شعر «تورکییه‌یه خیالی سفر» شهریار، و نقدی بر انتشار آن توسط آزربایجان‌گرایان
مئهران باهارلی
ŞEHRİYAR’IN TÜRKİYE’YE HAYÂLİ SEFERİ ŞİİRİ, VE BU ŞİİRİN AZERBAYCANCILARCA YAPILAN NEŞRLERİNE ELEŞTİRİ
ŞEHRİYAR'S POEM “IMAGINARY EXPEDITION TO TÜRKİYE”, AND
CRITICISM OF THE PUBLICATIONS OF THIS POEM BY AZERBAIJANISTS
MÉHRAN BAHARLI
«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین
یازقالاری توپلوسو» پیتییی، بیرینجی جیلدده‌ن
“Sözümüz, Méhran
Baharlının yazqalar toplusu” pitiyinden, cild I
از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» - جلد اول
https://independent.academia.edu/MBaharli
https://sozumuz1.blogspot.com/
https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069
خلاصه:
شاعر تورک محمدحسین شهریار شعری به زبان تورکی معروف به «تورکییه‌یه خیالی سفر» دارد. این شعر که محصول عشق او به عوثمان‌لی و تورکیه است، وقوف شهریار بر ادبیات تورک اواخر عوثمان‌لی و اوائل دوره‌ی جمهوریت و تسلطش بر تاریخ سیاسی و فرهنگی و ادبی عوثمان‌لی و جمهوری تورکیه را نشان می‌دهد. در این شعر شهریار تورکیه را کانون جهان اسلام می‌خواند، هلال پرچم عوثمان‌لی – تورکیه را هلال نازنینی می‌نامد که مبدل به خورشید شد و «امپراتوری اسلام» (عوثمان‌لی) را آفرید، می‌گوید با یادآوری مارش استقلال چشمانش پُر اشک می‌شود، آیاصوفیا را نمازگاه مسلمانان می‌خواند، از مولانا جلال‌الدین رومی به عنوان عارف تورکیه‌ای یاد و مدفن او را آبده‌ی صوفیان می‌نامد، سلطان محمد فاتح را که با فتح استانبول به عمر امپراتوری بیزانس و قرون وسطی پایان داد می‌ستاید، تاریخ عوثمان‌لی را افتخارآمیز و فروپاشی آن را تاریک شدن جهان می‌نامد. بنا به شهریار خاک تورکیه معدن غیرت است، و خون شهیدان و استخوان‌های دلاوران را در آغوش خود دارد. او می‌گوید تورکیه دوباره بیرق جهان اسلام را در دست خواهد گرفت، آتاتورک را می‌ستاید و او را با ژان دارک قهرمان ملی فرانسه مقایسه می‌کند، استانبول را زیبای زیبارویان و دختر دریاها می‌نامد که مدنیت شرقی و غربی در آن به هم آمیخته است. شهریار می‌گوید یک فرزند تورک، و دارای خون، تبار، دین و زبان یک‌سان با تورکهای تورکیه است. او تورکهای تورکیه را برادران تنی و تورکیه را وطن مادرزادیش می‌نامد. او تورکیه را سر و تورکهای ساکن در ایران را بدنی می‌داند که در اثر اشتباهات اسلاف ملعون خود از یک‌دیگر جدا شده‌اند (اشاره به شاه اسماعیل اول و شاه عباس اول، شاه تهماسب اول و بعضی دیگر از شاهان صفوی که به تحریک کلیسای ارمنی و در مزدوری برای دولت‌های استعمارگر و صلیبی اوروپایی و به عنوان نیروی نیابتی آن‌ها در جنگ‌های وکالتی‌شان، جنگ سنی - شیعه و برادرکشی بین تورکان را به راه انداختند و پای دولت‌های امپریالیستی اوروپایی را به خاورمیانه‌ی عربی و غیر عربی و قفقاز باز کردند). شهریار نادر شاه را به خاطر تلاش‌هایش برای از بین بردن این جنون (صفویسم) می‌ستاید و اضافه می‌کند باید آن صفحات تلخ و ننگین تاریخ را فراموش نمود. او می‌گوید مطمئن است یک روز تورکهای ساکن در ایران و تورک‌ایلی و تورکیه به هم ملحق خواهند شد. شعر «تورکییه‌یه خیالی سفر» در نشرهای آثار تورکی شهریار در جمهوری آزربایجان و ایران، یا تماما سانسور گشته و منتشر نه‌شده، و یا با اغلاط منتشر شده است.
Özet
Türk şair Mehemmd Hüseyin Şehriyar "Türkiye'ye Hayâlî Bir Yolculuk" olarak bilinen Türkçe bir şiire sâhiptir. Şehriyar’ın Osmanlı’ya ve Türkiye'ye olan sevgisinin ürünü olan bu şiir, onun geç Osmanlı ile erken Cumhuriyet dönemlerindeki Türk edebiyatı ve Osmanlı İmparatorluğu ile Türkiye Cumhuriyeti'nin siyâsî, kültürel ve edebî târîhi hakkındaki derin bilgisini sergiliyor. Bu şiirde, Şehriyar Türkiye'yi İslam Dünyası’nın merkezi olarak tanımlıyor ve Osmanlı - Türkiye Bayrağındaki güzel hilâl’e, güneşe dönüşen ve "İslam (Osmanlı) İmparatorluğu"nu doğuran bir sembol olarak atıfta bulunur. Türkiye'nin İstiklal Marşı hatırladığında gözlerinin dolduğunu söylüyor. Ayasofya'dan Müslümanların ibâdethânesi, Mevlâna Celâleddin Rûmî'den Türk mutasavvıfı ve mezarından Sûfîlerin âbidesi olarak bahsediyor. İstanbul'u fethederek Bizans İmparatorluğu'na ve Orta Çağ’a son veren Sultan Mehmed Fâtih'i övüyor ve Osmanlı İmparatorluğu'nun târîhini şerefli, çöküşünün ise dünyanın karanlığa gömülmesi olduğunu söylüyor. Şehriyar'a göre Türkiye toprağı, baştan başa şehitlerin kanı ve yiğitlerin kemiklerini barındıran bir şevk ve onur mâdenidir. Şehriyar Türkiye'nin bir kez daha İslam Dünyası’nın bayrağını dalgalandıracağına inanıyor. Atatürk'ü övüyor ve onu Fıransa'nın ulusal kahramanı Jeanne d'Arc'a benzetiyor. İstanbul'dan Doğu ile Batı medeniyetlerinin iç içe geçtiyi, Güzellerin Güzeli ve Denizlerin Kızı olarak bahsediyor. Şehriyar, kendisinin bir Türk evladı olduğunu ve Türkiye Türkleriyle aynı kanı, soyu, dini ve dili paylaştığını söylüyor. Türkiye Türklerinden kardeşleri, Türkiye'den ise anavatanı olarak bahsediyor. Türkiye'yi baş, İran'da yaşayan Türkleri ise gövde olarak görür. Bu baş ve gövde lânetli seleflerinin (Ermeni Kilisesi tarafından kışkırtılan ve Haçlı Avrupa devletlerinin aracı ve onların vekâlet savaşlarında vekil güçü olarak, Türkler arasında kardeş katliamı ve Sünni - Şii savaşını başlatan, ve emperiyalist Avrupa devletlerinin ayağını Arap ve Arap olmayan Orta doğu ile Kafkasyaya açan Şah İsmail I, Şah Tahmasb I, Şah Abbas I ve diyer bâzı Safevi şahlarının) hatâları yüzünden birbirlerinden ayrılmıştır. Şehriyar, Nâdir Şah Afşar'ı bu Safevizm çılgınlığa son verme çabalarından dolayı övüyor, târîhin bu acı ve utanç verici sayfalarının unutulması gerektiyini söylüyor, İran'da yaşayan ve Türkili'nin Türkleriyle Türkiye'nin mutlaka bir gün yeniden birleşeceyine inanıyor. Şehriyar’ın "Türkiye'ye Hayâlî Bir Yolculuk" şiiri, onun Azerbaycan Cumhuriyeti ve İran’da basılan Türkçe eserlerinde ya tümden sansur edilerek yayımlanmamış, ya da belli okuma yanlışlığı ve deyiştirmelere uğrayarak yayımlanmıştır.
Abstract
Turkish poet Şehriyar (Shahriar) has a poem in the
Turkish language known as "An Imaginary Trip to Türkiye". This poem
showcases his love for the Ottomans and Türkiye, demonstrating his deep
knowledge of Turkish literature during the late Ottoman and early Republic
periods, as well as the political, cultural, and literary history of the
Ottoman Empire and the Republic of Türkiye. In this poem, Şehriyar describes
Türkiye as the center of the Islamic World, and refers to the beautiful Crescent
on the Ottoman - Türkiye flag as a symbol that transformed into the sun and
gave rise to the "Empire of Islam" (Ottomans).
He says that his eyes fill with tears whenever he remembers the Independence Anthem of Türkiye. He refers to Aya Sofya (Hagia Sophia) as the place of prayer for Muslims, Mevlana Jalal al-Din Rumi as a Turkish mystic, and calls his burial place the monument of the Sufis. He praises Sultan Mehmed Fatih, who ended the Byzantine Empire and Medieval Age by conquering Istanbul, and describes the history of the Ottoman Empire as honorable, with its collapse drowning the world in the darkness. According to Şehriyar, the soil of Türkiye is a cradle of zeal and honor, containing the blood of martyrs and the bones of brave men. He believes that Türkiye will once again hold the flag of the Islamic World. He praises Atatürk and compares him to Joan of Arc (Jeanne d'Arc), the national hero of France. He refers to Istanbul as the most beautiful of beauties and the daughter of the seas, where Eastern and Western civilizations are intertwined. Şehriyar says that he is a Turk, and shares the same blood, descent, religion, and language as the Turks of Türkiye. He refers to the Turks of Türkiye as his brothers and Türkiye as his motherland. He views Türkiye as the head and the Turks living in Iran as the body, which were separated from each other due to the mistakes of their cursed predecessors (Shah Ismail I, Shah Abbas I, and some other Safavid kings who were provoked by the Armenian Church, and acting as mercenaries for the crusaders and proxy powers in their proxy wars, started fratricide between the Turks, and the Sunni - Shia war, opening the way for imperialist European states into the Arab and non-Arab Middle East and the Caucasus). He praises Nadir Shah Afshar for his efforts to bring an end to this Safevism madness. Şehriyar believes that those bitter and shameful pages of history should be forgotten. He is confident that one day the Turks living in Iran, Türkili, and Türkiye will reunite. Shahriar's poem "An Imaginary Journey to Türkiye" has either been completely censored and omitted from his Turkish works published in the Republic of Azerbaijan and Iran, or it has been published with various reading errors or alterations.
.png)
.png)
.png)
مقدمه
شاعر معروف تورک محمدحسین شهریار شعری به زبان تورکی معروف به «تورکییه‌یه خیالی سفر» دارد. این شعر تورکی که محصول عشق و علاقه‌ی او به عوثمان‌لی و تورکیه است، از جهات دیگر هم دارای اهمیت می‌باشد:
١- وقوف و تسلط شهریار بر ادبیات تورک اواخر عوثمان‌لی و اوائل دوره‌ی جمهوریت، که با نام بردن شهریار سه بار از هر کدام از توفیق فیکرت و یحیا کمال و دو بار از محمت عاکیف آشکار است. او در این شعر، خود را هم‌ردیف فیکرت و یحیا کمال و در زمره‌ی آخرین ادباء تورک شمرده است.
٢-تسلط بر تاریخ سیاسی و فرهنگی و ادبی عوثمان‌لی و جمهوری تورکیه، که با نام بردن از امپراتوری عوثمان‌لی، سلطان محمد فاتح، هلال و سانجاق عوثمان‌لی، اشاره‌ی من غیر مستقیم به افسانه‌ی مربوط به سمبولیزم هلال ماه بر پرچم عوثمان‌لی (انعکاس نور هلال ماه بر دریای خون عساکر عوثمان‌لی در میدان جنگ کوسووا ١٣٨٩)، تبدیل آیاصوفیا به جامع، منزلت مولانا جلال‌الدین رومی و قونیه در فرهنگ آناتولی و تورکیه و تصوف و عرفان تورک، مارش استقلال تورکیه، ژؤن تورک‌ها و ژؤن تورکییا، آتاتورک، هیکل و مجسمه‌ی آتاتورک، اشاره به حاکمیت جهانی تورک‌ها (دوکترین قیزیل آلما) و .... آشکار است.
٣-خلاصه‌ی شعر: شهریار تورکیه را اوجاق و کانون جهان اسلام می‌نامد. به همین جهت استانبول - ایستانبول را عامداً به صورت ایسلامبول – «اسلامبول» به معنی شهر مسلمانان می‌نویسد (بوْل: مخفف پولیس – شهر. اسم ایستانبول در آغاز در فورم «ایستان بول» و در زبان یونانی به معنی ایچه‌ری شه‌هیر – شهر داخلی در شهر بزرگ و متروپول قسطنطنیه بود). شهریار به دفعات هلال پرچم عوثمان‌لی – تورکیه را ذکر و آن را «اینجه هیلال» - هلال نازنین که مبدل به خورشید شد و «امپراتوری اسلام» یعنی امپراتوری مسلمانان و یا عوثمان‌لی را آفرید می‌نامد (اسلام در زبان تورکی به معنی مسلمانان هم است)، مارش استقلال اثر مَحْمَت عاکیف را ذکر می‌کند و می‌گوید با یاد آوردن این مارش چشمانش پر اشک می‌شود، آیاصوفیا را مصلّی و نمازگاه مسلمانان می‌خواند (آتاتورک آن را به موزه تبدیل کرده بود، اخیراً توسط آ.ک.پ. دوباره به جامع تبدیل شد)، از مولانا جلال‌الدین رومی به عنوان عارف تورکیه‌ای یاد و مدفن او را آبده‌ی صوفیان می‌نامد. سلطان مَحْمَت فاتح را که با فتح استانبول، فاتحه‌ی امپراتوری بیزانس را خواند و به قرون وسطی پایان داد می‌ستاید، تاریخ عوثمان‌لی را افتخارآمیز و فروپاشی آن را مانند پوشانیدن روی خورشید و تاریک شدن جهان می‌نامد، خاک تورکیه را سرزمینی می‌داند که کان و معدن غیرت است، بیشتر از چشمه‌هایش خون شهیدان و بیشتر از سنگ‌هایش استخوان‌های دلاوران را در آغوش خود دارد.
شهریار می‌گوید او در تورکیه احساس غربت نه‌می‌کند، چرا که فرزند تورک است و تورکهای تورکیه برادران تنی و تورکیه سرزمین مادری اوست. او تورکیه را مانند سر و خود (تورکهای تورک‌ایلی و ایران) را مانند یک بدن صرفاً عمل کننده‌ی بدون تعقّل توصیف می‌کند که در اثر اشتباهات اسلاف ملعون و ناخلف خود از سر خود جدا شده‌اند (اشاره به شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب اول و شاه عباس اول و بعضی دیگر از شاهان صفوی که به تحریک کلیسای ارمنی و مزدوری برای صلیبیان و به عنوان نیروی وکالتی آن‌ها در جنگ‌های نیابتی‌شان، جنگ سنی - شیعه و برادرکشی بین تورکان را به راه انداختند و باعث شدند که پای دولت‌های استعمارگر و امپریالیستی غربی به خاورمیانه‌ی عربی و غیر عربی و قفقاز باز شود). وی می‌گوید مطمئن است لاشه (بدن) و سر یک روز و به دست تورکیه به هم ملحق خوا هند شد. شهریار با سر و یا مغز متفکر نامیدن عوثمان‌لی – تورکیه، بدن و لش نامیدن تورکهای ساکن در ایران و تورک‌ایلی، آگاهانه عوثمان‌لی – تورکیه را به سبب نقش مثبتشان در تعالی مسلمانان و تورک‌ها تعزیز و تکریم، و اسلاف و گذشته‌گان تورکهای ساکن در ایران و تورک‌ایلی را به سبب ایجاد اختلاف در میان مسلمانان و در میان تورک‌ها تحقیر و تخفیف کرده است. شهریار می‌گوید باید آن صفحات تلخ و ننگین تاریخ را پاره کرد و فراموش نمود. وی در این مقام نام نادر شاه افشار (به سبب تلاش او برای از بین بردن اختلاف شیعه و سنی، نابود کردن دوکترین «صفویسم»، و شاید الحاق دولت و قلمروی افشاری به عوثمان‌لی) و رضا شاه (به سبب مبارزه‌ی هر چند سطحی او با بنیادگرایی دینی و فاناتیزم و روحانیت شیعه) را ذکر می‌کند. وی آتاتورک را می‌ستاید و او را به عنوان یک ژؤن تورک به ژان دارک قهرمان ملی فرانسه که در آن کشور به عنوان قدّیس و ناجی ملت قبول می‌شود تشبیه می‌کند.
شهریار می‌گوید ماضی تورکیه افتخاری برای آینده‌ی او که ابدیاً عزت و شان می‌باشد است. عوثمان‌لی دوباره عَلَم و بیرق جهان اسلام را در دست خواهد گرفت. جالب توجه است که او در این‌جا که مربوط به آینده است به جای اسم تورکیه، عوثمان‌لی را به کار برده، که ممکن است ناشی از آن باشد که او اعتلای تورکیه را در بازگشت به ذهنیت عوثمان‌لی می‌داند. به نظر شهریار افول تورکییه و تورکهای ساکن در ایران و ... به سبب لاقید ماندن آن‌ها به دین بوده است. وی استانبول را زیبای زیبارویان و دختر دریاها و عروس دریا می‌نامد که مدنیت شرقی و غربی در آن به هم آمیخته و نسلی اصیل را در خود تربیت خواهد کرد، نسلی که با معرفت و دانش و عزت نفس ریشه‌ی جهل و فقر را برخواهد کند. وی در نهایت می‌گوید ما تورک‌ها این بار نه‌باید به فکر بنده کردن جهان (اشاره به «دوکترین قیزیل آلما» و یا حاکمیت جهانی)، بلکه باید به دنبال آن باشیم که جهان به ما به چشم انسان به‌نگرد (و از تورک‌ستیزی دست بردارد).
٤- شعر «تورکییه‌یه خیالی سفر» از جهات تبیین وجود و درجه‌ی شعور ملی تورک در شهریار هم مفید است. این شعر نشان می‌دهد شهریار کاملاً بر تورکیت خود و یگانه‌گی زبانی، دینی و تباری بین تورکان ساکن در ایران و تورکیه واقف بود. به عنوان مثال آن‌جا که می‌گوید او یک تورک‌زاد (تورک‌اوغلو) و دارای خون، تبار، دین و زبان یک‌سان با تورکهای تورکیه است، تورکهای تورکیه را برادران تنی و تورکیه را وطن مادرزادیش می‌نامد، در تورکیه احساس غربت نه‌می‌کند، تورکیه را سر و تورکهای ساکن در ایران را بدنی می‌داند که باید دوباره به هم‌دیگر روی آورده، دست به دست داده و به هم ملحق شوند، ....
٥-این شعر هم‌چنین نشان می‌دهد که علی رغم وقوف شهریار بر تورکیتش، و خدمت تاریخی بی‌نظیری که با سرودن منظومه‌ی تورکی «حیدربابایا سلام»[1] به زبان و فرهنگ و ادبیات و ملت تورک نموده، شعور ملی تورک او بالغ و کامل نهبود[2]. به عنوان نمونه:
-شهریار «تورک» و «ایران‌لی» را هم‌ردیف ذکر می‌کند. در حالی که این‌گونه کاربرد نادرست است. زیرا «تورک» نام ملیت، و «ایران‌لی – ایرانی» نام تابعیت است و به هیچ وجه هم‌ردیف یک‌دیگر نیستند. این کاربرد ناشی از آن است که شهریار «ایرانی» را نام ملیت می‌دانست و معتقد به وجود «ملت ایران» بود. او «تورک» را به صورت یک هویت قومی – زبانی قسمتی از ملت ایران استفاده می‌کرد.
- شهریار خود را در اثر تاثیرات پان‌ایرانیسم، آزربایجان‌گرایی پان‌ایرانیستی و استالینیستی «آزه‌ر بالاسی» می‌نامد. «آذر» و اسامی قومی ساخته شده با آن (آذری، آذر ائلی، آذر اوغلو، آذر بالاسی، ....) دیگرنام‌گذاری‌هایی استعماری، صلیبی، پان‌ایرانیستی، استالینیستی، نژادپرستانه و ضد تورک برای تجزیه‌ی ملت تورک (اوغوزهای غربی) ساکن در ایران و نامیدن قسمتی از آن که ساکن در آزربایجان است، و نیز تجزیه‌ی وطن تورک – تورک‌ایلی - می‌باشد[3].
-شهریار به هنگام نکوهش تعصبات مذهبی، نام رضا شاه – شخصیتی فوق‌العاده منفی در تاریخ تورک - را هم‌راه با نادر شاه - شخصیتی ملی در تاریخ تورک - می‌برد. زیرا رضا شاه هم‌خوان با مودرنیته، سیاست‌های تجددمآبانه و ضد بنیادگرایی اسلامی و تعصبات شیعی را درجه‌ی معینی و اغلب به طور سطحی به اجرا گذارد. با این همه رضا شاه به آخرین سلسله و دولت تورک در ایران خاتمه داد و نسل‌کشی زبانی و ملی تورک در ایران را هم به سیاست استراتژیک و راه‌بردی دولت ایران تبدیل کرد. هیچ تورکی که این وجه شدیدا ضد تورک رضا شاه را نه‌بیند و یا بدون ذکر آن به تمجید از رضا شاه به‌پردازد، نه‌می‌تواند دارای شعور ملی تورک و شخصیتی ملی باشد. دقیقاً به همین دلیل هم (در کنار دلائل بی شمار دیگر)، پیشه‌وری یک شخص غیر ملی است. زیرا نه تنها در هیچ کدام از آثار خود و در تمام طول عمرش هرگز ذکری از تاریخ و دولت‌مداری تورک و پایان دادن به آن‌ها توسط رضا شاه و نسل‌کشی زبانی و ملی تورک توسط او نه‌کرد، بلکه در مواردی به مدح و ستایش رضا شاه پرداخت.
دوکتور یوسوف گه‌دیک‌لی، اولین ناشر شعر تورکییه‌یه خیالی سفر در سال ١٩٩٠
شعر تورکییه‌یه خیالی سفر نخستین بار توسط دوکتور یوسوف گه‌دیک‌لی (Yusuf Gedikli) در تورکیه به سال ١٩٩٠منتشر و به جامعه‌ی ادبی تورک معرفی شده است[4]. با این همه در این اولین نشر، چند اشتباه قرائتی کوچک رخ داده است:
-«قارا بیر توفان .... حَمْلی اه‌ییلدیک‌ده جالیرQara bir tûfân .... hemli eyildikde calır .... » ترجمه‌ی این دو بند چنین است: توفان سیاهی که دریا را بلند کرده و در کمر خود حمل می‌نماید و روی آفتاب را پوشانیده سیاه می‌کند، مانند سیمرغ خیال من است که سرمست از اوجی که گرفته، به هنگام خم شدن بار و محموله‌اش را بر روی زمین می‌ریزد. در این بیت، «حَمْل» به معنی بار و محموله (بچه در شکم، میوه‌ی درخت و ....) است. احتمالا منظور شهریار از ریختن دریا و یا محموله‌ی توفان سیاه که به هنگام خم شدن می‌ریزد، گریستن و اشک‌ها به سبب ملال خاطری است که پوشیده شدن آفتاب، یعنی فروپاشی امپراتوری عوثمان‌لی ایجاد می‌کند. در نشر گه‌دیک‌لی کلمه‌ی «حَمَل» به صورت اشتباه «هیمن» (سرود و مارش)، «جالیر» (می‌ریزد) به صورت اشتباه چالیر (می‌نوازد)، «اه‌یدیک‌ده – اَگدیکده» (به هنگام خم کردن) به صورت اشتباه «اهکیدیکده» (که بی معنی است)، و کل مصراع به صورت اشتباه و نامفهوم «هیمنی اهکیدیکده چالیر (himni ekidikde çalır) خوانده شده است.
- در نشر گه‌دیک‌لی به جای مصراع «بونو نادیر ده، رضا شاه دا دوُیوُپBunu Nâdir de Rıza Şah da duyup » که در دست‌خط شهریار وجود دارد، مصراع «نادیر ده او واخت دویموشدوNâdir de o vaxt duymuşdu » آمده است. شهریار این شعر را مدت‌ها قبل از انقلاب اسلامی ایران سروده و ترسی از تمجید کردن تلاش‌های نادر شاه برای از بین بردن اختلاف شیعه و سنی، و اقدامات معین رضا شاه در راستای سکولاریزم نه داشته است. اما نشر گه‌دیک‌لی مربوط به ۱۱ سال بعد از انقلاب اسلامی ایران است که ظاهرا باعث شده در این بیت تغییراتی داده شود. معلوم نیست که این مصراع را چه کسی تغییر داده است. شاید احمد آزه‌رلی تبریزی که این شعر را یافته و به دوکتور یوسوف گه‌دیک‌لی فرستاده (در ادامه‌ی مقاله)، در تلاش برای تطابق با شرایط بعد از انقلاب اسلامی و دشمنی شدید رژیم جدید جمهوری اسلامی با سلطنت پهلوی، اسم «رضا شاه» را حذف کرده و مصراع حاوی آن را تغییر داده و این فورم تحریف شده را به یوسوف گه‌دیک‌لی فرستاده است.
- در نشر گه‌دیک‌لی «صلابتْ عَلَمی» به صورت «صلابتْ عالَمی» خوانده شده است.
- در نشر گه‌دیک‌لی «شرق و غربی مدنیت» به معنی مدنیت‌های شرقی و غربی، به صورت «شرقی، غربی مدنیت» یعنی غرب و شرق مدنیت خوانده شده است.
حذف این شعر در دو نشر آزربایجان‌گرایانه
١-دوکتور یوسوف گه‌دیک‌لی در زیرنویسی که برای این شعر نوشته می‌گوید اصغر فردی تبریزی این شعر شهریار را عمداً و قصداً در چاپ دیوان تورکی او حذف و سانسور کرده است. اصغر فردی تبریزی یک آزربایجان‌گرای التقاطی – ایران‌گرا و شدیدا ضد عوثمان‌لی – ضد تورکیه، منسوب به جریان تاریخی مانقورتیسم تبریزی، و وابسته به دولت جمهوری اسلامی ایران، و مدافع و مجری سیاست‌های ضد تورک و ضد تورکیه‌ای او بود[5].
٢-در چاپ‌های کتاب «محمد حسین شهریار تورکی دیوانی کلیاتی» توسط دوکتور پروفسور حمید محمدزاده - یک آزربایجان‌گرای کلاسیک - هم (از جمله در چاپ ششم ١٣٧١، چاپ پانزدهم ١٣٨٠، ...) شعر «تورکییه‌یه خیالی سفر» درج نه‌شده است. علی رغم آن که بنا به یوسوف گه‌دیک‌لی، حمید محمدزاده این شعر را از باجناق شهریار به دست آورده و قطعاً از وجود آن آگاه بود.
نقدی بر انتشار شعر «تورکییه‌یه خیالی سفر» و کتاب «یالان دونیا» (اشعار تورکی شهریار) توسط حکیمه بلوری در جمهوری آزربایجان
حکیمه بلوری، شاعری با ملیت تباری تورک اما ملیت انتخابی آزربایجانی اصلاً از زنجان – زه‌نگان تورک‌ایلی، گزیده‌ای از اشعار تورکی شهریار را به صورت یک کتاب با نام «محمدحسین شهریار، یالان دونیا» در سال ١٩٩٣ در باکو پایتخت جمهوری آزربایجان منتشر کرده[6] که در آن شعر «تورکییه‌یه خیالی بیر سفر» هم گنجانده شده است. حکیمه بلوری این کتاب را بر اساس ایدئولوژی آزربایجان‌گرایی استالینیستی و هویت ملی آزربایجانی موجود در جمهوری آزربایجان شوروی تهیه کرده است. به همین دلیل در مقدمه، در ثبت اشعار و در زیرنویس‌های توضیحی‌اش، اغلاط و اشتباهات و وارونه‌نمایی‌هایی ایدئولوژیک وجود دارد. در زیر مورد شعر تورکییه‌یه خیالی بیر سفر و مقدمه‌ی کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا» را بررسی کرده‌ام.
اشتباهات، اغلاط در متن شعر:
تحریف و آزربایجان‌جا ساختن زبان تورکی شهریار:
در کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا» مانند نشر تمام آثار تورکی در جمهوری آزربایجان و توسط آزربایجان‌گرایان در ایران، زبان تورکی اصلی اشعار شامل شعر تورکییه‌یه خیالی سفر آزربایجانیزه شده؛ تلفظ‌ها و املاها، با هدف ایجاد واگرایی و غیریت از تورکی رایج در تورکیه، تحریف و بازنویسی گردیده است:
-تغییر «-یپ» به -یب: شهریار در دست‌خط خود اغلب فورم -یپ را، مطابق با
تلفظ اکثریت مطلق مردم تورک ساکن در تورک‌ایلی و ایران به کار برده که مشابه تلفظ
تورکیه است (یاشاردیپ، دوروپ، دوزولوپ، یاپیلیپ، یارانیپ، قوشولوپ، آلیپ). اما در
کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا»، -یپ‌ها به -یب تغییر داده شده‌اند.
-قرائت «دیییر» به صورت دئییر: شهریار در دست‌خط خود فورم «دییر»
را، مطابق با تلفظ «دیییر» اکثریت مطلق مردم تورک ساکن در تورک‌ایلی و ایران به
کار برده است. (در بعضی لهجه‌های تورکی، از جمله در استان همدان، مصدر دئمه‌ک هم، مانند
تورکی قدیم و شرقی به صورت دیمه‌ک تلفظ می‌شود). اما در کتاب
«محمدحسین شهریار، یالان دونیا»، ناشرین دیییر را به «دئییر» تغییر داده‌اند.
-تبدیل «توپراغی» به تورپاغی: شهریار در دست‌خط خود فورم
توپراغی را که مشابه تلفظ تورکیه است به کار برده، اما در کتاب «محمدحسین شهریار، یالان
دونیا»، کلمه‌ی توپراغی با تورپاغی تعویض شده است.
-املای دویقو، دویقوم و چولقالاییر به صورت به ترتیب دویغو، دویغوم و
چولغالاییر. در لهجه‌های تورکی تورک‌ایلی و دیگر نقاط ایران، این کلمات مانند
تورکیه با ق تلفظ می‌شوند و نه با غ. اما در کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا»،
همه با «غ» نوشته شده است (احتمالا تلفظ حرف ق در این کلمات تورکی به صورت غ، از
تاثیرات زبان موغولی است. مثلا کلمات خاقان و آقا در موغولی کلاسیک به قاغان و آغا
تبدیل می‌شوند).
-شهریار در دو جا زمان حال را نزدیک به تلفظ آناتولیایی و به صورت‌های «آلقیشلییورام (نزدیک به آلقیشلییوروم تورکیه) و دییوره‌م (نزدیک به دییوروم تورکیه) نوشته است. این هر دو در نشر حکیمه بلوری آزربایجانیزه و به ترتیب تبدیل به آلقیش‌لاییرام و دئییره‌م شده‌اند.
اشتباهات قرائتی در کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا»:
-تغییر تورکییا به تورکییه. شهریار آگاهانه فورم «تورکییا»
را برای ایجاد قافیه با «آیا صوفیا» و «قونیا» به کار برده است. در کتاب «محمدحسین
شهریار، یالان دونیا» تورکییا به تورکییه تغییر داده شده است.
-قرائت «حملی‌نی اه‌یدیک‌ده جالیر» به صورت «هیمنی، اهکیدیکده
چالیر».
حکیمه بلوری شعر تورکییه‌یه خیالی سفر را از کتاب یوسوف گه‌دیک‌لی گرفته، در نتیجه‌ی
تمام اشتباهات گه‌دیک‌لی شامل قرائت اشتباه این بیت توسط گه‌دیک‌لی را هم عینا به
نشر خود منتقل کرده است.
-در
زیرنویس، «اهکیدیکده» مربوط به کلمه‌ی «اکید» دانسته شده و به صورت نادرست قطعیت‌له،
تاکیدله معنی شده است. در حالی که اصلاً کلمه‌ای به صورت اکیدیک نه در زبان تورکی،
نه در زبان‌های فارسی و عربی و نه در این شعر وجود نه‌دارد. «اهکیدیکده چالیر»،
قرائت اشتباه «اه‌یدیک‌ده جالیر» (یعنی اه‌یه‌ن‌ده جالیر-جالاییر) توسط یوسوف گه‌دیک‌لی
است که حکیمه بلوری هم آن را اخذ و در کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا» بازنشر
کرده است.
-
به جای مصراع اصلی «بونو نادیر ده، ریضا شاه دا دویوپ»، مصراع تحریف شده‌ی «بونو
نادیر ده او واخت دویموشدو» جای گرفته است.
همان‌گونه که ذکر شد حکیمه بلوری شعر تورکییه‌یه خیالی سفر را از کتاب
یوسوف گه‌دیک‌لی گرفته، و در این
حین تمام اشتباهات موجود در آن از جمله این بیت را هم به نشر خود کتاب «محمدحسین
شهریار، یالان دونیا» منتقل کرده است.
-
نوشتن مُلک - مولک به معنی یورت و اؤلکه، به صورت فلک: قول قانات آچدی گئنیش بیر
مولکه.
-
نوشتن سانکێ (Sankı) در تخالف با
قانون هماهنگی اصوات تورکی به صورت سانکی (Sanki) (فورم استاندارد در تورکی تورکیه). در یک مورد هم این
کلمه به صورت تفکیک شده‌ی «سان کی» ثبت شده است.
-
نوشتن «شرق، غربی مدنیت» به صورت «شرقی، غربی، مدنیت»
-
نوشتن «سیمرغِ خیالیم» بدون کسره‌ی اضافی و به صورت «سیمرغْ خیالیم».
-
قرائت مِرّیخ – میرریخ به صورت مَرّیخ. در حالی که در زبان تورکی کلمه‌ی عربی
مِرّیخ به صورت میرریخ تلفظ می‌شود و نه با فتحه بر میم.
-
قرائت توْمار به صورت توُمار. در حالی که تلفظ تورکی این کلمه توْمار، و توُمار تلفظ
فارسی - عربی آن است.
-
قرائت ژؤن (Jön) به صورت ژوْن.
-
نوشتن «ایچقیریق» به صورت «هیچقیریق». فعل ایچقیرماق
(اێژقێرماق) لهجه‌ی تورکی، ما در لهجه‌های آناتولی - بالکان با افزودن یک «ه» به
اول آن به صورت هیچقیرماق تلفظ می‌شود. شهریار در شعر خود فورم «ایچقیریق»، و نه
«هیچقیریق» را به کار برده است.
- نوشتن «چیخاراق تاریخیمیزده‌ن» به صورت «چیخاریق تاریخیمیزده‌ن».
-
قرائت «تصویر ائدیره‌م» به صورت «تصویر ائده‌ریم».
-نوشتن «تورک» با حرف کوچک. در حالی که نام‌های خاص و در این میان نام ملت ما «تورک» می‌باید با حرف بزرگ نوشته شود.
اشتباهات، اغلاط و وارونه‌نمایی‌ها در عرصه‌ی هویتی در شعر، زیرنویس‌ها و مقدمه‌ی کتاب یالان دونیا
حکیمه بلوری این اثر را بر اساس هویت ملی آزربایجانی و ایدئولوژی آزربایجان‌گرایی رایج در جمهوری آزربایجان تهیه کرده است. ایدئولوژی آزربایجان‌گرایی استالینیستی، بر اساس اصل «هدف وسیله را توجیه می‌کند» خود را مجاز و موظف به وارونه‌نمایی و تغییر واقعیت‌ها و تحریف هویت ملی مردم تورک و شخصیت‌های معاصر و تاریخی تورک، و سابقه‌تراشی برای «ملت آزربایجان» می‌داند. این حادثه در این اثر هم رخ داده است.
-در مقدمه‌ی کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا»، نام زبان ما از «تورکی» به آزربایجانی، نام ملت ما از «تورک» به ملت آزربایجان، نام «ادبیات تورک» به ادبیات آزربایجانی .... تغییر داده شده است. این دیگرنام‌گذاری، ضد تورک و هم‌سو با سیاست‌های پان‌ایرانیستی و صلیبی هستند.
-در مقدمه‌ی کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا»، «هویت ملی تباری» و «هویت ملی انتخابی» شهریار وارونه‌نمایی و او به صورت یک شخصیت معتقد به ملت آزربایجان و زبان آزربایجانی و وطن آزربایجان و .... معرفی شده است. هیچ کدام از این‌ها صحت نه‌دارد. شهریار حتی در اشعاری از او که در این کتاب آمده‌‌اند خود را «تورک» و زبانش را «تورکی» و «تورک‌ون دیلی» و .... می‌نامد و نه آزربایجانی. در این شعر هم او خود را «تورک اوغلو» نامیده است.
- «ملیت انتخابی» شهریار بر خلاف تقدیم حکیمه بلوری در کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا»، نه آزربایجانی، و نه حتی تورک، بلکه «ایرانی» بود. شهریار به «ملت ایران» معتقد بود و ملیت خود را هم ایرانی، تورکهای ساکن در ایران را صرفا اجزایی از ملت ایران که به تورکی صحبت می‌کردند، و زبان ملی همه‌ی ایرانیان را شامل تورک‌ها و خودش فارسی می‌دانست.
- بر خلاف آنچه تقدیم حکیمه بلوری در کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا» ترسیم کرده، شهریار یک «وطن‌پرور آزربایجانی» نهبود. شهریار نه آزربایجان، بلکه ایران را وطن خود می‌دانست. او در اشعارش صراحتا بیان کرده است که اگر آزربایجان خواستار سرنوشتی به غیر از ایرانی بودن و یا خارج از ترکیب ایران شود، زبان او باید لال گردد، یعنی تورکی باید ریشه‌کن شود.
-در مقدمه‌ی کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا»، تصویری غیر واقعی از شخصیت سیاسی شهریار آفریده شده است. کسی که این مقدمه را به‌خواند گمان می‌کند شهریار تو گویی یک مبارز مارکسیست لنینیست بود که تمام عمر خود را بر علیه امپریالیست‌ها و سرمایه‌دارها و فئودال‌ها و .... جنگیده است. این‌ها همه خیال‌بافی‌ها و ادبیات کلیشه‌ای مرسوم آزربایجان‌گرایی استالینیستی است. شهریار در عوالم دیگری می‌زیست، سیاسی و آکتیویست و مبارز نهبود. او دنیای دیگری داشت و علی رغم خدمات معینی که به شعر و ادبیات و فرهنگ تورک کرده، به لحاظ سیاسی عموماً متمایل به قدرت حاکمه، چه در دوره‌ی پهلوی و چه در دوره‌ی جمهوری اسلامی ایران بود.
- در کتاب ایسلامبول به ایستامبول تغییر داده شده است. شهریار در شعر خود آگاهانه فورم «اسلامبول» را به کار برده است. زیرا اساس تز شهریار در این شعر آن است که عوثمان‌لی و تورکییه اوجاق اسلام بوده و هستند و افولی که در میان تورکهای تورکیه و ایران دیده می‌شود، ناشی از دور شدن از دین اسلام، و عزت دوباره‌ی آن‌ها منوط به بازگشت به اسلام است. به همین سبب تغییر اسلامبول به معنی شهر مسلمان‌ها که منظور شهریار بود، به استانبول توسط حکیمه بلوری در کتاب «محمدحسین شهریار، یالان دونیا»، تحریفی در تناقض با روح این شعر و بر خلاف پیام شهریار است.
-در زیرنویس‌های مربوط به سلطان محمد فاتح، توفیق فکرت، محمت عاکف، یحیا کمال، .... حکیمه بلوری آن‌ها را «تورک» (در تقابل با «آزربایجانی») به معنی ملت تورک ساکن در تورکیه معرفی کرده است. به کار بردن تورک صرفاً برای عوثمان‌لی‌ها – تورکیه‌ای‌ها توسط آزربایجان‌گرایان و تخصیص و انحصار این نام قومی – ملی به آن‌ها، با هدف انکار تورک بودن نام ملی و ملیت مردم تورک ساکن در تورک‌ایلی و دیگر نقاط ایران انجام می‌گیرد و خواه ناخواه دشمنی با ملت تورک ساکن در ایران و هم‌سویی با و خدمت به پان‌ایرانیسم و ذهنیت صلیبی ضد تورک است.
- در کتاب نادر شاه به صورت شاه ایران - ایران شاهی معرفی شده است. حال آن که نادر شاه، شاه تورک کشور ایران بود.در ایدئولوژی آزربایجان‌گرایی زیرگروه‌های ملت تورک ما (اوغوزهای غربی) که در خارج جوغرافیای آزربایجان در دیگر نقاط ایران مستقر بوده و هستند، جزء «ملت آزربایجان» شمرده نه‌می‌شوند. در تطابق با این تلقی مخدوش و ضد ملی آزربایجان‌گرایانه حکیمه بلوری هم نادر شاه افشار را که اهل خوراسان بود، نه به صورت یک شاه تورک، بلکه به صورت شاه ایران معرفی کرده است. انکار تورکیت نادر شاه هم‌خوان با تفکرات پان‌ایرانیستی و ذهنیت صلیبی ضد تورک است.
-حکیمه بلوری در زیرنویس مربوط به نادر شاه علت ذکر نام او توسط شهریار را سیاست «مرکزگرایی» نادر شاه عنوان کرده که نادرست است. زیرا شهریار نام نادر شاه را در زمینه‌ی تلاش او برای از بین بردن اختلافات بین مسلمانان و مبارزه‌اش با تعصبات مذهبی و برادرکشی که اسلاف ملعون و ناخلفمان یعنی صفویان به راه انداختند ذکر کرده است. وانگاه معلوم نیست حکیمه بلوری به عنوان یک آزربایجان‌گرا، چرا از مرکزگرایی در ایران تمجید و حمایت ضمنی می‌کند.
- در کتاب در زیرنویس مربوط به نادر شاه، نام طایفه‌ی او با املای فارسی «افشار» (با فتحه) نوشته شده است، در حالی که فورم صحیح این نام که می‌باید در متون تورکی به کار رود آفشار و آوشار (با آ ممدود) است. نوشتن اسامی خاص تورکی مخصوصا نام دولت‌ها و طوائف و .... تورک با املای فارسی، قاعده‌ای عمومی در زبان آزربایجان‌جا است که نشان می‌دهد در عرصه‌های املاء و اورتوگرافی و تاریخ‌نگاری، هم ایدئولوژی آزربایجان‌گرایی تحت تاثیر ایران‌گرایی – پان‌ایرانیسم قرار دارد. در زیرنویس حکیمه بلوری اشاره‌ای به تورک بودن طائفه‌ی افشار هم نه‌شده، که این نیز هم‌سو با سیاست پان‌ایرانیستی «نامریی کردن تورک» است.
-در زیرنویس مربوط به مولاناجلال‌الدین رومی، حکیمه بلوری اشاره‌ای به تورک و آناتولییایی بودن او نه‌کرده و مولانا را به صورت «شاعر بزرگ کلاسیک شرق» معرفی کرده است. این رفتار در هم‌سویی با این ذهنیت پان‌ایرانیستی است که تورک بودن مولانا جلال‌الدین رومی را انکار و ایرانی بودن او را ادعا می‌کند. حال آن که مولانا جلال‌الدین یک تورک متولد افغانستان و بزرگ شده در آناتولی بود.
در زیر متن شعر «تورکییه‌یه خیالی سفر» را بر اساس دست‌خط خود شهریار آورده‌ام. زیرنویس یوسوف گه‌دیک‌لی که در آن نحوه‌ی به دست آوردن شعر را توضیح می‌دهد را به عنوان مقدمه به آن اضافه کردم. شهریار با خط خود در اصل شعر تغییراتی داده و بر روی کلماتی که بعدا نه‌پسندیده خط کشیده است. من فورم‌های نهایی که شهریار انتخاب کرده را داخل ()، و فورم‌های اولیه که بعدا بر روی آن‌ها خط کشیده را در زیرنویس‌ها نشان دادم.
شهرییارین تورکییه‌یه خیالی سفر
دوکتور یوسوف گه‌دیک‌لی
٢٩ آرالیق ١٩٨٩ جومعه گونو توپ‌قاپی پوست‌خاناسی‌نداکی ٦٨ نولو پوستا قوتوسونا باخدیغیم‌دا ایران چیخیش‌لی بیر مکتوب‌لا قارشی‌لاشدیم. مکتوب ته‌بریزلی دوستوم ادبیات‌چی احمد آزه‌رلی‌ده‌ن گه‌لییوردو. مکتوبون ایلک دقّتیمی چه‌که‌ن طرفی، هر زمان‌کی‌نده‌ن قالین اولماسی‌یدی. ایچی‌نده اؤنه‌م‌لی بیر شئی اولدوغونو حسّ ائتدیم و بو اؤنه‌م‌لی شئیین اوزون بیر مودّت‌ده‌ن به‌ری به‌کله‌دیییم شئعیر اولابیله‌جه‌یی احتیمالی ایچیمی سئوینج‌له دولدوردو. مکتوبو آچینجا یانیلمادیغیمی آنلادیم. چونکو چوخ‌دان به‌ری یول‌لاری‌نی گؤزله‌دیییم شئعیر شیمدی اه‌ل‌له‌ریم‌ده‌یدی و بو به‌نیم ایچین گئرچه‌ک بیر ییل‌باشی هدیه‌سی اولدو.
یول‌لاری‌نی گؤزله‌دیییم شئعیر، شهرییارین تورکییه ایله ایلگی‌لی شئعری‌یدی. اونون بؤیله بیر شئعری‌نین اولدوغونو ایلک دفعه ١٩ ائیلول ١٩٨٨ گونو باش‌لایان تورکولوژی کونگره‌سی سیراسی‌ندا دوستوم احمد آزه‌رلی‌ده‌ن اؤیره‌نمیشدیم. شهرییار دا بو کونگره عاریفه‌سی‌نده ١٨ ائیلول ١٩٨٨ گونو رحمت‌لی اولموش، و کونگره‌یه قاتیلان‌لاری ماتمه بوغموشدو. او آن‌دان به‌ری سوره‌ن [زمان‌دا] شئعری اه‌ل‌ده ائتمه غیرت‌له‌ریمیز مع الاسف بیر سونوج وئرمه‌میشدی. نهایت دوستوم احمد آزه‌رلی شئعرین حمید محمّدزاده‌نین توسّطویلا شهرییارین باجاناغی‌ندان آلمیش و یوخاری‌دا به‌لیرتیلدییی گیبی بیزه گؤنده‌رمیشدی.
شئعر ایلک دفعه طرفیمیزده‌ن «آزه‌ربایجان تورک‌له‌ری» ده‌رگی‌سی‌نده یاییم‌لانمیش‌دیر. (آزه‌ربایجان تورک‌له‌ری، ایستانبول، نیسان ١٩٩٠، سایی ١). شهرییارین تورکییه و تورک میللتی‌نه سئوگی‌سی‌نی دیله گه‌تیره‌ن بو شئعره «اصغر فردی»، «دیوانِ تورکی»ده قصدلی اولاراق یئر وئرمه‌میش‌دیر.
در عالمِ خیال مسافرت به تورکیه
به زبانِ محلّی
[تورکییه‌یه دوش‌ده یول‌چولوق، یئره‌ل دیل‌ده]
شهرییار
گه‌لمیشه‌م نازلی هیلال اؤلکه‌سی‌نه
«فیکرت»ین اینجه خیال اؤلکه‌سی‌نه
«عاکیف»ین مارشی یاشاردیپ گؤزومو
باخیرام «یحیا کمال» اؤلکه‌سی‌نه
ائوئت ایسلام اوجاغی تۆرکییادیر
بیر موصللاسی آیاصوْفییادیر
بوردا رومی کیمی عاریف‌له‌ر وار
صوفی‌له‌ر آبیده‌سی قوْنییادیر
گؤرونور پرده‌سین آچدیق‌دا خیال
باش‌دا «فیکرت»له دوروپ «یحیا
کمال»
سون ادیب‌له‌ر صفی‌دیر، باخ نه جمال!
«شهرییار»دان نه آغیر ایستیقبال!
(بیر هیلال پارلایاراق اولدو گونه‌ش)[7]
بیر ساچاق‌لی گونه‌ش[8]، احلام آدلی
(قول قانات آچدی) گئنیش بیر مولکه[9]
«ایمپاراتوریِ ایسلام» آدلی
(قاوزانیر حئیف قارا) بیر توفان[10]
او گونه‌ش[11] چولقالانیر، آه نه ملال!
(نه گونه‌ش، سان کی محاق ائتدی
قمر)[12]
سون چیخارکه‌ن یئنه بیر اینجه هیلال
ده‌نیزی قالدیریپ آلمیش بئلی‌نه
سان کی سیمورغِ خیالیم اوجالیر
لاکین اولدوق‌دا داها مستِ جمال
تیتره‌ییر، حملی‌نی اه‌یدیک‌ده جالیر
باخیشیم قول قانات آچدیق‌دا اوچور
گؤز دیییر: قوی هه‌له باخدیق‌چا
باخیم
بو اوفوق‌لاردا سئوینجه‌ک قاریشیپ
شفقین آرخی‌نا آخدیق‌جا آخیم
دییوره‌م: «عاکیف»یله گاه جومالیم
اوفوقون جیلوه‌یِ ماویّتی‌نه
گاه «کمال»دان قول آلیپ یوکسه‌له‌لیم
باخالیم «فیکرت»ین علویّتی‌نه
(تومار آچدیق‌جا)[13] خیال فیلیم‌له‌ری
جان‌لانیر بوردا آغیر بیر تاریخ
توزلو، قان‌لی، بوغونوق توفان‌لار
سان کی گؤزله‌ر دومان ایچره مرّیخ
هر یئرین توپراغی بیر شئی به‌سله‌ر
بورا دا دوغروسو غیرت کانی‌دیر
بوردا داش‌دان چوخ ایگیت‌له‌ر
سومویو
چشمه‌ده‌ن بول‌لو شهیدله‌ر قانی‌دیر
گؤروره‌م «فاتح»ی ائتمه‌ک‌ده هجوم
اوخونوپ فاتحه‌یِ دولتِ روم
شان‌لی داغ‌لار، اوجالیق‌لار
گؤروره‌م
یئنه بیر چوخ ده‌ره‌له‌ر، چوخ اوچوروم
گؤروره‌م بیر ابدی عزّت و شان
گه‌له‌جه‌ک فخری اولان بیر گئچه‌جه‌ک
یوخ، بو میللت، بو حقیقت اؤلمه‌ز
چاتاجاق خیضری‌نا، جامین ایچه‌جه‌ک
یئنه ایسلام عَلَمین قالدیراجاق
ایمپاراتوری اولان عوثمان‌لی
ایکی هئیکل یاپاجاق اهل وئره‌ره‌ک
(بیری تورک اوغلو، بیری ایران‌لی)[14]
بورا ژؤن تورکییانین پایتختی
آتاتورک انتخابی آنکارادیر
سابق ایسلامبول‌یدی، چوخ دا گؤزه‌ل
آمما سرحد بورا نسبت آرادیر
دوزولوپ سانکی بو بالقون‌لاردا
یئنه شاه‌لار تاجی، به‌ی‌له‌ر
فئسی‌دیر
قولاق آسسان بو اوفوق‌لاردا هنوز
پاشالار نعره‌سی، عسکر سه‌سی‌دیر
او گؤزه‌ل‌له‌ر گؤزه‌لی ایسلامبول
او ده‌نیزله‌ر قیزی، دریا گه‌لینی
سانکی دریا چیچه‌یی نیلوفر
قول آچیپ ساحیله آتمیش اه‌لی‌نی
بوردا سون بیر مدنیت یارانیپ
نه بینالار یاپیلیپ، اه‌ل‌له‌ر
وار!
نه جلالت، نه صلابت عَلَمی!
آتاتورک‌له‌ر کیمی هیئکل‌له‌ر وار
شرق و غربی مدنیت قوشولوپ
بیر اصیل نسلی بو توپراق‌دا دوغور
معرفت‌ده‌ن قوْل آلیپ عزّتِ نفس
جهلی، فقری دوغولان یئرده بوغور
غوربت احساس ائله‌مه‌م مه‌ن بوردا
سانکی اؤز دوغما دیاریم‌دی مه‌نیم
نه‌ره‌ده واردی قارین‌داش‌لاریمیز
(آنا)[15] یوردوم‌دو، حصاریم‌دی مه‌نیم
مه‌ن ده آزه‌ر بالاسی، تورک
اوغلو
قوناغام دوغما قارین‌داش‌لاریما
دئمیشه‌م آیری دوشه‌ن لش‌له‌ریمی
گئده‌لیم، وصل ائده‌لیم باش‌لاریما
دیلی، دینی، قانی بیر قارداش‌یدیق
سؤزو بیزده‌ن‌سه، نه آغلار تاریخ
ایشته محکوم ائده‌ره‌ک باش‌چی‌لاری
قارا میللت‌له‌ری داغ‌لار تاریخ
بیز ده سیز ته‌ک دین‌ه لاقید
اولالی
گئتدی یئرله‌ر، بیزه گؤی‌له‌ر
قالدی
شاققالاندیق هه‌ره بیر تای‌دا،
دوشوپ
بیر که‌سیک باش کیمی سؤیله‌ر قالدی
گه‌ل سیخاق بیر کره قارداش‌لیق
اه‌لین
لعن ائده‌ک ناخلف اسلافیمیزا
بونو «نادیر» ده، «ریضا شاه» دا
دوُیوپ
قوی محبّت قالا اخلافیمیزا
بو سئوینج ایچقیریغا، بیر لمحه
اونوداق قان‌لی، حزین لمحه‌له‌ری
چیخاراق تاریخیمیزده‌ن جیراراق[16]
قان قارالدان او قارا صفحه‌له‌ری
آتاتورک هئیکلی‌نه گؤز تیکه‌ره‌ک
بیرده‌ن آلقیشلییورام ژؤن تورک‌و
گؤز اؤنونده نه تناسب، بیلمه‌م
بیر ده تصویر ائدیره‌م ژان دارک‌ی
اوبالار شاعیری‌یه‌م، دردیمیزی
دوُیورام، چوخ دا ده‌رین دویقودو
بو
باش توتا توتمایا، اؤز دویقوم‌لا
اوُیورام، چوخ دا شیرین اویقودو بو
گؤرو‌م آی نازلی هیلالیم، سانجاق
پارلاسین گئت گئده بو سؤنمه‌ز
اوجاق
دئمیره‌م بیز قوُل ائده‌ک دونیانی
دونیا آنجاق بیزی اینسانی ساناجاق
ŞEHRİYAR’IN TÜRKİYE’YE HAYÂLÎ SEFERİ
Dr. Yusuf Gedikli
29 Aralık 1989 Cuma günü Topkapı postânesindeki 68 nolu posta kutusuna baktığımda Îrân çıkışlı bir mektupla karşılaştım. Mektup Tebrizli dostum, edebiyatçı Ahmet Âzerli’den geliyordu. Mektubun ilk dikkatimi çeken tarafı her zamankinden kalın olmasıydı. İçinde önemli bir şey olduğunu hissettim ve bu önemli şeyin uzun bir müddetten beri beklediyim şiir olabileceyi ihtimali içimi sevinçle doldurdu. Mektubu açınca yanılmadığımı anladım. Çünkü çoktan beri yollarını gözlediyim Şiir şimdi ellerimdeydi ve bu benim için gerçek bir yılbaşı hediyesi oldu.
Yollarını gözlediyim şiir, Şehriyar’ın Türkiyeyle ilgili şiiriydi. Onun böyle bir şiirinin olduğunu ilk defa, 19 Eylül 1988 günü başlayan Türkoloji Kongresi sırasında dostum Ahmet Âzerli’den öyrenmiştim. Şehriyar da bu kongre arifesinde 18 Eylül 1988 günü rahmetli olmuş ve kongreye katılanları mâteme boğmuştu. O andan beri süren [zamanda] şiiri elde etme gayretlerimiz maalasef bir sonuç vermemişti. Nihâyet dostum Ahmet Âzerli şiirin Hamid Mehemmedzade’nin tavassutuyla Şehriyar’ın bacanağından almış ve yukarıda belirtildiyi gibi bize göndermişti.
Şiir ilk defa tarafımızdan “Azerbaycan Türkleri” dergisinde yayımlanmıştır. Azerbaycan Türkleri, İstanbul Nisan 1990, sayı 1. Şehriyar’ın Türkiye ve Türk milletine sevgisini dile getiren bu şiire Esger Ferdî, “Divân-ı Türki”de kasıtlı olarak yer vermemiştir.
[TÜRKİYE’YE DÜŞDE YOLÇULUQ, YÉREL DİLDE]
Mehemmed Hüséyin Şehriyar
Gelmişem nazlı hilâl ölkesine
Fikret’in ince xeyâl ölkesine
Âkif’in marşı yaşardıp gözümü
Baxıram Yehya Kemâl ölkesine
Evet, İslâm ocağı Türkiya’dır
Bir müsellâsı Ayasôfiya’dır
Burda Rûmî kimi ârifler var
Sofular âbidesi Qôniya’dır
Görünür perdesin açdıqda xeyâl
Başda Fikret’le durup Yehya Kemâl
Son edibler sefidir, bax ne cemâl!
Şehriyar’dan ne ağır istiqbâl!
Bir hilal parlayaraq
oldu güneş
Bir saçaqlı güneş,
ehlâm adlı
Qol qanat açdı géniş
bir mülke
İmparatûri-yi İslâm adlı
Qavzanır héyf, qara bir
tûfân
O güneş çulqalanır, ah
ne melâl!
Ne güneş, san ki mehâq
étdi qemer
Son çıxarken yéne bir ince hilâl
Denizi qaldırıp almış
béline
Sankı sîmurğ-i xeyâlım
ucalır
Lâkin olduqda daha mest-i
cemâl
Titreyir, hemlini eydikde calır
Baxışım qol qanat açdıqda
uçur
Göz diyir: “qoy hele
baxdıqca baxım
Bu ufuqlarda sévincek
qarışıp
Şefeqin arxına axdıqca axım”
Diyorum: “Âkif ile gah
cumalım
Ufuqun cilve-yi
mâviyyetine
Gah Kemal’dan qol alıp
yükselelim
Baxalım Fikret’in ülviyyetine”
Tomar açdıqca xeyâl filimleri
Canlanır burda ağır bir
târîx
Tozlu, qanlı, boğunuq
tûfanlar
Sankı gözler duman içre Mérrix
Her yérin toprağı bir
şéy besler
Bura da doğrusu qéyret
kanıdır
Burda daşdan çox
igitler sümüyü
Çeşmeden bollu şehidler qanıdır
Görürem Fâtih’i étmekde
hucum
Oxunup Fâtihe-yi Devlet-i
Rûm
Şanlı dağlar, ucalıqlar
görürem
Yéne bir çox dereler, çox uçurum
Görürem bir ebedî izzet
ü şan
Gelecek fexri olan bir
géçecek
Yox! bu millet, bu
heqîqet ölmez
Çatacaq Xızrı’na, câmın içecek
Yéne İslâm elemi’n
qaldıracaq
İmparâtûri olan Osmanlı
İki héykel yapacaq el
vérerek
Biri Türk oğlu, biri Îranlı
Bura Jön Türkiya’nın
paytaxtı
Atatürk intixabı Anķara’dır
Sâbiq İslambul idi, çox
da gözel
Amma serhed bura nisbet aralı
Düzülüp san ki bu
balqonlarda
Yéne şahlar tacı, beyler
fésidir
Qulaq assan bu ufuqlarda
henûz
Paşalar ne’resi, esker sesidir
O gözeller gözeli
İslambul
O denizler qızı, deryâ
gelini
Sankı deryâ çiçeyi
nîlûfer
Qol açıp sâhile atmış elini
Burda son bir medeniyyet
yaranıp
Ne binâlar yapılıp,
eller var!
Ne celâlet, ne selâbet
elemi!
Atatürkler kimi héykeller var
Şerq ü qerbî medeniyyet
qoşulup
Bir esil nesli bu
topraqda doğur
Me’rifetden qol alıp
izzet-i nefs
Cehli, feqri doğulan yérde boğur
Qurbet éhsâs élemem men
burada
Sankı öz doğma
diyârımdı menim
Nerede vardı qarındaşlarımız
Anayurdumdu, hisârımdı menim
Men de Âzer balası,
Türk oğlu
Qonağam doğma
qarındaşlarıma
Démişem ayrı düşen
leşlerimi
Gédelim, vesl édelim başlarıma
Dili, dîni, qanı bir qardaşıdıq
Sözü bizdense, ne ağlar târîx
İşte mehkûm éderek başçıları
Qara milletleri dağlar târîx
Biz de siz tek Din’e lâqéyd olalı
Gétdi yérler, bize göyler qaldı
Şaqqalandıq here bir tayda düşüp
Bir kesik baş kimi söyler qaldıq
Gel sıxaq bir kere qardaşlıq elin
Le’n édek nâxelef eslâfımıza
Bunu Nâdir de, Rızâ Şah da duyup
Qoy mühebbet qala exlâfımıza
Bu sévinc ıçqırığa, bir
lemhe
Unudaq qanlı, hezin
lemheleri
Çıxaraq târiximizden
cıraraq
Qan qaraldan o qara sefheleri
Atatürk héykeline göz tikerek
Birden alqışlıyoram Jön Türk’ü
Göz önünde ne tenâsüb, bilmem
Bir de tesvîr édirem Jan Dark’ı
Obalar şâiriyem derdimizi
Duyuram, çox da derin duyqudu bu
Baş tuta tutmaya, öz duyqumla
Uyuram, çox da şirin uyxudu bu
Görüm ay nazlı hilâlım, sancaq!
Parlasın gét géde bu sönmez ocaq
Démirem biz qul édek dünyânı
Dünya ancaq bizi insan sanacaq
TÜRKİYE TÜRKÇESİ ALFABESİYLE
[TÜRKİYE’YE DÜŞTE YOLCULUK, YEREL DİLDE]
Mehemmed Hüseyin Şehriyar
Gelmişem nazlı hilâl ülkesine
Fikret’in ince hayâl ülkesine
Âkif’in marşı yaşartıp gözümü
Bakıram Yahya Kemâl ülkesine
Evet, İslâm ocağı Türkiya’dır
Bir musallâsı Ayasôfiya’dır
Burda Rûmi gibi ârifler var
Sofular âbidesi Kôniya’dır
Görünür perdesin açtıkta hayâl
Başta Fikret’le durup Yahya Kemâl
Son edipler safıdır, bak ne cemâl!
Şehriyar’dan ne ağır istikbâl!
Bir hilal parlayarak
oldu güneş
Bir saçaklı güneş,
ahlâm adlı
Kol kanat açtı geniş
bir mülke
İmparatûri-yi İslâm adlı
Kavzanır hayf, kara bir
tûfân
O güneş çulgalanır, ah
ne melâl!
Ne güneş, sanki mehâk
etti kamer
Son çıkarken yene bir ince hilâl
Denizi kaldırıp almış
beline
Sanki sîmûrg-i hayâlım yücelir
Lâkin oldukta daha
mest-i cemâl
Titreyir, hemlini eydikte calır
Bakışım kol kanat
açtıkta uçur
Göz diyir: “koy hele
baktıkça bakım
Bu ufuklarda sevincek
karışıp
Şafakın arkına aktıkça akım”
Diyorum: “Âkif ile gah
cumalım
Ufukun cilve-yi
mâviyyetine
Gah Kemal’dan kol alıp
yükselelim
Bakalım Fikret’in ülviyyetine”
Tomar açtıkça hayâl
filimleri
Canlanır burda ağır bir
târih
Tozlu, kanlı, boğunuk
tûfanlar
Sanki gözler duman içre merrîh
Her yerin toprağı bir
şey besler
Bura da doğrusu gayret
kânıdır
Burda taştan çok
yiyitler sümüyü
Çeşmeden bollu şehidler kanıdır
Görürem Fâtih’i etmekte
hucum
Okunup Fâtihe-yi
Devlet-i Rûm
Şanlı dağlar, yücelikler
görürem
Yene bir çok dereler, çok uçurum
Görürem bir ebedî izzet
ü şan
Gelecek fahrı olan bir
geçecek
Yok! bu millet, bu
hakîkat ölmez
Çatacak Hızrı’na, câmın içecek
Yene İslâm alemi’n
kaldıracak
İmparâtûri olan Osmanlı
İki heykel yapacak el
vererek
Biri Türk oğlu, biri Îranlı
Bura Jön Türkiya’nın paytahtı
Atatürk intihabı Ankara’dır
Sâbık İslambul idi, çok
ta güzel
Ama serhat bura nisbet aralı
Düzülüp sanki bu
balkonlarda
Yene şahlar tacı,
beyler fesidir
Kulak assan bu
ufuklarda henûz
Paşalar na’rası, asker sesidir
O güzeller güzeli İslambul
O denizler kızı, deryâ
gelini
Sanki deryâ çiçeyi
nîlûfer
Kol açıp sâhile atmış elini
Burda son bir
medeniyyet yaranıp
Ne binâlar yapılıp,
eller var!
Ne celâlet, ne selâbet
alemi!
Atatürkler gibi heykeller var
Şark ü garbî medeniyyet
koşulup
Bir asil nesli bu
toprakta doğur
Ma’rifetten kol alıp
izzet-i nefs
Cehli, fakrı doğulan yerde boğur
Gurbet ihsâs elemem ben
burada
Sanki öz doğma
diyârımdı benim
Nerede vardı
karındaşlarımız
Anayurdumdu, hisârımdı benim
Ben de Âzer balası,
Türk oğlu
Konağam doğma
karındaşlarıma
Demişem ayrı düşen
leşlerimi
Gidelim, vasl edelim başlarıma
Dili, dîni, kanı bir kardaşıdık
Sözü bizdense, ne ağlar târih
İşte mahkûm ederek başçıları
Kara milletleri dağlar târih
Biz de siz dek Din’e lâkayd olalı
Gitti yerler, bize gökler kaldı
Şakkalandık here bir tayda düşüp
Bir kesik baş gibi söyler kaldık
Gel sıkak bir kere kardaşlık elin
La’n edek nâhalef eslâfımıza
Bunu Nâdir de, Rızâ Şah da duyup
Koy muhabbet kala ahlâfımıza
Bu sevinç hıçkırığa,
bir lamhe
Unudak kanlı, hazin lamheleri
Çıkarak târihimizden
cırarak
Kan karaldan o kara safhaları
Atatürk heykeline göz dikerek
Birden alkışlıyorum Jön Türk’ü
Göz önünde ne tenâsüp, bilmem
Bir de tasvîr edirem Jan Dark’ı
Obalar şâiriyem derdimizi
Duyuram, çok ta derin duygudu bu
Baş tuta tutmaya, öz duygumla
Uyuram, çok ta şirin uykudu bu
Görüm ay nazlı hilâlim, sancak!
Parlasın git gide bu sönmez ocak!
Demirem biz kul edek dünyâyı
Dünya ancak bizi insan sanacak
[1] حئیده‌ر بابایا سلام.
فونئتیک الیفبا-یازیم ایله اؤلچون تورک‌جه‌ده (با الفبای فونتیک و املای معیار
تورکی)
[2] سید محمدحسین بهجت
تبریزی متخلص به شهریار: آخرین قُلّه‌ی شعر کلاسیک فارسی. دولت ایران روز فوت او ۲۷ شهریور را «روز شعر و
ادب فارسی» نامیده است. شهریار به لحاظ هویتی پرورده‌ی نسلی از ایران‌گرایان
تبریزی و آزربایجان‌گرایی ایران‌گرا بود، ملت و وطن خود را ایران و زبان ملی‌اش را
فارسی می‌دانست و تورکی را یک لهجه که صرفاً زبان مادری قسمتی از ایرانیان از
جمله خودش است تلقی می‌کرد، هیچ هویت و حق وجود مستقلی برای آزربایجان (ایضاً تورک‌ایلی
و ...) به جزء به عنوان قسمتی از ایران، بلکه مرکز آن قائل نهبود. او در بعضی از
اشعارش مفاهیم نژادپرستانه، پان‌ایرانیستی و ضد تورک مانند «نژاد پاک آریان» را
تبلیغ، آزربایجان را کانون زبان پهلوی، فردوسی را آفریننده‌ی ملت ایران، تورک و
تازی را دشمن ایران، ... نامیده است. با
این‌همه، همین شهریار در عین حال سراینده‌ی منظومه‌ی تورکی «حیدر بابایا سلام» در
دوره‌ی سلطنت ضد تورک پهلوی دوم محمدرضا شاه است. منظومه‌ای که نه تنها در مقیاسی
بسیار گسترده تابو و ممنوعیت تورکی‌سرایی در آن دوره در داخل ایران را – شاید
ناخواسته - در هم شکست، بلکه آفریننده‌ی موج و ژانر جدید «داغ رومانتیزمی» در
ادبیات تورکیک جهان شد. مخصوصاً تاثیر حیدربابایا سلام در ایجاد حس اعتماد به نفس
در تورکی‌سرایی در مناطق تورک‌نشین مهجور و فراموش شده و حاشیه‌ای بسیار بارز و
عمیق بود و امواجی از سروده شدن نظیره‌های متعدد تورکی برای حیدربابایا سلام را
ایجاد کرد که تا به امروز ادامه دارد:
«آپارما
سئل آمان‌دیر - قلم داوات گه‌تیر یازاق ساوایا» اثر موصطافا قولو - ساوه، استان
مرکزی، تورک‌ایلی؛
«قالینجا
داغی - حاجی ریضوان» اثر کوموزان‌لی محمد کمیجانی - کومیجان، استان مرکزی، تورک‌ایلی؛
«گورگور
بابایا سلام - تحیة الی بابا كركر» اثر اسماعیل سرت تورکمان – کرکوک، تورکمان‌ائلی، عراق؛
«خانیم
نه‌نه» اثر عباس پناهی - ماکو، آزربایجان غربی، تورک‌ایلی؛
«یاد
اولسون» اثر علی اکبر سراجی - بوجنورد، خوراسان، آوشاریورت؛
«زنبیل
داغی» اثر رامین خدایی - اورمو، آزربایجان غربی، تورک‌ایلی؛
«سیسان
خاطره‌له‌ری» اثر طهمورث علیزاده (از تورکان بهایی) - سیسان، آزربایجان شرقی، تورک‌ایلی؛ ....
مئهران باهارلی. خیانت
[3] اختراع آذری توسط
فرانسه، تحول معنایی آن توسط انگلستان و رایج ساختن آن توسط مساواتی‌ها و حکومت
ملی آزربایجان
[4] Dr.
Yusuf Gedikli, Şehriyar Ve Bütün Türkçe
Şiirleri, Ötüken. s 167-172
[5] مرحوم اصغر فردی،
محترمانه می‌نوشت و نثری فاخر داشت. اما
.....
[6] Mehemmedhüséyn Şehriyar, Yalan Dünya. Azerbaycan
Énsiklopédiyası Neşriyyat, Bakı - 1993
[7] (گونه‌ش
اولموش بو خیالیم‌دا هیلال)
[8] شهریار اه‌ل‌یازمادا ایکی
یئرده گونه‌ش کلیمه‌سی‌نی «گونوش» بیچیمی‌نده یازمیش‌دیر.
[9] ١-(قانات
آچمیش سان که)؛ ٢-(نور ساچیر سان که)
[10]( آما قالخیر بوغونوق)
[11]شهریار بو بیت‌ده ده «گونه‌ش»ی،
«گونوش» بیچیمی‌نده یازمیش‌دیر
[12] ١-(دومان
ایچره قالیر آی سان که محاق)؛ ٢-(نه گونه‌ش سان که قمر اولدو محاق)
[13]( هئی آچیلدیق‌دا)
[14] (که
بو تورکییه‌لی، بو ایران‌لی)
[15] (اورا)
[16] شهرییار اه‌ل‌یازمادا
جیراراق یئری‌نه چیخاراق یازمیش‌دیر.
No comments:
Post a Comment