Sözümüz

Sözümüz is an online publication that features scientific and historical articles, as well as political commentary by Méhran Baharlı on Turkology, Turko-Mongol history, and Altaic etymology, specifically focusing on Iran. Sözümüz analyzes and shares historical documents, records, ancient texts, and inscriptions related to the life, history, language, culture, and heritage of the Turkish nation living in Iran, particularly the country's northwest and neighboring provinces known as Türkili.

Friday, March 29, 2019

نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم قیزیل‌باش از مازندران به تزار روس میخائیل فییودوروویچ موسس سلسله‌ی رومانوف‌، و ریشه‌شناسی اسامی قازاق - کاساک و حاجی طرخان

نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم قیزیل‌باش از مازندران به تزار روس میخائیل فییودوروویچ موسس سلسله‌ی رومانوف‌، و ریشه‌شناسی اسامی قازاق - کاساک و حاجی طرخان

مئهران باهارلی

Şah Abbas II. Kızılbaş'ın Romanov Hanedanı'nın kurucusu Rus Çarı Mihail Fyodoroviç'e yazdığı Türkçe mektup, ve Kazak ile Astrahan kelimelerinin etimolojileri

Turkish letter from Shah Abbas II Qizilbash to Russian Tsar Mikhail Fyodorovich, the founder of the Romanov dynasty, and the etymologies of Cossak and Astrakhan

Méhran Baharlı

«سؤزوموز، مئهران باهارلی‌نین یازقالاری توپلوسو» پیتییی،‌ بیرینجی جیلدده‌ن

“Sözümüz, Méhran Baharlının yazqalar toplusu” pitiyinden, cild I

از کتاب « سؤزوموز، مجموعه مقالات مئهران باهارلی» - جلد اول

mehranbahari1@yahoo.com

https://independent.academia.edu/MBaharli

https://sozumuz1.blogspot.com/

https://www.facebook.com/profile.php?id=61579230999069

خلاصه

در این مقاله یک نامه‌ی رسمی و دیپلوماتیک به تورکی، از طرف شاه عباس دوم خاقان دولت قیزیل‌باش (صفوی) به میخاییل فییودوروویچ (Mikhail Fyodorovich Romanov, Михаи́л Фёдорович Рома́нов) تزار روس و بنیان‌گذار سلسله‌ی رومانوف در روسیه را معرفی کرده‌ام. موضوع نامه تجاوزات کاساک‌ها و تدابیر شاه عباس دوم برای مقابله با آن‌ها است. نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم از مازندران به تزار روس میخاییل فییودوروویچ، در زمره‌ی اسناد و قرائن و شواهد بی‌شمار تاریخی است که نشان می‌دهند زبان تورکی یکی از زبان‌های رسمی دوفاکتوی دولت تورک قیزیل‌باشیه (صفوی) بود. پس از آن که شاه اسماعیل اول مذهب فارسی شیعی امامی را به جای مذهب علویسم تورک به عنوان مذهب رسمی دولت خود اعلام کرد، قیزیل‌باش‌ها زبان فارسی را هم به جای زبان تورکی، به عنوان زبان مقدس خود قبول کردند (که نهایتا به آسیمیله شدن تمام تورکمان‌های پیوسته به حرکت قیزیل‌باش‌ که از آناتولی و شام به ایران آمده بودند و ریشه‌کن شدن کامل مذهب علویسم تورک از ایران شد). با این همه به سبب تورک بودن بنیان و ساختار دولت قیزیل‌باش، دربار و همه‌ی مقامات رسمی و نظامی و اداری و دیپلومات‌های این دولت از صدر تا ذیل، زبان تورکی را – هرچند در مقیاسی محدودتر از فارسی و عربی - به عنوان یک زبان دولتی و دیپلوماسی و مکتوب در مخابرات و مناسبات رسمی و روابط بین المللی و در عقد قراردادها و صلح‌نامه‌ها و ... کماکان به‌کار می‌بردند. زیرا تورکمان‌های علوی آناتولی و شام که به این دولت و حرکت سیاسی ضد تورک قیزیل‌باش می‌پیوستند و توده‌ی اصلی حمایت کننده از آن بودند، کلمه‌ای فارسی نه‌می‌دانستند. این نامه علاوه بر تاریخ رسمیت زبان تورکی در ایران، و تاریخ روابط سیاسی و بازرگانی و فرهنگی بین دولت‌های آزربایجان، روسیه و ایران، از جهات زیر هم دارای اهمیت است: تاریخ تورک، تاریخ دیپلوماسی تورک، تبارشناسی و تثبیت ماهیت ملی تورک دولت قیزیل‌باش، نفوذ تورک بر مدنیت ایران، تاریخ تورک‌گرائی، تورک‌گرایی شاه عباس دوم، تاریخ زبان تورکی در ایران، مرسلات و منشات تورکی، نثر تورکی و سبک‌شناسی آن، زیرگونه‌های نامه‌نگاری و ترسل تورکی و تاریخ تطور املاء تورکی، .....

Özet

Bu yazgamda (makâlemde), Kızılbaş (Safevi) İmparatorluğu'nun Hakanı Şah II. Abbas'ın, Rus Çarı ve Rusya'daki Romanov Hânedanı'nın kurucusu Mihail Fyodoroviç'e yazdığı Türkçe resmi diplomatik mektubunu ilk kez sunuyorum. Mektubun konusu Kasak (Cossack) saldırganlığı ve Şah II. Abbas'ın buna karşı almak istediyi önlemlerdir. Şah II. Abbas'ın Mâzenderan'da Rus Çarı Mihail Fyodoroviç'e Türk dilinde yazdığı bu mektup, Türkçenin Türk Kızılbaş (Safevi) devletinin fiili resmi dillerinden biri olduğunu gösteren sayısız târîhi belge ve kanıttan biridir. Birinci Şah İsmail, Türk Aleviliyi yerine Fars Şiiliyi devletinin resmi dini olarak kabul ettikten sonra, Kızılbaşlar da Türkçe yerine Farsçayı kutsal dilleri olarak kabul ettiler. Bu da zamanla Kızılbaş siyasi hareketine koşulan ve Anadolu ile Şam’dan İran’a geçen Türkmanların hepsinin asimile olmasına, ve Türk Aleviliyin İran’dan bütünüyle silinmesine neden oldu. Ancak Kızılbaş Devletinin Türk temelli yapısı nedeniyle, bu devletin tüm saray, askeri ve sivil yetkilileri ve diplomatları, tepeden tırnağa, iletişimde, resmi ilişkilerde, uluslararası ilişkilerde, sözleşme ve barış antlaşmalarının imzalanmasında v.s.de Türkçeyi de - Farsça ve Arapçadan daha az ölçüde de olsa - devlet dili, diplomatik ve yazılı dil olarak hep kullandılar. Zira Türk karşıtı Kızılbaş siyâsi hareketi ve Devletine katılan ve bu hareketin temeli ve başlıca destekçileri olan Anadolu ve Şam Türkman Alevileri tek kelime Farsça bilmiyorlardı. Bu mektup, İran'da Türk dilinin resmi statüsünün târihçesini ve Azerbaycan, Rusya ve İran devletleri arasındaki siyâsi, ticâri ve kültürel ilişkileri sergilemenin yanı sıra, aşağıdaki açılardan da önem taşımaktadır: Türk târihi, Türk diplomasisi târihi, Kızılbaş devletinin Türk tipolojisi, İran medeniyetinde Türk etkisi, İran'da Türkçülük ve Türk milliyetçiliyi târihi, Şah II. Abbas'ın Türkçülüyü, İran'da Türk dilinin târihi, Türk mektup yazımı ve yazışmaları ve alt türleri, Türk nesri ve yazımının gelişim tarihi .....

Abstract

In this article, I have presented for the first time an official diplomatic letter in Turkish from Shah Abbas II, the Khagan of the Qizilbash (Safavid) Empire, to Mikhail Fyodorovich, the Russian Tsar and founder of the Romanov dynasty in Russia. The subject of the letter is the Cossack aggression and Shah Abbas II's measures to counter it. The Turkish letter from Shah Abbas II written in Mazandaran, to the Russian Tsar Mikhail Fyodorovich is among the countless historical documents and pieces of evidence that show the Turkish language was one of the de facto official languages of the Turkish Qizilbash (Safavid) state. After Shah Ismail I adopted Persian Shiism instead of Turkish Alevism as state official religion, the Qizilbash also accepted Persian language instead of Turkish as their holy and sacred language. This eventually led to the assimilation of all Turkman from Anatolia and Sham who were joining to the Qizilbash political movement and moving to Iran, and the total eradication of Turkish Alevism from Iran. However, because of the Turkish foundation and structure of the Qizilbash state, the court, all military and civil officials and diplomats of this government, from the top down, used the Turkish language - albeit to a lesser extent than Persian and Arabic - as a state, diplomatic, and written language in communications, official relations, international relations, and in conclusion of contracts and peace treaties, etc. Furthermore, the Turkman Alevis from Anatolia and Sham who were joining the anti-Turkish Qizilbash state and political movement, and were its main supporters, also not know a word of Persian. In addition to detailing the history of the official status of the Turkish language in Iran, as well as the political, commercial, and cultural relations between the governments of Azerbaijan, Russia, and Iran, this letter holds significance for the following ways: History of the Turks, history of Turkish diplomacy, Turkish national identity and typology of the Qizilbash government, Turkish influence on Iranian civilization, history of Turkism and Turkish nationalism in Iran, Turkism of Shah Abbas II, history of the Turkish language in Iran, Turkish origins and sources, Turkish prose and its stylistics, Turkish letter writing and correspondence and its subtypes, and the history of the development of Turkish orthography .....

مقدمه

در این مقاله یک نامه‌ی رسمی و دیپلوماتیک به تورکی، نوشته و فرستاده شده از طرف شاه عباس دوم (با نام تولد سلطان محمد میرزا؛ ۳۰ اوت ۱۶۳۲ – ۲۶ اکتبر ۱۶۶۶) خاقان دولت قیزیل‌باش (صفوی) به میخاییل فییودوروویچ (حاکمیت: ١٦١٣-١٦٤٥،Mikhail Fyodorovich Romanov , Михаи́л Фёдорович Рома́нов) تزار روس و بنیان‌گذار سلسله‌ی رومانوف در روسیه را معرفی کرده‌ام. متن این نامه‌ی دیپلوماتیک در یک جونگ خطی باقی‌مانده از آن دوره نقل شده است[1]. در جونگ، نامه‌ی مذکور بدون ذکر نام فرستنده‌ی آن، به صورت «کتابتی که به پادشاه اوروس از مازندران در باب قازاق نوشته فرستاده شد» معرفی شده است. سال‌های حاکمیت میخاییل فییودوروویچ هم‌زمان با ١٦ سال حاکمیت شاه عباس اول (بین ١٥٧١-١٦٢٩)، ١٣ سال با شاه صفی اول (بین ١٦٢٩-١٦٤٢)، و ٣ سال با شاه عباس دوم (بین ١٦٤٢-١٦٦٦) هم‌پوشانی داشت. فرستنده در نامه از «شاه بابام» سخن می‌گوید، بنابراین نه‌می‌تواند شاه صفی اول باشد. زیرا پدر شاه صفی اول، شاه نه‌بود. شاه صفی اول (سام میرزا)، فرزند محمدباقر صفی میرزا و نوه‌ی شاه قبلی و یا شاه عباس اول است. (شاه عباس اول پسر بزرگ خود شاهزاده محمدباقر صفی میرزا را کشت. در نتیجه بعد از شاه عباس اول، سام میرزا پسر بزرگ شاهزاده محمدباقر صفی میرزا با نام شاه صفی اول بر تخت سلطنت رسید). احتمالا این نامه متعلق به شاه عباس دوم پسر بزرگ شاه صفی اول است. دوران حاکمیت شاه عباس دوم شاهد تجاوزات کاساک‌ها – موضوع نامه - و تدابیر و تعاملات وی با روسیه برای مقابله با آن‌ها بود.

مئهران باهارلی

کتابتی که به پادشاهِ اوروس از مازندران در بابِ قازاق نوشته فرستاده شد

عالی‌‌ جنابِ والا نصابِ گردون‌ قِبابِ سلطنت و جلالت ‌مآبِ شوکت و عظمت‌ مُنابِ حشمت و عدالت‌ آداب، عمدة السّلاطین المسیحیه، زبدة الخواقین العیسویه، سکندر صولت، نوشیروان عدالت، رستم شجاعت، غضنفر مهابت، اوُروُس و هشترخان ولایتی‌نین بؤیۆک حکم‌رانێ، موْسکوْو و قازان ممالکی‌نین اوُلوُق خانێ، پادشاهِ عظیم الشّان و خاقانِ رفیع المکان نظام السّلطنة و الجلالة و الشّوکة و العظمة و الحشمة و العدالة و العزّ و الامتنان، میخاییل فییوْدوْروْویچ [روْمانوف] اوُلوُق بای آق‌خان - جَعَلَ اَللَّهُ تَعَالِيَ عَوَاقِبِهِ مَقْرُوناً بِالْخَيْرِ وَ اَلرِّضْوَانِ - حضورِ موفور السرورلارێ‌نا تحفِ مَدْحاتِ محبّت ‌آداب - که موکّدِ ارکانِ الفت و ودادِ قدیم و مُشَیَّدِ بنیانِ مَوَدّت و اتّحادِ جدید اوْلا - اتحاف قێلێندێقدان سوْنرا،

اِنهایِ رأیِ مُصادِقَت ‌آرا اوْل‌دوُر کیم:

قدیم الایّام‌دان بو ایکی سلسله‌یِ رفیعه آراسی‌ندا محبّت و دوست‌لوُق مراسمی نهایت مرتبه‌ده استحکام بوُلوُپ‌دوُر. و جنّت‌ مکانِ عِلیّین ‌آشیان «شاه بابا»م - اَنَارَ اَللَّهُ بُرْهَانَهُ - حضرت‌له‌ری‌نین زمانِ سعادت‌اقتران‌لارێ‌ندا محبّت قاعده‌سی تجدید اوْلوُپ، اوْل جانب‌ده‌ن «بالێق سوُیوُ»نوُن قێراغێ‌ندا و سایر معبرله‌رده بیر قاچ نفر تۆفه‌نگ‌چی تعیین اوْلوُنوُردوُ. و معبرله‌ری قازاق جماعتی‌نین عبوروندان محافظه ائدیپ، ده‌نیز اۆزه‌ری‌نده تردّد ائده‌ن تجّار و متردّدین کیمسه‌نه‌له‌رین آسیب و نقصان و دارالمرز و دریا کنارێ‌ندا ساکن اوْلان رعایا و فقرایا ضرر و خسران ائریشمه‌زدی و جمعیتِ خاطر ایله تردّد ائده‌رله‌ر ایدی. جلوسِ میمنت مأنوسوُموُزدان بوُ آنا ده‌کین، بیر امر که محبّت و دوْست‌لوُغا منافی اوْلا ظهورا گه‌لمه‌میش‌دیر.

شیمدی سبب نه‌دیر کیم قازاق جماعتی ناشایست حرکت‌له‌ری ارتکاب ائدیرله‌ر؟ دوْست‌لوُق و اتّحاد لازمه‌سی اوْل‌دوُر کیم وکلاءِ عالی‌مقدارێنێزێ اوْل جمعِ بدکردارێن - که بوُ ایکی سلسله‌یِ عظیمه.نین محبّت و الفت‌له‌ری‌نه باعثِ خلل‌دیرله‌ر-، دفع و رفع‌له‌ری‌نه امر ائده‌سینیز که دوْست‌لوُق مادّه‌سی ازدیاد بوُلوُپ، همیشه محبّت شاه‌راهێ گه‌لیپ گئتمه‌‌ده‌ن خالی اوْلمایێپ، انقراضِ زمانه‌نین صداقت ارکانێ نقصان‌دان مصون قالێپ، تجّار و متردّدین فارغ البال تردّد ائدیپ، طرفین‌ین دعاسێ‌نا باعث اوْلا.

چون حضرتِ پروردگارێن عنایتی ایله همّتِ والانهمت‌یمیز اوْل جماعتِ مخذول العاقبه‌نین دفعی‌نه متعلّق اوْلموُش‌دوُر، دوْست‌لوُق شرطی و آداب.ێ‌نێن لازمه‌سی اوْل‌دوُر کیم اوّل اوْل پادشاهِ والاجاه جناب‌لارێ‌نا اعلام ائده‌‌لیم که:

اگر اوْل جماعتِ مخذول العاقبه‌نین دفعی‌نه قادر اوْلمایالار - چون مابینیمیزده هیچ وجه‌له مغایرت و بیگانه‌لیک یوْخ‌دوُر - بوُ درگاهِ گردون‌ اساس منسوب‌لارێ اسهلِ وجوه ایله اوْل طائفه‌نی نیست و نابود قێلالار.

باقی، عواقبِ امور خیر ایله مقرون اوْلا.

[Kızılbaş Şahı İkinci Şah Abbas’dan Urus Hakanı’na Kasak konusunda Mâzenderan’dan yazıp gönderdiyi mektup]

Âli cenâb-ı vâla nesâb-ı gerdun qubâb-ı seltenet ve celâlet meâb-ı şövket ve ezemet menâb-ı hişmet ve edâlet âdâb, ümde-t ül-selâtin el-mesihiyye, zübde-t ül-xevâqin el-îseviyye, sikender sövlet, nûşîrvan edâlet, rüstem şecâet, qezenfer mehâbet, Urus ve Heşterxan vilâyetinin böyük hükmrânı, Mosqov ve Qazan memâlikinin uluq xanı, pâdişâh-ı ezîm üş-şen ve xaqan-ı refî’ ül-mekan, nizâm üs-seltenet v-el-celâlet v-el-şövket v-el-ezemet v-el-hişmet v-el-edâlet v-el-izz v-el-imtinan, Mixayıl Fiyodoroviç [Romanof] Uluq Bah Aqxan – ceelellâh teâlâ evâqibehu meqrûrenen b-il-xéyir v-er-rizvan – huzûr-i movfûr es-sururlarına tühef-i medhât-ı mehebbet âdâb – ki müekkid-i erkân-ı ülfet ve vidâd-ı qedîm ve müşeyyedňi bunyân-ı meveddet ve ittihâd-ı cedîd ola – ithâf qılındıqdan sonra,

İnhâ-yı re’-yi musâdiqet ârâ oldur kim:

Qedîm ül-eyyâmdan bu iki silsile-yi refî’e arasında mehebbet ve dostluq merâsimi nehâyet mertebede istihkâm bulupdur. Ve cennet mekân-ı illiyîn âşiyan Şah Babam – enârullah burhânehu – hezretlerinin zemân-ı seâdet iqtiranlarında mehebbet qâidesi tecdîd olup, ol cânibden Balıq Suyu’nun qırağında ve sâir me’berlerde bir qaç nefer tüfengçi te’yîn olunurdu. Ve me’berleri KasaK cemâetinin ubûrundan muhâfıza edip, deniz üzerinde tereddüd eden tüccâr ve mütereddidîn kimsenelerin âsîb ve nuqsân ve dâr ül-merz ve deryâ kenârında sâkin olan reâya ve fuqerâya zerer ve xusran érişmezdi ve cemiyyet-i xâtir ile tereddüd éderler idi. Culûs-i méymenet menûsumuzdan bu ana dekin, bir emr ki mehebbet ve dostluğa munâfî ola zuhûra gelmemişdir.

Şimdi sebeb nedir kim Kasak cemâeti nâşâyist hereketleri irtikâb édir? Dostluq ve ittihâd lâzimesi oldur kim vukelâ-yı âli miqdârınız ol cem’-i bedkirdârın – ki bu iki silsile-yi ezîmenin mehebbet ve ülfetlerine bâis-i xeleldirler – def’ ve ref’lerine emr édesiniz ki dostluq maddesi izdiyâd bulup, hemîşe mehebbet şâhrâhı gelip gétmeden xâlî olmayıp, inqirâz-ı zemânenin sedâqet erkânı nuqsânından mesûn qalıp, tüccâr ve mütereddidîn fâriğ ül-bâl tereddüd édip, tereféyn duâsına bâis ola.

Çün hezret-i perverdigârın inâyeti ile himmet-i vâlânehmetimiz ol cemâet-i mexzûl el-âqibenin def’ine müteelliq olmuşdur, dostluq şerti ve âdâbının lâzimesi oldur kim evvel ol pâdişâh-ı vâlâcâh cenablarına i’lâm édelim ki:

eger ol cemâet-i mexzûl el-âqibenin def’ine qâdir olmayalar – çün mâbéyimizde hîç vechle muğâyiret ve bîgânelik yoxdur – bu dergâh-ı gerdun esâs mensubları eshel-i vucûh ile ol tâyifeni nîst ve nâbûd qılalar.

Bâqî, evâqib-i umûr xéyr ile meqrûn ola!

سؤزلوک:

کلمات عربی

اِنها: آگاه کردن

عُمدة: آن چه تکیه نمایند بر آن، تکیه ‌گاه، ستون

غضنفر: شیر درنده، واریانت هَزَبَر و قَسَوَره

قِباب: گنبد و هر بنای گرد، جمع قبة

مَدْحات: جمع غیر فصیح کلمه ی مدح، ستایش

مُشَیَّد: محکم کننده

مُناب: وکیل و قایم مقام

موفور: بسیار و افزون و تام و کامل

نَهْمَت: نیاز، آرزو، همت و کوشش بسیار در امری، کمال مطلوب و مقصود، غایت آرزو

وَداد، وِداد: موده، کسی را دوست داشتن

کلمات تورکی

آق: اقتدار و حاکمیت خاقان و مشروعیت آن، سمبول غرب

آق‌خان:خان کبیر و مشروع غرب

اوروس: تلفظ تورکی نام قوم اسلاوی روس

اوْل:اوْ

اولوق بای: حضرت عالی، اعلی حضرت، عالی‌جناب

اوُلوُق: اولو، بزرگ، عالی، برجسته و کبیر

ائریشمه‌زدی: نه‌می‌رسید

بای: زه‌نگین، غنی، ثروتمند، اعیان و متمول

بوُلوُپ‌دوُر: یافته است، پیدا کرده است

تۆفه‌نگ‌چی: منصب تفنگ‌دار

خاقان: پادشاه، امپراتور

خان: شاه

ده‌کین: ده‌ک، ته‌ک، تا، الی

ده‌نیز: دریا

شیمدی: ایندی، ایمدی، اکنون

قاچ: نئچه، چند

قێراق: کنار، حاشیه

کیمسه‌نه: کیمه‌سنه، کسی، هر کس، کس

گه‌لیپ گئتمه: آمد و شد، رفت و آمد

توضیحاتی در باره‌ی اسامی آمده در این مکتوب:

عنوان اولوق بای: اولوق به معنی عالی، برجسته و کبیر و معادل «اولو» در تورکی معاصر؛ بای به معنی غنی، اعیان و متمول؛ مجموعا «اولوق بای» و یا «اولو بای» به معنی حضرت عالی، اعلی حضرت، عالی‌جناب و ... است.

عنوان آق‌خان: معادل تورکی «چاغان خان» موغولی به معنی پادشاه سفید است که به ترتیب از طرف تورک‌ها و موغول‌ها برای خطاب به حاکمان قلمروی غربی امپراتوری‌های تورک - موغول و در این میان قیزیل اوردا به کار می‌رفت. در این عنوان آق، مطابق فرهنگ دولت‌مداری تورک-موغول، به معنی اقتدار و حاکمیت خاقان و مشروعیت آن، هم چنین سمبول غرب می‌باشد. بنابراین عنوان آق‌خان، در مقابل قاراخان که خان دارای رتبه و اهمیت کمتری است، به معنی «خان کبیر و مشروع غرب» است. این عنوان بعدها به سبب گسترش دائره‌ی حاکمیت تزارهای روس بر اراضی قیزیل اوْردا، با ترجمه به روسی (Белый Царь) و لاتینی (Albus Imperator, Albus Rex) به آن‌ها نیز اطلاق شد. نادار (نادر) شاه افشار در نامه‌ی خود امپراتوریچه کاترینا را هم «آق بانو» نامیده است. هر چند خود تزارها، به سبب نه داشتن تبار تورک - موغول اغلب این عنوان را برای خود به کار نه‌می‌بردند، اما از کاربرد آن از طرف تورک‌ها و موغول‌ها در خطاب به خود جلوگیری هم نه‌می‌کردند. چرا که این امر به معنی به رسمیت شناخته شدن حق و مشروعیت حاکمیت و اقتدار تزارها از سوی همسایه‌گان قدرت‌مند تورک و موغولشان بود.

اوروس: تلفظ تورکی نام قوم اسلاوی روس است که به اول آن صدای او اضافه گشته است. زیرا در زبان تورکی علی القاعده کلمات با حرف ر آغاز نه می‌شوند. فورم اوروس خود به فورم‌های اوروز - اوروج متحول شده که به عنوان نام شخص به معنی روس‌وش و یا فرد در ارتباط با روس‌ها و ...‌ به کار می‌رفت. به عبارت دیگر، اوروس نام قوم اسلاوی، و اوروز - اوروج نام تورکی پسران و به معنی روس‌وش است.

قازاق: کلمه‌ای تورکی، معادل خاساق موغولی. به معانی آزاده، چابوک‌سوار و سبک‌بال، خودمختار و خودگردان، سر خود، مستقل، کسی که تحت قیومیت و حاکمیت دیگری نیست، بدون خانه و کاشانه، دور از مرکز، قاچاق، آواره، سیاح، .... در طول تاریخ قازاق برای نامیدن دو گروه قومی کاملا متفاوت به کار رفته است. نخست نام یک گروه تورکیک که امروزه ملت قازاق (به انگلیسی Kazakh) نامیده می‌شود و عمدتا در جمهوری قازاقستان و کشورهای همسایه، و گروه کوچکی از آن در ایران ساکن است. دوم به گروه‌هایی از اسلاویان‌های روسیه‌ی جنوب غربی و اوکرایین شرقی (در زیر)

کاساک (به انگلیسی Cossack): این نام محرف قازاق تورکی است که معنای قومی کاملات متفاوتی کسب کرده است. کاساک اصطلاحا به گروه‌های مختلط‌تبار اسلاویان – تورکیک در روسیه‌ی جنوب غربی و اوکرایین شرقی پراکنده در حوزه‌های رودهای دون و دنیپر و تَرَک و اورال و ... گفته می‌شود که مانند اغلب ملل اسلاویان در اوروپای شرقی و روسیه، حاصل آمیخته‌گی عناصر اسلاویان با گروه‌های بی‌شمار تورکیک قدیم چون خزرها و قومان‌ها-کومان‌ها، اوغوزها، ... و تورک‌های باستانی اوروپای شرقی و اوروپای جنوب شرقی مانند پچنک‌ها، هون‌ها، بولقارها، آوارها، اون اوقورها، ساراقورها، سابیرها، اوتریغورها، قوتریغورها، آکاتزیرها، اوزها، .... هستند. من برای جلوگیری از اشتباه بین این گروه تورک‌تبار اما اسلاویان‌زبان و ملت تورکیک قازاق، اولی را به صورت کاساک می‌نویسم. ظاهرا قازاق‌های مورد بحث در این مکتوب، نه اجداد ملت تورکیک قازاق، بلکه گروه دوم در ساحل دریای سیاه و دره‌ی دون و .. و یا قسمتی از کاساک‌ها هستند.

هشترخان: از تلفظ‌های نام شهر حاجی‌طرخان (آستراخان) در روسیه ساخته شده توسط موغول‌ها در نزدیکی شهر ایتیل دولت تورک خزر است[2]. بخش تارخان این نام مرکب، عنوان و رتبه‌ی معلوم تورکی - موغولی به معنی خان و خاقان بزرگ و ... است. کاربرد ترخان در نام شهرهای تورک مرسوم بود. مانند تامان تارخان (Тмутарака́нь, Tamantarkhan) یک قالای خزری در ولایت تامان روسیه. در باره‌ی منشاء هاش-آس-حاج، .... قسمت اول این نام عقاید بسیاری مطرح شده است.

۱-عده‌ای قسمت اول نام این شهر را غازی به معنی مجاهد اسلام دانسته‌اند. مانند قالای غازی قیران در مرز عوثمان‌لی – قیزیل‌باش (در سیاحت‌نامه‌ی اولیاء چلبی).

۲-عده‌ای دیگر قسمت اول نام این شهر را قازی و محرف کلمه‌ی تورکی «قاری» به معنی قدیم و کهنه در نام شهرها دانسته‌اند. بنا به این ریشه‌شناسی «قاری تارخان» یعنی (شهر) تارخان قدیمی و کهنه، در مقابل «یئنگی تارخان» یعنی (شهر) تارخان نو و جدید. کلمه‌ی قاری بعدها با تبدیل حرف ر به حرف ز به قازی و قاز، و در نتیجه نام «قاری‌تارخان» به «قازی‌تارخان» - «قازتارخان» متحول شده است. مانند نام شهر «قاری‌قورت» (قاری سایرام سابق) در آسیای میانه که در روند مشابهی به قازی‌قورت - قازقورت متحول شده است. بخش قاز - قازی در لهجه‌های گوناگون تورکی به صورت‌های گوناگون خاز-خازی، خاس-خاسی، خاج-خاجی، هاج-هاجی، هاش-هاشی، هاس-هاسی، آس-آسی. ... تلفظ می‌شود. بنابراین آس.تارخان، هاج.تارخان و هاش.تارخان، ... تلفظ‌های لهجه‌ای نام قازتارخان و قازی‌تارخان هستند.

۳- ممکن است نام این شهر محرف آجی تارخان، ماخوذ از اسم یک شخصیت بوده باشد. در زبان‌های تورکیک آجی -اه‌جی، عنوانی محترمانه ‌برای مردان سالمند مقدس‌مآب، کمابیش مترادف بابا در فارسی، آتا و ده‌ده ‌در تورکی، قدیس و عزیز و ولی در عربی، و سنت در زبان‌های اوروپایی است. فورم‌های گوناگون این کلمه‌ی تورکی چنین است: اه‌چی، اه‌چچی، ایچی، اه‌چه، اه‌جه، ایجی، اه‌جه‌ی، اه‌جی،.. (برادر بزرگ، عمو، پدر، ...)، آچا، آجا (بیشتر به ‌معنی بابا)، اه‌چو (پدر، آتا، اجداد، در تورکی قاراخان‌لی که‌ مقدمه‌ی اویغوری و جغتایی است به ‌معنی ائی بابا، ای پدر در خطاب به ‌خداوند)، .... کلمه‌ی اه‌چی در کتابه‌های اورخون به‌ صورت دوگانه‌ی «اه‌چی آپا» به کار رفته‌ است (فورم آپا در تورکی ما به ‌صورت آبا هنوز مستعمل است[3]). مانند بسیاری از اسامی تورکی قدیم که در دوره‌ی اسلامی به اسامی مشابه عربی و اسلامی تغییر داده می‌شدند، عنوان آجی-اه‌جی تورکی هم به «حاجی» عربی تغییر داده شده است. به عنوان نمونه نام قدیس تورک خراسانی «حاجی بکتاش ولی» در اصل « آجی - اه‌جی بکتاش اییه» بود (اییه: صاحب، خداوندگار، خونکار)، اما در آناتولی در راستای اسلامی‌سازی عنوان تورکی آجی او به «حاجی» عربی تغییر یافته است. در حالی که او هرگز به مکه نه‌رفته و در مراسم حج شرکت نه‌کرده بود. (و در وجه تسمیه‌ی اسم بی مسمای حاجی برای او، داستان‌ها و روایات خیالی آفریده شده است. مانند به حج رفتن حاجی بکتاش ولی در رویایی که به هنگام خواب دید، ...). احتمالا نام آجی تارخان هم در قرون وسطی به طرزی مشابه توسط مولفین تاجیک و عرب به صورت حاجی طرخان در آمده و برای آن ریشه‌شناسی‌های عوامانه مانند پادشاهی که به حج مکه رفته و ... جعل شده است.

بالیق سویو: محل این رودخانه و یا دریاچه معلوم نه‌شد. در شمال شرقی تورکیه نزدیک مرزهای ارمنستان و جمهوری خودمختار نخجوان آزربایجان، در ولایت آغری دریاچه‌ای کوچک به اسم بالیق گؤلو (Balık Gölü) وجود دارد. نهری اصلی که از این دریاچه نشات می‌گیرد بالیق سویو (Balık Suyu) نامیده می‌شود (در ولایت آرتوین تورکیه، در نزدیکی مرز گورجستان هم دریاچه‌ی دیگری با همان نام بالیق گؤلو موجود است). هم‌چنین در یک منبع اینترنتی از رودی به اسم بالیق سو که شاخه‌ای از رودخانه‌ی چئرگی است صحبت می‌شود. اما محل رودخانه‌ی چئرگی و یا ارتباط بالیق سوی مذکور با بالیق سویوی ذکر شده در این نامه مشخص نیست.

چند نکته:

١-موضوع مکتوب: هر چند یکی از رهبران کاساک‌ها در برهه‌ای از زمان با اتحاد با دولت تورک قیزیل‌باش، دولت مستقلی در اطراف حاجی‌طرخان تشکیل داد، اما کاساک‌ها عموما و مخصوصا در دوره‌ی شاه عباس دوم، به تحریک و اشاره‌ی تزارها به سواحل جنوبی دریای خزر حمله و تجاوز کرده و هر بار تعدادی از اهالی آن مناطق را قتل و غارت می‌کردند و با غنایم بسیار به قفقاز باز می‌گشتند. شاه ‌عباس دوم با فرستادن سفرایی به نزد تزار از وی رسماً خواست که از تجاوزات کاساک‌ها جلوگیری کند. در این نامه هم - که یکی دیگر از تدابیر وی برای جلوگیری از تاخت ‌و تازهای کاساک‌ها است، شاه عباس دوم از تزار روس می‌خواهد که به تادیب کاساک‌ها به‌پردازد و سپس اعلام می‌کند که در صورت ناتوانی از این امر، دولت قیزیل‌باش قابل و مشتاق به نابود کردن کاساک‌‌ها است.

۲- زبان و سبک به کار رفته در نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم به تزار روس میخاییل، نسبتا روان و ساده و بی‌تکلف، دارای نثری مستحکم با جملات کوتاه، سالم و شیوا، و نزدیک به زبان گفتاری اما به تورکی ادبی مشترک رایج در تورک‌ایلی، ایران، آزربایجان و عوثمان‌لی قرن ۱۷ است. این تورکی ادبی مشترک که اسناد و مکتوبات دولتی تورکی باقی‌مانده از دولت قیزیل‌باش عموما بدان نوشته شده‌اند، همان «تورکی رومی»، یعنی زبان مسقط الراس قیزیل‌باش‌ها است که در مواردی بدان عناصری از «تورکی قدیم - شرقی» و «تورکی تورکمانی» افزوده شده است. در این نامه نیز کلمات، فورم‌ها و قالب‌های دستوری تورکی قدیم (اوُلوُق، بای، اوْل، ده‌کین، کیم، ...)، و کلمات و قالب‌های تورکی رومی که اکنون هم در تورکیه رایج‌ هستند (شیمدی، قاچ، ائده‌لیم، بوُلوُپ‌دوُر، ده‌نیز، ائریشمه‌زدی، قێلێندێق‌دان) اما در سده‌های بعدی در ایران، تورک‌ایلی و آزربایجان کم‌استعمال و یا فراموش شده‌اند، و تورکی تورکمانی (قیراغی، توفه‌نگ‌چی) تواما به‌کار رفته‌اند. با این وصف، آزربایجانی نامیدن زبان تورکی این نامه و دیگر منشات و مکتوبات باقی‌مانده از دولت قیزیل‌باش که به تورکی مشترک آن دوره و حتی به اعتباری به عوثمان‌لی بسیط است - با سائقه‌های محلی‌گرائی، تعصبات قومی و مخصوصا تورک‌‌هراسی – تورکی‌ستیزی ایدئولوژی آزربایجانیسم استالینیستی نادرست و غیر علمی است.

۳- احتمال بسیار دارد متن این نامه‌ی تورکی را خود شاه عباس دوم نوشته باشد[4]. شاه عباس دوم فردی کتاب‌خوان بود، به زبان تورکی علاقه داشت و در توسعه‌ی ادبیات تورکی تلاش می‌کرد. وی شعردوست بود و به تورکی هم، با تخلص ثانی، شعر می‌سرود. شاه عباس دوم مسلط بر دقایق زبان و ادب تورکی، ماهر در به‌گزینی واژه‌ها، و در نثر تورکی سرآمد و چیره‌دست بود. حتی برای زمان خود یک تورکی‌نویس آوانگارد به شمار می‌رفت.

از شاه عباس دوم، یک نامه‌ی رسمی - دولتی دیگر به تورکی خطاب به منوچهرخان بیگلربیگی شیروان در دست است. این نامه - که استفاده از زبان تورکی به عنوان زبان مکتوب دولتی و در مناسبات داخلی‌ بین سران دولت قیزیل‌باش را نشان می‌دهد - را قبلا در سؤزوموز معرفی و بررسی کرده‌ام[5]. او در امان‌نامه‌ی تورکی‌اش هم، بر خلاف تورکی مغلق مرسوم در منشات و مراسلات دیوانی آن دوره، تمایل به تورکی سلیس و کاربرد ترکیبات تورکی خوش‌آهنگ‌ دارد. بدان حد که میرزا محمد طاهر قزوینی[6] «وجازت و اختصار» امان‌نامه‌ی کوتاه شاه عباس دوم به تورکی را با صفت «اعجاز» توصیف و آن را ورای «تلفیق عبارات و استعارات»، بلکه «معنی‌آفرینی»، «هنر» و یک «هنرنمائی» بی‌نیاز از توصیف قلمداد می‌نماید.

٤-زبان کاری شاه عباس دوم مانند همه‌ی شاهان و درباریان دولت قیزیل‌باش تورکی بود. میسیونرهای مسیحی برادران کرملیت که در آن دوره در مملکت قیزیل‌باش و دربار آن بوده‌اند بیان می‌کنند که در زمان شاه عباس دوم تورکی زبان دربار بود و در اصفهان و همچنین در شمال گسترش زیادی داشت. امان‌نامه‌ی تورکی شاه عباس دوم و اکنون نامه‌ی تورکی وی به تزار میخاییل، تائیدی دیگر بر این واقعیت است.

[1] لینک دانلود جونگ

https://turuz.com/book/title/turkce-yazilar

[2] THE STORY OF A FORGOTTEN KINGDOM. The Astrakhan Khanate: Hajj, Starry Sturgeon, and Trade Routes

https://qalam.global/en/articles/the-story-of-a-forgotten-kingdom-en

[3] اه‌م‌چی قادین (طبیب سنتی زن) و تداوی با قورت اه‌لی (دست گرگ) در روستای حاجی پیرلی اورمیه‌

https://sozumuz1.blogspot.com/2022/12/blog-post_13.html

[4] شاه عباس دوم فرزند شاه صفی و آنا خانم (١٦٤٢-١٦٦٦) از شاهان خوش‌نام و محبوب، بافرهنگ و فرزانه‌ی دولت تورک قیزیل‌باش و هفتمین پادشاه آن است. وی علی‌رغم جوانی‌اش (در سن ٣٤ ساله‌گی فوت نمود) عموماً حکم‌داری عاقل و موفق، موقع‌شناس، مدبر، عادل و صاحب اراده توصیف شده است. در زمان وی کشور از امنیت و آرامش نسبی، و فرهنگ و اقتصاد از رونق دگرباره‌ برخوردار شد (به جز دوره‌ی بازپس‌گیری قندهار از تیموریان توسط اوردوی شاه عباس دوم که آن هم به محبوبیت وی افزود). وی با تخفیف مالیات‌های کمرشکن خشنودی عموم مردم را به دست آورد. شاه عباس دوم هم مانند اکثریت مطلق سلاطین و خواقین تورک و موغول، به ساخت و گسترش بناهای عمومی و تاریخی، ترمیم و تعمیر آن‌ها اهمیت زیادی می‌داد. پل خواجو، قصر چهل ستون، مسجد جامع اصفهان، باغ سعادت و عمارات و پل و دریاچه و سد آن، عالی قاپو، .... در زمان وی ساخته و یا ترمیم شدند. شاه عباس دوم در علوم ریاضی و نجوم دست داشت و وارد در امر محاسبات دفتری؛ آشنا با زبان‌های اوروپائی از جمله زبان فرانسه، دوست‌دار علم و اهل هنر و مشوق هنرمندان و نقاشان و معماران و صنعت‌کاران بود. او خود هنرمند و صنعت‌کار بود، نقاشی می‌کرد و دسته‌ی شمشیر مرصع می‌ساخت. مانند اغلب شاهان تورک ورزش‌کار و علاقه‌مند به تفریحات عامه‌پسند و ورزش‌های چوگان، شکار،.... بود. حیوانات را دوست می‌داشت، بارها به تماشای باغ وحش می‏رفت و در کنار زاینده رود برای خود طاوس‌خانه‌ای بنا کرده بود. دوره‌ی زمام‌داری شاه عباس دوم دوره‌ی تسامح و اعتدال نسبی در عرصه‌ی برخورد دولت با مذاهب و ادیان است. در این استقامت شاه عباس دوم با فاصله گرفتن از عوثمان‌لی‌ستیزی و جنگ‌طلبی، روابط دوستانه‌ای با تورکان عوثمان‌لی و خانات اوزبیک برقرار کرد. شاه عباس دوم متمایل به مذهب تورکی علویسم (قاراقویون‌لو-بکتاشی)، فردی آزاداندیش و دارای تساهل به اعتقادات و عقاید متفاوت، شخصی خوش‌باش و شراب‌دوست بود؛ از مصاحبت با دانشمندان و فلاسفه و بزرگان ادیان و مذاهب مختلف و به ویژه درویشان تورک علوی لذت می‌برد و از آن‌ها حمایت می‌نمود. در دربار شاه عباس دوم همواره جلسات مباحثه‌ی فلسفی و علمی برقرار بود.

[5] امان‌نامه تورکی شاه عباس دوم صفوی خطاب به بیگلربیگی شیروان منوچهرخان

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_15.html#links

[6]عمادالدین میرزا محمد طاهر قزوینی متخلص به وحید، صدر اعظم شاه عباس دوم هم، علاوه بر مشاغل دیوانی، از فضلای تورک قرون ١٦ و ١٧، شاعری خوش‌ذوق، وقایع‌نگاری توانا و ماهر در فن سیاغ و انشاء و خط بود. از وی آثار زیادی به نظم و نثر در عرصه‌های شعر، ادبیات، عرفان و فلسفه و به زبان‌های تورکی و فارسی برجای مانده است. بخش‌هایی از اشعار تورکی وی با نام دیوان وحید قزوینی (باکو، انتشارات نورلان، ٢٠٠٩) منتشر شده است

برای مطالعه بیشتر

نامه‌ی تورکی یکی از احفاد جهان‌شاه قاراقویون‌لو به سلطان سلیم عثمان‌لی در شکایت از شاه اسماعیل ظالم

http://sozumuz1.blogspot.com/2019/05/blog-post_18.html

فرمان تورکی شاه اسماعیل صفوی خطاب به موسی‌بیگ تورقوت‌اوغلو

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_20.html

رجاءنامه‌ی تورکی شاه تهماسب اول صفوی

http://sozumuz1.blogspot.com/2016/05/blog-post_15.html

شفاعت‌نامه‌ی تورکی شاه تهماسب صفوی در باره‌ی عفو شهزاده بایزید عثمان‌لی

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_29.html

مشاعره‌ی تورکی شاه تهماسب و سلطان سلیمان قانونی

http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post_18.html

نامه‌ی تورکی والی آزربایجان به سفیر پاپ-واتیکان در دوره‌ی سلطان محمد خدابنده صفوی