نامه‌ی تورکی‌ی سلطان ملک‌شاه سلجوقی (حاکمیت: ١٠٩٢-١٠٧٢) و رسمیت
زبان تورکی در امپراتوری‌ی تورک سلجوقی
مئهران باهارلی
SALÇUKLU SULAN MELİKŞAH’IN TÜRKÇE MEKTUBU VE SELÇUKLU İMPARATORLUĞUNDA TÜRKÇE’NİN RESMİ DİL STATÜSÜ
SELJUK SULTAN MELIKŞAH'S TURKISH
LETTER AND THE OFFICIAL LANGUAGE STATUS OF TURKISH IN THE SALJUK EMPIRE
MÉHRAN BAHARLI
خلاصه:
در این مقاله پاراگرافی را از کتاب « زُبَدَةِ اَلتَّوَارِيخ: اِخْبَارَ اَلاِمْرَاءِ وَ اَلْمُلُوكُ اَلسَّلْجُوقِيُّهُ » (تالیف شده قبل از سال ١٢٢٥ میلادی) را آورده‌ام که در آن گفته می‌شود سلطان ملک‌شاه (حاکمیت: ١٠٩٢-١٠٧٢) نامهای به تورکی به رئیس «دیوان انشاء و رسائل» نوشت. این روایت نشان می‌دهد که از تورکی به عنوان زبان مکتوب و رسمی در مناسبات داخلی امپراتوری‌ی تورک سلجوقی استفاده می‌شد. «سلجوقیان» در میان اجداد ملل تورکیک اوغوزی‌ی امروزی یعنی تورک‌ها (ایران، عراق، سوریه، جمهوری‌ی آزربایجان، تورکیه، قبرس، بالکان، گاگائوز، ...) و تورکمن‌ها (تورکمنستان، ایران، افغانستان، ...) قرار دارند. آن‌ها در قرن یازده به مدت سی‌صد سال بر بخش اعظم آسیای میانه و کل خاورمیانه و در این میان سرتاسر ایران مسلط شدند و یکی از بزرگ‌ترین امپراتوریهای تورک در تاریخ را به وجود آوردند. سلطان ملک‌شاه پسر آلپ‌آرسلان فاتح آناتولی که خود برادرزاده‌ی سلطان توغرول (طغرل) بنیان‌گذار امپراتوری‌ی تورک سلجوقی بود است. در اواسط حاکمیت او، امپراتوری‌ی تورک سلجوقی به یکی از پهناورترین امپراتوریهای زمان تبدیل شد. در میان دولت‌های تورک، غزنویان و سلجوقیان، نقشی تعیین کننده در تبدیل تاجیکی-دری به زبان دیوانی و دولتی و ادبی در ایران و آناتولی داشتند. با این همه، زبان خاندان سلطنتی و دربار و اوردوی غزنوی و سلجوقی تورکی بود. اما این موقعیت زبان رسمی دوفاکتو که تورکی در این دوره صاحب آن بود، اغلب محدود به کاربرد شفاهی می‌شد. از همین رو روایت زبده التواریخ در باره‌ی نامه‌نویسی‌ی سلطان ملک‌شاه به تورکی مهم است. زیرا کاربرد نوشتاری‌ی زبان تورکی توسط شخص اول امپراتوری و به رئیس مهم‌ترین نهاد دولتی را نشان می‌دهد. در این مقاله متن اصلی عربی روایت زبده التواریخ و ترجمه‌های فارسی و تورکی و انگلیسی آن را داده‌ام. سپس توضیحاتی در باره‌ی موسسه‌ی دولتی «بیتیک‌چی» و یا «توغرا » (دارای نامهای گوناگون در تاریخ تورکی ایران) که مسئولیت نگارش متون و فرامین و مکاتبات داخلی و خارجی به زبان‌های گوناگون و در این میان تورکی و ثبت و ترجمه‌ی آن‌ها به دیگر زبان‌ها را بر عهده داشت عرضه کرده‌ام.
اؤزه‌ت:
بو مقاله‌ده زبدة التواریخ: اخبار الامرا و الملوک السلجوقیه (١٢٢٥ میلادی‌ده‌ن قاباق یازیلمیش) کیتابی‌ندان بیر پاراگراف سوندوم و آنالیز ائتدیم. پاراگراف‌دا سالجوق‌لو سولطان ملیک شاه‌ین (حاکمیت: ١٠٩٢-١٠٧٢) بیتیک‌چی – توغرا باخشی‌سی‌نا (رئیس دیوان الرسائل) تورک‌جه بیر مکتوب یازدیغی به‌لیرتیلیر. بو آنلاتی تورک سالجوق‌لو دولتی‌نین ایچ ایش‌له‌ری‌نده تورک‌جه‌نین یازی‌لی بیر رسمی دیل اولاراق قول‌لانیلدیغی‌نی گؤسته‌رمه‌ک‌ده‌دیر. سالجوق‌لولار تورک‌له‌ر (ایران، عراق، سوریه، آزه‌ربایجان جمهوریتی، تورکییه، قیبریس، بالقان‌لار، قاقاووزیئری، ...) و تورکمه‌ن‌له‌ر (تورکمه‌نیستان، ایران، آفغانیستان، ...) اولماق اوزه‌ره اوغوز میللت‌له‌ری‌نین اجدادی‌دیرلار. سالجوق‌لولار ١١.نجی یوزایل‌ده اورتاآسیانین بؤیوک بؤلومونه و ایران‌ین هامی‌سی داخیل اولماق اوزه‌ره بوتون اورتادوغویا حاکمیت قوردولار. سولطان ملیک شاه، تورک سالجوق‌لو دولتی‌نین قوروجوسو سولطان توغرول‌ون یییه‌نی اولان آنادولو فاتیحی آلپ آرسلان‌ین اوغلودور. سلطنتی‌نین اورتالاری‌نا گه‌لیندییی‌نده تورک سالجوق‌لو ایمپاراتورلوغو بوتون زمان‌لارین اه‌ن گئنیش ایمپاراتورلوق‌لاری‌ندان بیری حالی‌نا گه‌لمیشدی. تورک سولاله‌له‌ری‌نده‌ن غزنه‌لی‌له‌ر و سالجوق‌لولار، دری – تاجیک (سونراکی فارس‌جا) دیلی‌نین آفغانیستان، ایران و آنادولودا رسمی، دولت و ادبیات دیلی‌نه دؤنوشمه‌سی‌نده به‌لیرله‌ییجی رول اوینامیش‌لاردیر. بونا قارشین، غزنه‌لی و سالجوق‌لو خاقان‌لاری‌نین عایله‌سی‌نین، سارایی‌نین و اوردولاری‌نین دیلی تورک‌جه ایدی. آنجاق بو دؤنه‌م‌ده تورک‌جه‌نین صاحیب اولدوغو فعلی – دوفاکتو رسمی دیل ایستاتوسو چوخ واقت سؤزلو قول‌لانیم‌لا سینیرلی ایدی. بو نه‌ده‌ن‌له زبدة التواریخ‌ین روایتی اؤنه‌م‌لی‌دیر. چونکو سولطان ملک شاه‌ین تورک‌جه‌نی یازی‌لی اولاراق، ایمپاراتورلوغون اه‌ن اؤنه‌م‌لی دولت قورومونون باشقانی‌نا خطابن یازدیغی مکتوبوندا ایش‌له‌تدییی‌نی گؤسته‌ریر. بو مقاله‌م‌ده زبدة التواریخ‌ین اوریژینال عرب‌جه متنی‌نین یانی سیرا فارس‌جا، تورک‌جه و اینگیلیزجه چئویری‌له‌ری‌نی ده سوندوم. آیری‌جا، به‌لگه‌له‌رین، فرمان‌لارین و ایچ و دیش یازیشمالارین تورک‌جه داخیل اولماق اوزه‌ره چئشیت‌لی دیل‌له‌رده یازیلماسی، ثبت ائدیلمه‌سی و باشقا دیل‌له‌ره چئویریلمه‌سی‌نده ن سوروم‌لو دولت قورومو و ایران‌ین تورک تاریخی‌نده چئشیت‌لی آدلاری اولان بیتیک‌چی ویا توغرا قورومو حاققی‌ندا آچیق‌لامالاردا بولوندوم.
Özet
Bu makalede, "Zübdetü-t Tevârîh: Ahbâru-l Umerâ ve-l Mulûki-l Selçukiyye" (MS 1225'ten önce yazılmış) kitabından bir pasajı sundum ve analiz ettim. Pasajda, Saçuklu Sultanı Melik Şah'ın (hükümdarlığı: 1072-1092) "saray sekreterliği başkanına" (Bitikçi-Tuğra Bakşısına) Türkçe bir mektup yazdığı belirtiliyor. Bu anlatı, Türk Salçuklu Devleti'nin iç işlerinde Türkçenin yazılı bir resmi dil olarak kullanıldığını göstermektedir. Salçuklular, Türkler (İran, Irak, Suriye, Azerbaycan Cumhuriyeti, Türkiye, Kıbrıs, Balkanlar, Gagavuzyeri, ...) ve Türkmenler (Türkmenistan, İran, Afganistan, ...) olmak üzere günümüz Oğuz halklarının ecdatlarıdır. Salçuklular 11. yüzyılda Orta Asya'nın büyük bir kısmına ve İran'ın tamamı dahil olmak üzere tüm Orta Doğu'da üç yüzyıl boyunca hakimiyet kurdular. Sultan Melik Şah, Türk Salçuklu Devleti'nin kurucusu Sultan Tuğrul'un yeğeni olan Anadolu fatihi Alp Arslan'ın oğludur. Saltanatının ortalarına gelindiğinde Türk Salçuklu İmparatorluğu tüm zamanların en geniş imparatorluklarından biri haline gelmişti. Türk hanedanlarından Gazneliler ve Salçuklular, Deri-Tacik dilinin Afganistan, İran ve Anadolu'da resmi, devlet ve edebiyat diline dönüşmesinde belirleyici rol oynamışlardır. Buna rağmen Gazneli ve Salçukluların kraliyet ailesinin, sarayının ve ordularının dili Türkçeydi. Ancak bu dönemde Türkçenin sahip olduğu fiili resmi dil statüsü çoğu zaman sözlü kullanımla sınırlıydı. Bu nedenle Zübdetü't-Tevârih'in rivayeti önemlidir. Zira Sultan Melik Şah'ın Türkçeyi yazılı olarak, imparatorluğun en önemli devlet kurumunun başkanına hitaben yazdığı mektupta kullandığını anlatıyor. Bu makalemde Zübdetü't-Tevârih'in orijinal Arapça metninin yanı sıra Farsça, Türkçe ve İngilizce tercümelerini de sundum. Ayrıca belgelerin, fermanların ve iç ve dış yazışmaların Türkçe dahil olmak üzere çeşitli dillerde yazılması, kaydedilmesi ve başka dillere çevrilmesinden sorumlu devlet kurumu ve İran’ın Türk tarihinde çeşitli adları olan "Bitikçi" veya "Tuğra" kurumu hakkında açıklamalarda bulundum.
Abstract
In this article, I have presented and analyzed a passage
from the book "Zubadat al-Tawarikh: akhbar al-Umara va al-Muluk al-Saljuqiyah"
(written before 1225 AD). The passage states that Seljuk Sultan Melik Shah
(reign: 1072-1092) wrote a letter in Turkish to the head of the "court
secretariat". This narrative demonstrates that Turkish was utilized as a
written and official language in the internal affairs of the Turkic Seljuk
Empire. The Seljuks
are the ancestors of today's Oghuz Turkic nations, including the Turks (Iran,
Iraq, Syria, Republic of Azerbaijan, Turkey, Cyprus, Balkans, Gagauzia, ...)
and the Turkmens (Turkmenistan, Iran, Afghanistan, ...). In the 11th century,
they dominated most of Central Asia and the entire Middle East, including all
of Iran, for 300 years, creating one of the largest Turkic empires in history.
Sultan Malek Shah, was the son of Alp Arslan, the conqueror of Anatolia (who
was nephew of Sultan Toghrul, the founder of the Turkic Seljuk Empire). By the
middle of his reign, the Turkic Seljuk Empire had become one of the most
extensive empires of all time. Among the Turkic dynasties,
the Ghaznavids and the Seljuks played a decisive role in transforming the Tajik-Dari
language into an official, state, and literary language in Afghanistan, Iran
and Anatolia. Despite this, the language of the royal family, court and armies
of the Ghaznavids and Seljuqs was Turkish. However, the de facto official
language status that Turkic held was often limited to oral use. Therefore, the
narration of Zubdat al-Tawarikh about Sultan Melik Shah's letter written in
Turkish is important, because it shows the written use of the Turkish language
by the first person of the empire addressed to the head of the most important
government institution. In this article, I have presented the original Arabic
text of Zubdat al-Tawarikh along with its Persian, Turkish, and English
translations. I have also offered explanations about the state institution
"Bitikchi" or "Tughra" (having various names in the Turkish
history of Iran) which was responsible for writing texts, decrees and internal
and external correspondence in various languages, including Turkish and
recording and translating them to other languages.
در این مقاله مطلبی از کتاب « زُبَدَةِ اَلتَّوَارِيخِ اِخْبَارَ اَلاِمْرَاءِ وَ اَلْمُلُوكُ اَلسَّلْجُوقِيُّهُ »[1]، تالیف شده قبل از سال ١٢٢٥ میلادی (حدود هشت صد سال قبل) در باره‌ی نوشتن یک نامه به زبان تورکی توسط سلطان ملک‌شاه سلجوقی (حاکمیت: ١٠٩٢-١٠٧٢) را آورده‌ام. این مطلب کم‌تر توجه شده به آن، نشان‌گر استفاده از زبان تورکی به عنوان زبان مکتوب و رسمی در مناسبات داخلی بین سران این امپراتوری‌ی تورک است. در این روایت گفته می‌شود کمال‌الدین ابوالرضا فضل‌الله، متولی و رئیس «دیوان انشاء و رسائل» در دوره‌ی حاکمیت سلطان ملک‌شاه، که از ندیمان مورد توجه فوق‌العاده و همیشه ملازم و همراه او بود، روزی در خدمت سلطان حضور نه‌داشت. متعاقب آن سلطان «نامهای به تورکی» به وی می‌نویسد و در آن احتیاج خود به او را بیان می‌کند. در زیر پس از نقل مطلب فوق و ترجمه‌ی آن چند توضیح داده‌ام.
ترجمه‌ی فارسی:
«نظام‌الملک را دوستانی بود که تدبیر امور به دست‌یاری ایشان می‌کرد. از اینان یکی کمال‌الدین ابوالرضا فضل‌الله بن محمد (١)، صاحب دیوان انشاء بود که به نزدیک سلطان منزلت داشت و سلطان را تاب دوری‌اش نه‌بود و دمی از او شکیب نه‌داشت. چنان که روزی به حضور سلطان نه‌رسید و سلطان به تورکی بدو نامهای کرد بدین معنا: تو را از نیامدن نزد ما المی نه‌رسد، اما ما را به‌رسد. که تو را به جز من انیسی هست و من را به غیر تو انیسی نیست.
(١)- مراد، عمید و بعدها کاتب و رئیس دیوان انشاء و رسائل، ابوالمحاسن بن کمال الدوله و الدین ابوالرضا فضل‌الله بن محمد، است. سلطان ملک‌شاه با سعایت وزیر نظام‌الملک، او را در شوال سال ٤٧٦ ه و پس از میل کشیدن در چشمانش کشت[2]. نک. به: ابن اثیر ١٠-٤٤ و بنداری ٦٠-٦١» [3].
اصل متن عربی:
« وَ قَدْ كَانَ لنظام الْمَلِكِ أَخِلَّاءَ سَاعَدُوهُ عَلِيِّ التدبير ، مِنْ جُمْلَتِهِمْ كَمَالِ الدِّينِ أَبُو الرِّضَا فَضْلُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ ( ١ ) ، صَاحِبُ دِيوَانِ الانشاء . وَ كَانَ وَجِيهاً عِنْدَ السُّلْطَانِ ، لَا يَكَادُ بفارقه ، وَ لَا يَصْبِرُ عَنْهُ لَحْظَةٍ . تَأَخَّرَ عَنْهُ يَوْماً ، فَكَتَبَ اليه بالتّركيّة مَا مَعْنَاهُ : إِنَّكَ لاتتأثّر بِالْغِيبَةِ عَنِّي ، وَ أَنَّا أتأثّر بغيبتك عَنِّي . لا نَكُ تَجِدُ الْأُنْسَ ( بِغَيْرِي وَ إِنِّي لَا أَجِدُ الْأُنْسَ ) ؛ [ نَقْلًا عَنْ البنداري . ٥٩ ] بِغَيْرِكَ ».
( ١ ) - الْمَقْصُودُ بالعميد ، وَ بَعْدُ ذالك كاتِبُ وَ رَئِيسُ دِيوَانِ الانشاء وَ الرَّسَائِلِ ، أَبُو الْمَحَاسِنِ بْنِ كَمَالِ الدَّوْلَةِ وَ الدِّينِ بْنُ أَبُو الرِّضَا فَضْلُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ . قَتَلَهُ السُّلْطَانِ مَلَكٍ شَاهُ بَعْدَ وشاية الْوَزِيرُ نِظَامُ الْمَلِكِ فِي شَوَّالٍ ٤٧٦ ه بَعْدَ أَنْ سَمَلَةُ عَيْنَاهُ . أَنْظُرُ ابْنِ الاثير ١٠ - ٤٤ وَ البنداري ٦٠ - ٦١ »
Türkçe Çeviri:
Nizâm el-Mülk'ün ülke işlerini birlikte yönettiği ınak ve arkadaşları vardı. Bunlardan biri de dîvân-ı resâil (bitikçi-tuğra kurumu) başkanı Kemâleddin Ebu ur-Rıza Fazlullah bin Muhammed'di (1). Sultan ona o denli yakındı ki kendisinde uzak kalmaya dayanamıyordu ve onsuz dinç bir an bile geçiremiyordu. Bir gün Kemaleddin Sultan’ın katına çıkmadı. Bunun üzerine Sultan ona bu içerikte Türkçe bir mektup yazdı: “Sen bize gelmezsen, acı ve tedirginlik sana gelmez, ancak bize gelir. Çünkü senin benden başka ınak ve arkadaşların var ama benim senden başka ınak ve arkadaşım yok.” (1)-Bu kişi Ebu’l-Muhasin bin Kamal ed-Devle ve ed-Din Ebu’r-Rıza Fazlullah bin Muhammed’dir. Vergilerden sorumluydu, daha sonra bakşı ve bitikçi – tuğra kurumu başkanı oldu. Sultan Melik Şah, vezir Nizamülmülk'ün iftiralarına maruz kaldıktan sonra MS 1083 yılının Şubat ayında onu öldürdü.
English Translation
Nizam al-Molk had companions and confidants with whom he managed the affairs of the country. One of them was Kamal al-Din Abu al-Reza Fazlullah bin Muhammad (1), the head of the court secretariat. Sultan was so close to the him could not bear to be away from him and could not have even a peaceful moment without him. One day Kamal al-Din did not attend the Sultan’s presence. The Sultan thereupon wrote him a letter in Turkish with the following content: “If you do not come to us, pain and suffering will not come to you, but it will come to us. Because you have confidants and companions besides me, but I have no confidants and companions other than you.” (1)-This person is Abu al-Muhasin bin Kamal al-Dawlah and al-Din Abu ur-Reza Fazlullah bin Muhammad. He was responsible for taxes, later becoming the secretary and head of the court secretariat. After being slandered by the vizier Nizam al-Mulk, Sultan Melik Shah killed him in February of 1083 AD.
چند توضیح:
١-«سلجوقیان» (محرف سالتوق-سالدیق: مجادله کننده و جنگجو و مبارز ؛ و یا رها، آزاد، مستقل و قائم به ذات)[4] که در میان اجداد اصلی‌ی ملل تورکیک اوغوزی‌ی امروزی یعنی تورک‌ها (ایران، عراق، سوریه، جمهوری‌ی آزربایجان، تورکیه، قبرس، بالکان، گاگائوز، ...) و تورکمن‌ها (تورکمنستان، ایران، افغانستان، ...) قرار دارند، از طائفه‌ی تورک «قینیق» (به معنی عزیز) و شاخه‌ای از تورکان «اوغوز» (به معنی طوائف) بودند. آن‌ها که در قرن ٩ در دشت‌های قیپچاق تورکستان بین دریای خزر و دریای آرال تحت حاکمیت یابقوی خاقانی‌ی خود و داخل در کونفدراسیون اوغوز (اوغوز ایل) می‌زیستند، در قرن دهم با حرکت به جنوب با جهان اسلام تماس پیدا نموده و از قرن یازده به مدت سی‌صد سال بر بخش اعظم آسیای میانه و کل خاورمیانه و در این میان سرتاسر ایران مسلط شده بر آن حاکمیت پیدا کردند و یکی از بزرگ‌ترین امپراتوریهای تورک در تاریخ و دولت‌های تورک حاکم بر ایران فعلی را به وجود آوردند.
٢- سلطان اعظم جلال‌الدوله معزالدین ابوالفتح ملک‌شاه حسن (متولد ١٠٥٥، متوفی ١٠٩٢ در ٣٧ ساله‌گی)[5] برادرزاده‌ی سلطان توغرول (طغرل) بنیان‌گذار امپراتوری‌ی تورک سلجوقی و پسر آلپ‌آرسلان برجسته‌ترین سلطان سلجوقی و فاتح آناتولی بود. سلطان ملک‌شاه که در نه ساله‌گی به همراه پدر در فتح قفقاز شرکت نموده بود، پس از آن که به شاهی رسید دست به یک سری لشکرکشی‌ی همه موفق زد (کاشغر در غرب چین، آنتاکیا در جنوب تورکیه؛ حلب و دمشق در سوریه، اورشلیم در فلسطین،...). در اواسط حاکمیت سلطان ملک‌شاه، امپراتوری‌ی تورک سلجوقی با قلم‌روئی بیش از ده میلیون کیلومتر مربع، یکی از پهناورترین امپراتوریهای زمان به شمار می‌رفت.
سلطان ملک‌شاه سلجوقی شخصیتی بسیار دلاور و متهور، آشنا با تمام سلاح‌های زمان خود، سوارکار و چوگان‌بازی چالاک بود. وی یک حاکم بسیار منصف و دادگر بود، پس از فتح سرزمین‌های جدید به آبادانی و توسعه‌ی آن‌ها همت می‌گماشت و به رعایت احوال مردم آن‌ها بسیار می‌کوشید. در زمان سلطان ملک‌شاه ایران امروزی نیز توسعه یافت و در عرصه‌هایی چون کشاورزی و سیستم‌های واگذاری زمین پیش‌رفت‌هایی حاصل کرد. تقویم مشهور جلالی به فرمان و نام وی توسط گروهی از ریاضی‌دانان برجسته‌ی زمان تنظیم شده است.
٣- در میان دولت‌های تورک، غزنویان و سلجوقیان بیش‌ترین توجه را به زبان تاجیکی از خود نشان داده و با کاربرد آن به عنوان زبان دیوانی‌ی مکتوب و دولتی، نقشی تعیین کننده در تبدیل زبان تاجیکی به دری (با کاربرد آن در دربار) و به زبان فرهنگی در ایران و آناتولی، هم‌چنین متزلزل کردن مقام زبان عربی به عنوان تنها زبان دیوانی و ادبی‌ی سرزمین‌های شرقی‌ی جهان اسلام داشته‌اند[6].
تاریخ‌نگاری ایرانی و ناسیونالیسم افراطی‌ی فارسی-ایرانی، انتخاب زبان تاجیکی توسط غزنویان و سلجوقیان به عنوان زبان دیوانی را به این سبب می‌داند که گویا در قلم‌روی امپراتوری‌ی غزنویان و سلجوقیان، عنصر تاجیک‌زبان اکثریت جمعیتی داشت و زبان تاجیکی حاکم بر ماوراء النهر بود؛ غزنویان و سلجوقیان به لحاظ فرهنگی موقعیت و جای‌گاه بالایی نه‌داشتند؛ زبان تاجیکی از توانائی‌های فوق العاده برخوردار بود، .... در حالی که دلیل اصلی‌ی انتخاب زبان تاجیکی از سوی غزنویان و سلجوقیان به عنوان زبان دیوانی، آن بود که توده‌ی تاجیک‌زبان موجود در قلم‌روی آن‌ها بسیار اندک (متمرکز در شمال افغانستان و تاجیکستان امروزی) بود و تاجیکی – بر خلاف تورکی و عربی- زبان قومی‌ی هیچ گروه عمده در قلم‌روی آن‌ها نه‌بود. بنابراین می‌توانست بدون تحریک کردن اختلافات و تعصبات قومی در میان اتباع امپراتوریهای غزنوی و سلجوقی و ایجاد هرگونه مساله‌ی امنیتی، نقش یک زبان فراقومی و رابط را که از هئیت حاکمه و اتباع به یک فاصله مسافه داشت ایفا کند[7].
٤- علی رغم انتخاب زبان تاجیکی به عنوان زبان دیوانی، تورکی هم‌چنان زبان طبیعی‌ی اوردو و دربارهای غزنوی و سلجوقی بود. بسیاری از منسوبین به سلسله‌های غزنوی و سلجوقی و مقامات آن دو دولت تورک، دارای شعور قومی تورک بودند. چنانچه فخرِ مدبّر، نوه‌ی دختری سلطان محمود غزنوی در کتاب خود «شجره‌ی انساب» با یک شعور تورکیت قابل ملاحظه حتی تعصب قومی تورک حیرت‌آوری، به مدح و ستایش و تمجید از تورکان پرداخته، از فضیلت‌های آنان سخن می‌راند و زبان تورکی را بر دیگر زبان‌ها رجحان می‌دهد[8].
در منابع تاریخی، موارد متعددی از تکلم و صدور فرامین و ترنم ترانه‌های تورکی و ... توسط سلاطین و امرای سلجوقی (از سلاجقهی بزرگ ابراهیم یینال، توغرول بیگ، آلپ آرسلان، محمد تاپار، سلطان سنجر؛ از سلاجقهی سوریه توتوش؛ از سلاجقهی عراق مسعود؛ از سلاجقهی تورکیه عزالدین کیکاوس اول، علاء الدین کیقباد اول، قیلیچ آرسلان چهارم، ....)[9] ذکر شده است. این نمونه‌ها نشان‌گر رسمی و دولتی بودن دوفاکتوی زبان تورکی در امپراتوری‌ی سلجوقی می‌باشند، اما در ضمن همه نمونه‌های استعمال شفاهی و نه مکتوب زبان تورکی هستند.
از همین رو قید زبده التواریخ در باره‌ی مکاتبات و نامه‌نویسی‌ی سلطان ملک‌شاه به تورکی فوق‌العاده جالب توجه و مهم است. زیرا از کاربرد «مکتوب» و نوشتاری‌ی زبان تورکی، آن هم در مکاتبات رسمی‌ی داخلی و توسط شخص اول امپراتوری و به رئیس مهم‌ترین دیوان دولتی حکایت می‌کند. زبده التواریخ نوع خط این نامه‌ی تورکی را ذکر نه‌می‌کند. علی رغم ارتباطات عمیق و همه جانبه‌ی سلجوقیان اولیه با تورک‌های خزر موسوی و حتی احتمالا موسوی بودن خودشان، به نظر نه‌می‌رسد سلطان ملک‌شاه نامه‌ی تورکی‌ی مذکور را به خط عبری‌ی خزری نوشته باشد.
٥- هرچند زبان تاجیکی، زبان دیوانی‌ی عمده و اصلی‌ی دولت سلجوقی بود، اما زبان تورکی نیز همواره از موقعیت یک زبان رسمی و دولتی‌ی دوفاکتو برخوردار بود. مهم‌ترین تظاهر رسمیت زبان تورکی در این دوره، -علاوه بر کاربرد شفاهی‌ی زبان تورکی در دربار و اوردوی سلجوقی که فوقا بدان اشاره شد-، وجود یک موسسه‌ی دولتی به نام «بیتیک‌چی» و یا «توغرا-طغرا» (به عربی-فارسی: دیوان رسائل، دیوان انشاء، دارالانشاء، دبیرخانه، دفترخانه‌ی دربار، ...) بود که مسئولیت مکاتبات و مراسلات داخلی و خارجی و نگارش متون رسمی و دولتی و ترجمه و ... از جمله به زبان تورکی و ثبت آن‌ها را هم بر عهده داشت. وظیفه و مسئولیت کلی‌ی دیوان رسائل و یا انشاء عبارت بود از انشاء و نوشتن احکام حکومتی و فرمان‌های پادشاه که به امیران و عمال فرستاده می‌شد، فرمان‌های عزل و نصب وزیران، ملطفهها و معماها (نامه‌های رمزی) مربوط به امور دربار، نامه‌های رسمی و مکاتبات اداری که از طرف امیران خطاب به حکومت‌های محلی نوشته می‌شد، ترجمه‌ی مراسلات خارجی، .... توسط «بخشی-باخشی» ویا توغرایی (به عربی-فارسی: رئیس، دبیر و یا صاحب دیوان رسائل، منشی الممالک، کاتب السرّ، ..) و نایبان او. به دلیل اهمیت این شغل، دیوان انشاء و رسائل جزء مهم‌ترین دیوان‌ها بود[10] و صاحبان دیوان رسالت که همواره از بین محتشمان و بزرگان مورد اعتماد انتخاب میشدند، از حشمت و حرمتی هم‌سنگ وزیر یا مستوفی برخوردار و در مواردی بیش از وزیر معتمد و محرم سلطان بودند.
٦- در تاریخ تورکی‌ی ایران[11] از جمله در دوره‌ی غزنویان، ایلخانان، جلایریان، تیموریان، قاراقویون‌لوها، آغ‌قویون‌لوها، قیزیل‌باشیه (صفویه)، افشارها و قاجارها، نه تنها سنت منشی‌گری‌ی چندین‌زبانه همواره وجود داشت و دانستن تورکی‌ی مکتوب و ادبی برای دبیران و منشیان دولتی یک قاعده و وظیفه بود، بلکه همه‌ی دولت‌های تورک-موغول حاکم بر ایران امروزی، دارای نهادی رسمی مشابه دیوان رسائل و انشاء سلجوقی بودند که انشاء و تهیه‌ی مراسلات و مکاتبات و فرامین و ترجمه‌های تورکی را بر عهده داشتند[12].
حتی بسیاری از دولت‌های تورک-موغول، نهادهای جداگانه‌ای برای رسیده‌گی به امور تورک‌ها-موغول‌ها و تاجیک‌ها داشتند. مانند یک دیوان اداری به اسم «کاتب احکام موغولی» در دوران ایلخانان و جلایریان که صرفا به امور نظامی و کارهای موغولان و تورکان رسیده‌گی می‌کرد؛ «دیوان بزرگ» تابع دیوان اعلا در زمان تیموریان که به دادرسی و خیانت بزرگان تورکان جغتایی می‌پرداخت؛ هیات مشاوران نظامی با نام «دیوان توْواچی» (به فارسی تَواجی) و یا «تورک دیوانی» در اواخر دوره‌ی تیموریان که به امور بازرسی‌ی نظامی و پرسونلی‌ی تورکان رسیده‌گی می‌کرد، در حالی‌که یک دیوان فرعی‌ی دیگری تابع دیوان اعلا که «نویسنده‌گان تاجیک» در آن به خدمت مشغول بودند، مسئول امور ایرانیک‌ها و یا غیر تورکان بود. نظام اداری‌ی قاراقویون‌لوها و آغ‌قویون‌لوها هم مشابه و ادامه‌ی دیوان‌سالاری‌ی ایل‌خانیان و دارای دیوان توواجی بود.....
٧-بنا به منابع تاریخی، در دیوان انشاء و رسائل امپراتوری‌ی سلجوقی، نامه‌های رسمی و دولتی با تمام جزئیات نسخه‌برداری و نگه‌داری می‌شد. چنانچه نامه‌ی سلطان ملک‌شاه به حسن صباح و پاسخ او به سلطان تاکنون برجای مانده است. بی شک در آرشیوهای دولتی‌ی اسناد و نسخه‌های خطی و ... ایران، منشات و فرامین و مکتوبات و دیگر متون تورکی‌ی مربوط به دوره‌ی سلجوقی و نوشته شده در دیوان الانشاء و رسائل سلجوقی هم محافظه شده و موجود هستند.
اما تاکنون هیچ‌کدام از این منشات و فرامین و مکتوبات و اسناد تورکی به شمول نامه‌ی تورکی‌ی سلطان ملک‌شاه مذکور در منابع تاریخی، بازیافته و باز نشر نه‌شده است. از دلائل این امر: بی مهری‌ی دولت ایران به تاریخ تورکی‌ی مردمان و دولت‌های تورک حاکم بر ایران، تلاش محققین قومیت‌گرای فارس برای مخفی نمودن و نامرئی کردن میراث تمدنی و فرهنگی و مخصوصا میراث مکتوب تورکی در ایران، سعی آن‌ها برای پنهان نمودن واقعیت رسمی بودن دوفاکتوی زبان تورکی در ایران و سنت چندزبانه‌گی‌ی دولت‌های حاکم بر ایران، تعلل و غفلت محققین تورک در قرون گذشته و هم‌چنین ایدئولوژی – مهندسی قومی‌ی استعماری‌ی آزربایجانی که باعث شده است در یک صد سال گذشته تلاش درخوری برای حفظ میراث مکتوب تورکی و در این میان پیدا نمودن و بازنشر منشات و مکتوبات و اسناد تورکی بازمانده از دولت‌های تورک حاکم بر ایران مخصوصا آن‌ها که از منطقه‌ی آزربایجان نه‌بودند انجام نه‌شود...
[1] زبدة التواریخ، اخبار الامراء و الملوك السلجوقیه، تالیف صدرالدین
ابوالحسن علی بن ناصر بن علی حسینی، ص ١٤٣
لینک‌های
دانلود اصل عربی:
https://archive.org/details/hichamnedromi_gmail_20180319_1940
http://dar.bibalex.org/webpages/mainpage.jsf?PID=DAF-Job:72089&q=
[2] خواجه نظام‌الملک طوسی، دارای ملیت تاجیک، به مدت ده سال وزیر آلپ‌آرسلان
و بعد از وی به مدت بیست سال آتابک و وزیر ملک‌شاه بود. وی که باعث به قتل رسیدن صاحب دیوان انشاء و رسائل شد، خود بعدها
توسط یک شخص لور از فرقه‌ی اسماعیلیه ترور گشت و به قتل رسید.
[3] ترجمه‌ی فارسی‌ی زبده التواریخ: اخبار امرا و پادشاهان سلجوقی.
مولف صدرالدین ابوالحسن علیبن ناصر بن علی حسینی؛ با مقدمه‌های محمد نورالدین؛ ضیاء
الدین بونیاتوف، محمد اقبال؛ مصحح متن عربی محمد نورالدین؛ مترجم رمضان‌علی روح‌الهی.
تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی، 1380. ناشر دیجیتالی: مرکز
تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان
[4] ریشه‌شناسی کلمات
تورکی سالغور، سالور، ساللار، سالار، سلحشور، چالش، چالاک، شلّاق، سلجوق، سالتوق و
سلجان
[5] ملک‌شاه پس از فوت، در شونیز در سمت غرب بغداد مدفون شد. سپس
محمود سـلجوقی و ترکن (ته‌رکه‌ن) خاتون جسد وی را به اصفهان منتقل و در مدرسه‌ی
ملک‌شاهی در محله‌ی دارالبطیخ اصفهان (احمدآباد) دفن کردند. در این مقبره غیر از ملک‌شاه،
قبور دیگری وجود دارند که به چند تن از شاهان تورک و جمعی دیگر از بزرگان دولت تورک
سلجوقی نسبت داده شده‌اند. از جمله تركن خاتون همسر ملک‌شاه، سلطان برک‌یاروق
(نور درخشان) رکن‌الدین ابو المظفر، سلطان محمد بن ملک‌شاه، سلطان محمود بن
ملک‌شاه، سلطان سنجر احمد بن ملک‌شاه، سلطان محمد بن محمد بن ملک‌شاه، نظام الملک و .....
[6] هفت موج - مرحله‌ی
عمده‌ی فارس شونده‌گی تورک‌ها در ایران
[7] از دلائل کاربرد زبان
تاجیکی-دری در گذشته از سوی ادبا و حکام تورک به عنوان زبان دیوانی و ادبی
[8] هیچ سخنی و لغتی بهتر
و با هیبت‌تر از زبان تورکی نیست. محمد بن منصور بن سعید، معروف به فخرِ مدبّر و
ملقب به مبارک‌شاه
[9] Selçuklular
ve Türkçe, Erdoğan MERÇİL Belleten, Cilt: LXVII – Sayı: 248 – Yıl: 2003 Nisan
https://drive.google.com/file/d/0B7liBn5XLsAfdHJ0ZXVONzUxOW8/view
[10] دیوان‌سالاری‌ی حکومت سلجوقیان بر اساس اولگوی
حکومتی‌ی دولت تورکی‌ی غزنوی، مرکب از «درگاه» و «دیوان» بود. درگاه، خود به دو
بخش «ایچ‌قاپی» (درونی) که به حرم سلطان تعلق داشت، و «دیش‌قاپی» (بیرونی) که محل
رفت‌وآمد افراد بلندپایه‌ی کشوری و لشکری، علمای مذهبی، دانشمندان و اقطاع‌داران
بود تقسیم می‌شد. بخش دیوان، که سازمان اداری‌ی امپراتوری را تشکیل می‌داد مرکب
بود از دیوان‌هایی همچون دیوان وزارت (دیوان عالی-سلطنت)، دیوان اشراف، دیوان
استیفاء، دیوان انشاء، دیوان نیابت سلطنت، دیوان عرض، و مناصب اتابکی و امیر سلاح
و ....
[11] دوره‌ی یک هزارساله‌ی
تورک تاریخ ایران، باید ذیل «تاریخ تورک»، و ایران‌شناسی در این برهه ذیل «تورکی‌شناسی»
طبقه‌بندی و بررسی شود
[12] به عنوان مثال در زمان ایلخانان و جلایریان
احکام رسمی‌ی هر گروه زبانی بدان زبان، از جمله به تورکی و موغولی و عربی و ...
نوشته می‌شد: «بهر طایفه کتبت احکام به زبان ایشان انفاذ و اصدار یابد تا مضمون
آن را به سهولت فهم کنند. از آن جملت به مدینة السلام بغداد و سایر بلاد عراق عرب
احکام به زبان عربی صدور می یافت و به طوایف اعاجم و بلاد جبال و بغاع فرس به زبان
فارسی واجب آمد، به طوایف موغولان و اتراک نیز بالسنه و خطوط ایشان احکام ارسال
کردن تا فهم آن به آسانی کنند»
لینک
دانلود «دستور الکاتب فی تعیین المراتب»، اثر محمدبن هندوشاه نخجوانی، به تصحیح
عبدالکریم علی‌اوغلو علیزاده
.https://persianbooks2.blogspot.com/2017/03/blog-post_70.html
No comments:
Post a Comment