1867) gives the following statistics on the district of Ooroomeeyah [Urmia], which has for many years been seat of Protestant missions:

The district has a population of about 125,000 inhabitants, of which 31,500 belong to the town of Ooroomeeyah [Urmia] and 93,500 to the 360 villages.

The country population is composed of 4 Armenian villages, with 1000 inhabitants; 90 Nestorian villages with about 20,000 inhabitants, of whom from 1,500 to 2,000 are Catholic Chaldees; 30 villages of Koords (Sunnite Mohammedans), [with] 7,500 inhabitants; 215 Turkish villages (Shiite Mohammedans), [with] 60,000 inhabitants; 21 villages, with a mixed population of Chaldees, Armenians, and Mohammedans, [with] 6,000 inhabitants.

The town of Ooroomeeyah [Urmia] numbers 200 Catholic Chaldees; 600 Nestorian Chaldees; 1,000 Israelites; 1,500 Sunnites, and 28[000] Shiites.

منبع:

THE AMERICAN ANNUAL CYCLOPAEDIA AND REGISTER OF IMPORTMT EYENTS OF THE YEAR 1868. Embracing Political, Civil, Military, And Social Affairs; Public Documents; Biography, Statistics, Commerce, Finance, Literature, Science, Agriculture, And Mechanical Industry. VOLUME VIII, pages 621, 622. New York: D. Appleton and Company, 90, 92 And 94 Grand Street. 1869.

لينک دانلود:

https://archive.org/details/americanannualcy8186unse/page/622/mode/2up

---

[1] مئهران باهارلی: تورک مسیحی‌له‌رین که‌ندله‌ری: باباری، سردری، درلاری

[2] تورک کؤکه‌ن‌لی آسورولاردان کلدانی-کاتولیک کیلیسه‌سی‌نه عایید آلتی تورک‌جه تانریدام-ایلاهی

by Mehran Baharli on Thursday, April 26, 2012 at 6:55pm