قينامالی-سس‌له‌نديرمه‌لی بويروق سون‌اکی

.سه‌نه، .سانا

قینامالی-سس‌له‌ندیرمه‌لی بویروق سون‌اکی

مئهران باهارلی

Friday, November 23, 2012

تورک‌جه‌ده بویروق، ایسته‌ک و گره‌ک‌لی‌لیک کیپ‌له‌ری
	١.تکیل	٢.تکیل	٣.تکیل	١.چوخول	٢.چوخول	٣.چوخول
یالین بویروق	-	گل	گلسین	-	گلین/گلینیز	گلسین‌له‌ر
بویروق	گله‌م	گله‌سین	گله	گله‌ک/گله‌غین	گله‌سینیز	گله‌له‌ر
ایسته‌ک	گله‌ییم	گله‌سین	گله	گله‌لیم	گله‌سینیز	گله‌له‌ر
گره‌ک‌لی‌لیک	گلمه‌لی‌یه‌م	گلمه‌لی‌سین	گلمه‌لی	گلمه‌لی‌ییک/گلمه‌لی‌ییز	گلمه‌لی‌سینیز	گلمه‌لی‌له‌ر
قینامالی –سس‌له‌ندیرمه‌لی	-	گل‌سه‌نه	-	-	گل‌سه‌نیزه	-
وورقولو	-	گل‌گیل/گل‌گیله‌ن	-	-	-	-

تورکجه‌ده بویروق، ایسته‌ک و گره‌ک‌لی‌لیک کیپ‌له‌ری (قالیب‌لاری)

١-یالین بویروق. یالنیز ایکی‌نجی و اوچونجو شخص‌له‌ر اوچون ایشله‌دیلیر: گل، گلسین، گلین/گلینیز، گلسین‌له‌ر

*«گلین» داها غیر رسمی و صمیمی، «گلینیز» داها رسمی و کیبار بیچیم‌دیر.

٢-بویروق. هر اوچ شخص، تکیل و چوخول‌دا ایشله‌دیلیر: گله‌ییم، گله‌سین، گله؛ گله‌لیم، گله‌سینیز، گله‌له‌ر

*دانیشیق دیلی‌نده «گله‌سین» ایله «گله‌سینیز»، سیراسی‌یلا «گله‌سه‌ن» و «گله‌سیز» بیچیمی‌نده سؤیله‌نیر

٣-ایسته‌ک. هر اوچ شخص، تکیل و چوخول‌دا ایشله‌دیلیر: گله‌م، گله‌سین، گله، گله‌ک/گله‌غین، گله‌سینیز، گله‌له‌ر

*«گله‌غین» بیچیمی‌نین سونونداکی «ن»، «گله‌ک»ه آرتیریلان برکیشدیرمه-وورقولاما حرفی‌دیر.

٤-گره‌ک‌لی‌لیک. هر اوچ شخص، تکیل و چوخول‌دا ایشله‌دیلیر:گلمه‌لی‌یه‌م، گلمه‌لی‌سین، گلمه‌لی‌دیر، گلمه‌لی‌ییک/گلمه‌لی‌ییز، گلمه‌لی‌سینیز، گلمه‌لی‌دیرله‌ر

٥-قینامالی-سس‌له‌ندیرمه‌لی بویروق. یالنیز ٢‌نجی شخص تکیل و چوخول‌دا ایشله‌دیلیر: گل‌سه‌نه، گل‌سه‌نیزه

٦-وورقولو بویروق. یالنیز ٢نجی شخص تکیل‌ده ایشله‌دیلیر: گل‌گیل/ گل‌گیله‌ن

*«.گیلان» اکی قاراخان‌لی دؤنه‌می‌نده‌ اورتایا چیخمیش و بوگون تورکجه دیشی‌ندا، اویقورجا و اؤزبیک‌جه گیبی دوغو تورکول (تورکیک) دیل‌له‌ری‌نده ده قورونموش‌دور. بو اکین ایلکین بیچیمی «.گیل» اولموش‌دور: «آل‌گیل!»، «وئرگیل!».

**«.گیلان» سون‌اکی‌نده «.ه»، «.ا» سس‌له‌نمه و اسکی تورکجه‌ده‌ن بری وار اولان قیناما اونله‌می، سون‌داکی «ن» ایسه برکیشدیرمه-وورقولاما حرفی‌دیر.

٧-آلا، گالا: تورکجه‌ده ساده‌جه ایکی «آلا» و «گالا» اؤرنه‌یی بولونان بیر ایکی‌نجی شخص تکیل بویروق قالیبی واردیر. «آلا» ایله «گالا» سیراسی‌یلا «آل» و «گال» (گل+آل) کؤک‌له‌ری‌نه اسکی تورکجه‌ده‌ن بری وار اولان «.ه»، «.ا» سس‌له‌نمه و قیناما اونله‌می آرتیریلاراق یاپیلمیش‌دیر 

.سه‌نه، .سانا، .سه‌نیزه، .سانیزا قینامالی-سس‌له‌ندیرمه‌لی بویروق سون‌اکی

-.سه‌نه، .سانا، .سه‌نیزه، .سانیزا سون‌اکی، تورکجه‌ده وار اولان نئچه ایسته‌ک و بویروق سون‌اک‌له‌ری‌نده‌ن بیری‌دیر.

-اسکی و اورتا تورکجه‌ده .سه‌نه، .سانا، .سه‌نیزه، .سانیزا سس‌له‌ندیرمه‌لی بویروق کیپی‌نین (قالیبی‌نین) قیناما آنلامی دا وار اولموش‌دور. بوراداکی «.سه‌ن»، «.سان» ایسته‌ک-قوشول کیپی (ایکی‌نجی تکیل کیشی) و «.ه»، «.ا» اداتی قیناما اونله‌می‌دیر.

-«.سانا» اکی، سس اویومو قورالی‌نا باغلی اولاراق ایکی «.سانا» و «.سه‌نه» بیچیم‌لی‌دیر: «قال‌سانا!، گؤرسه‌نه!، آل‌سانا!، گلسه‌نه!، قال‌سانیزا!، گؤرسه‌نیزه! آل‌سانیزا!، گل‌سه‌نیزه!.»

-«.سانا» اکی، تورکجه‌میزده وار اولان «.گیلان»، «.گیله‌ن» وورقولو بویروق اکی ایله بنزه‌ر ایش‌له‌وه صاحیب‌دیر: «آل‌گینان!»، «گئت‌گیله‌ن!». آرالارینداکی فرق، «آل‌گینان» یالنیز وورقولو امیر اولدوغو حالدا؛ «آل‌سانا» وورقولو امره اک اولاراق، نه‌ده‌ن ایندییه دک آلمادی دییه بیر چئشیت قیناما دا ایچه‌رمه‌ک‌ده‌دیر.

-«.سانا»، «.سه‌نه» سون‌اک اولدوغوندان دولایی؛ هر زامان کلیمه‌نین سونونا بیتیشیک یازیلمالی‌دیر. کلیمه‌ده‌ن آیری یازیلماسی یانلیش‌دیر: «گئت‌سه‌نه!» («گئت! سنه» دئییل‌دیر)، «چال‌سانا!» («چال! سانا»، «چال! سنه» دئییل‌دیر).

-«.سانا» اکی هم تورکییه تورک‌جه‌سی، هم ده تورکمه‌ن‌جه‌ده (بویروق کیپی اولاراق) گونوموزه دک قورونموش‌دور.

-«.سانا»، «.سنه» تورک‌جه‌نین اسکی متین‌له‌ری‌نده سیخ ایشله‌دیلمیش‌دیر. بو اک فولکلور و بیر سیرا چاغداش لهجه‌له‌ریمیزده ده گونوموزه دک قوروناگلمیش‌دیر:

الف-دده قورقوت کیتابی، دیرسه‌خان اوغلو بوزاج بویو:

«بؤیله اوغول اولماق‌دان، اولماماق یئی‌دیر. اؤلدورسه‌نه!»، دئدی‌له‌ر.

«بؤیله اوغول نه‌یه گره‌ک؟ اؤلدورسه‌نه!» دئدی‌له‌ر.

ب-کوسا کوسا، گل‌سه‌نه!

گلیپ سالام وئرسه‌نه!

چؤمچه‌نی دولدورسانا!

کوسانی یولا سال‌سانا!

ج-اونلو «آی تشتی، تشتی تشتی» فولکلور یاپیتی‌ندا «هپ‌سنه، آی هپ‌سنه» بؤلومو «.سانا»، «.سنه» بویروق اکی ایله ایلگی‌لی اولابیله‌ر (می؟).

-«.سه‌نه»، «.سانا» ایسته‌ک-بویروق اک‌له‌ری، یایقین اولماسا دا، قیسیت‌لی بیچیم‌ده قاراداغ بؤلگه‌سی‌نده، موغان شاهی‌سئوه‌ن‌له‌ری‌نده، .... ایندی ده ایشله‌دیلیر: «اشی، بوشلاسانا!»، «گل‌سه‌نه اورا گئده‌ک!». بعضه‌ن ده سونونا «م» حرفی آرتیریلاراق سؤیله‌نیر: «گل‌سه‌نه‌م اورا گئده‌ک!»، «گل‌سه‌نه‌م بو ایشی گؤره‌ک!» (قایناق: سعید بایکال، آتیلا آسلان). بوراداکی «م» حرفی، ده‌ییشیمه اوغرامیش برکیشدیرمه-وورقولاما حرفی‌ اولان «ن»‌دیر.

-«.سانا» «.سه‌نه» اکی یازیلی دیل‌ده گئنه‌ل‌ده ایشله‌دیلمه‌مه‌ک‌ده‌دیر. اؤزه‌ل‌لیک‌له آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌ندا بو تورکجه اکیمیز «تورکییه‌لی‌دیر» دامقاسی یییه‌ره‌ک (١) بوتونویله آزه‌ربایجانجادان دیشلانمیش‌دیر. اویسا «آل‌سانا» دا، «آل‌گینان» گیبی تورکجه‌دیر و دولایی‌سی ایله بیزیم‌دیر.

-تورکجه –ایسته‌ک –بویروق-سس‌له‌نمه اکی اولان «.سانا»، «.سه‌نه»، «.سانیزا»، «.سه‌نیزه» (و ده «.گیلان»، «.گیله‌ن») اکی‌نین تورکجه‌میزده یئنی‌ده‌ن ایشله‌ک‌له‌ش‌دیریلمه‌سی و اؤزه‌ل‌لیک‌له یازی دیلی‌نده یایقین‌لاش‌دیریلماسی یارارلی و گره‌ک‌لی‌دیر.

(١)-بیر سیرا آزه‌ربایجان‌چی سییاسی آکتیویست‌ده بؤیله یانلیش بیر اینانج اولوشموش‌دور: آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین توغرالی (رسمی) و اؤلچون (ایستاندارد) دیلی اولان آزه‌ربایجانجا و یا آزه‌ربایجان دیلی، بیزیم ده اؤلچون دیلیمیزدیر و یا اولمالی‌دیر. حتتا آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین آزه‌ربایجان دیلی‌نی، دوغرو و اؤلچون تورکجه سانانلار واردیر. بو اینانج‌لارین ایکی‌سی ده یانلیش‌دیر. نه آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین اؤلچون دیلی بیزیم ده اؤلچون دیلیمیزدیر، نه ده بو دیل دوغرو و اؤلچون تورکجه‌دیر. بوگون آزه‌ربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین توغرالی و اؤلچون دیلی اولان آزه‌ربایجان دیلی، سوویئت‌له‌ر دؤنه‌می‌نده و لهجه‌چی‌لیک-بؤلگه‌چی‌لیک تمه‌لی‌نده، اولوشدورولموش‌دور. روسیانین آزه‌ربایجانجانی اولوشدورما آماج‌لاریندان بیری، یئنی آزه‌ربایجان‌لی میلله‌تی‌نی یاراتما سییاسه‌تی گره‌یی- دیل‌ده اولابیلدیکجه تورکییه تورکجه‌سی‌نده‌ن آیری‌لیق یاراتماق ایدی. بو کولونییال آنلاییشین سونوجوندا آزه‌ربایجان دیلی‌نده بیلینج‌لی اولاراق تورکجه‌نین بیر چوخ ایلکه و قورالی گؤز آردی ائدیلمیش، دیل‌ده‌ن دیش‌لانمیش-آتیلمیش، و یا اؤزباشینالیق‌لا ده‌ییشدیریلمیش‌دیر. بیر چوخ دوروم‌دا دا تورکجه دیل‌بیلگی‌سی‌نه یوزده یوز ترس اولان یانلیش قورال‌لار منیمسه‌نمیش‌دیر. بو سایری‌لیق‌لی (خسته‌لیک‌لی)  آزه‌ربایجان دیلی آنلاییشی‌نا گؤره، تورکجه‌نین قول بوداغینی کسیپ عئیبه‌جه‌ر، سیسقا و یوخسول‌لاش‌دیرماق، اونو بیزیمکی‌له‌ش‌دیره‌ر-آزه‌ربایجان‌لی‌لاش‌دیرار.