آی ماللا گه‌ل دوزه‌لده‌ک قُرآن‌ی سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی، یونگول‌له‌ده‌ک کتابِ سبحان‌ی سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

آی ماللا گه‌ل دوزه‌لده‌ک قُرآن‌ی سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

یونگول‌له‌ده‌ک کتابِ سبحان‌ی سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

مئهران باهارلی

 شعر تورکی کریمی مراغه‌ای در ضرورت انجام اصلاحات بنیادین در دین اسلام و تصحیح و تغییر بعضی از نصوص قرآن و احکام شریعت

Marağalı Kerimi'nin İslam Dininde Temel Reformların Uygulanması, Kur'an Hükümlerinin ve Şeriat Kanunlarının Bazısının Değiştirilmesi ve Düzeltilmesi Gerekliliğine Dair Türkçe Şiiri.

Karimi Maraghei's Turkish Poem on the Necessity of Implementing Fundamental Reforms in the Religion of Islam, Amending and Rectifying Certain Provisions of the Qur'an and Sharia Laws.

خلاصه:

حسین کریمی مراغه‌ای شعری تورکی در لزوم انجام اصلاحات در اساس دین اسلام و تصحیح و تغییر احکام شریعت دارد. این منظومه ‌‌به ‌صورت بیانات و سخنان یک شاعر خیالی خطاب به ‌یک موللا و یا روحانی شیعی به‌ زبانی شاعرانه ‌و طنز است. او می‌گوید: اسلام موجود، با مجازات‌های شرعی در این دنیا و مجازات و عذاب و جهنم و هول و هراس قیامت بعد از مرگ، مبدل به یک دین خوف و مجازات و ترس و وحشت شده است. می‌باید اسلام با حذف و تغییر این مفاهیم، ثواب و پاداش را اساس گرفته و تبدیل به‌ دینی «رحمانی» شود. اسلام فقاهتی، بعضی از احکام شریعت و نصوص قرآن، تکالیف و حرام‌های شرعی و عبادات و رسومات دینی با مقتضیات زمان و تمدن و طبیعت امور تطابق ندارند، برای مردم سخت و طاقت‌فرسا و کمرشکن هستند، ‌و باید تخفیف و تسهیل، ‌تصحیح و تکمیل شدن شوند. حکم حجاب اجباری برای زنان و دختران عاقلانه نیست. پوشاندن رو بی انصافی به‌ دختران و زنان است و باعث افسرده‌گی آن‌ها می‌شود. زنان و دختران باید از این ظلم نجات داده ‌شوند. همه‌ی احکام و تکالیف شرعی در این موارد در قرآن و فتاوا یا باید لغو و نسخ شوند، و یا باید با تصریف و تحریف و تفسیر و تاویل، تغییر داده ‌شده‌ آسان‌تر و سبک‌تر گردند. دین مذهبیون افراطی، تعصب و سخت‌گیری آن‌ها در ظواهر و سبک زنده‌گی خودشان و دیگر امور دینی، و تعصبات فرقه‌ای شیعه‌ و سنّی‌، باعث عقب‌مانده‌گی مسلمانان شده‌ است. روحانیون می‌باید از همه جهت، خود را به ‌روز کنند. زیرا آن‌ها عامل اصلی هستند که باعث شده‌اند مردم اعتقادات خود به ‌دین و ایمان و معاد را از دست به‌دهند. بسیاری از مفاهیمی که شاعر در این شعر بیان کرده است، مانند عدم تقید به و رعایت نه‌کردن احکام اسلام فقاهتی ناخوان با زمانه در زنده‌گی شخصی، داشتن حیاتی سکولار، انتقاد از و مخالفت با احکام دینی مشوق خشونت و آن‌هایی که مانند حجاب اجباری آزادی‌ها و حقوق زنان و بشر را زیر پا می‌گذارند؛ و نکوهش تعصبات مذهبی و دشمنی بین شیعه ‌– سنی ،.... در تطابق با تؤره‌ی (اخلاق و سنن) تورک و مفهوم «اسلام تورک» است.

اؤزه‌ت:

تورک شاعیر ماراغالی حسین کریمی، ایسلام دینی‌نده‌ کؤک‌لو بیر رئفورمون یاپیلماسی و بیر سیرا قورآن احکامی و شریعت قورال‌لاری‌نین دوزه‌لتیلمه‌سی و ده‌ییشدیریلمه‌سی گه‌ره‌ک‌لی‌لییی‌نی آنلاتان تورک‌جه ‌بیر شئعیر یازمیش‌دیر. شئعیر خیالی بیر شاعیرین شیعه ‌بیر موللایا شئعیرسه‌ل و مزاحی بیر دیل‌له ‌خطاب ائده‌ن سؤزله‌ری‌نده‌ن اولوشماق‌دادیر. شاعیر، ایسلام‌ین خشونت، مجازات و وحشت مرکزلی بیر دینه ‌دؤنوشدویونو ساوونور. بو، انتقام و جزالاندیرماق قورخوسونون آشیلانماسی‌یلا، ایندی‌کی یاشام‌دا شریعت یاسالاری و سونراکی یاشام‌دا جهنم و قیامت قاورام‌لاری آراجی‌لیغی ایله ‌– باشاریلیر. ایسلام‌ین رادیکال بیر دؤنوشوم گئچیرمه‌سی، وورقوسونو بونلارین یئری‌نه، شفقت و مرحمته‌ قایدیرماسی، و اؤزونو یاخشی‌لیق‌لار و باغیش‌لامانی تشویق ائده‌ن، سئوگی‌یه ‌دایالی بیر دین اولاراق یئنی‌ده‌ن یاپی‌لاندیرماسی گه‌ره‌کیر. فقاهت ایسلامی (اورتودوکس ایسلام)، قورآن و شریعت‌ده‌کی بعضی احکام و یاساق‌لار ایله ‌بیر سیرا عبادت و دینی سنت‌له‌ر، چاغیمیزین گه‌ره‌ک‌له‌ری‌نه، مدنیتین احتیاج‌لاری‌نا و اشیانین طبیعتی‌نه ‌اویقون دئییل‌دیر. بو نه‌ده‌ن‌له ‌اینسان‌لار اوچون سیخینتی وئریجی، زورلاییجی، و یوروجودور. بون‌لاری گونجه‌ل‌له‌مه‌ک و دوزه‌لتمه‌ک گه‌ره‌کیر. قادین‌لار و قیز اوشاق‌لاری اوچون اجباری حجاب، عاقیل‌لی‌جا اولمایان بیر حکم‌دور. قیز اوشاق‌لاری و قادین‌لاری قاپانمایا مجبور ائتمه‌ک، حق‌سیزلیک و عدالت‌سیزلیک یارادیر، اون‌لاری بونالیما سوخور. قادین‌لاری و قیز اوشاق‌لاری‌نی بو ظلم‌ده‌ن قورتارماق گه‌ره‌کمه‌ک‌ده‌دیر. قورآن، شریعت و فتوالاردا حجاب اجباری‌نا ‌ایلیشکین بوتون دوزه‌ن‌له‌مه‌له‌ر یا ابطال ائدیلمه‌لی، یا ده‌ییشدیریلمه‌لی، یا دا چاغا اویقون یئنی‌ده‌ن یوروم‌لانیپ قولای‌لاشدیریلمالی‌دیر. آشیری دین‌دار بیرئی‌له‌رین اؤزله‌ری‌نین و باشقالاری‌نین گؤرونوش‌له‌ری و یاشام طرزله‌ری قونوسونداکی تاخینتی‌لاری و قاتی‌لیق‌لاری ایله‌ شیعه‌– سنی مذهب‌له‌ری آراسی‌نداکی مذهب‌چی‌لیک موسولمان‌لارین گئری قالماسی‌نا نه‌ده‌ن اولموش‌دور. اینسان‌لارین دینه ‌اولان اینانجی‌نی ایتیرمه‌له‌ری‌نده ‌اه‌ن بؤیوک ائتکه‌ن اولان دین آدام‌لاری‌نین هر قونودا اؤزله‌ری‌نی ته‌مه‌ل‌ده‌ن گونجه‌ل‌له‌مه‌سی گه‌ره‌کیر. شاعیرین بو شئعری‌نده ‌افاده‌ ائتدییی په‌ک چوخ قاورام، تورک گه‌له‌نه‌ک‌له‌ری و تؤره‌سی ایله ‌تورک ایسلامی قاورام‌لاری‌یلا اویوم‌لودور: کیشی‌سه‌ل یاشام‌دا فقاهتی ایسلام‌ین چاغ‌دیشی اجتهادلاری‌نا اویولماماسی و لاییک بیر حیات یاشامانین گه‌ره‌ک‌لی‌لییی، خشونت ایچه‌ره‌ن شریعت قورال‌لاری‌نین و مجبوری حجاب کیمی قادین و اینسان حاق و اؤزگورلوک‌له‌ری‌نی هئچه ‌سایان دینی حکم‌له‌رین اه‌له‌شدیریلمه‌سی و رد ائدیلمه‌سی، شیعی – سنی دوشمان‌لیغی‌نین قینانماسی و ....

Özet

Türk şair Marağalı Hüseyin Kerimi, İslam dininde köklü bir reformun yapılması ve bir sıra Kuran hükümleri ile şeriat kurallarının düzeltilmesi ve değiştirilmesi gerekliliğini anlatan Türkçe bir şiir yazmıştır. Şiir, hayali bir şairin Şii bir mollaya şiirsel ve mizahi bir dille hitap eden sözlerinden oluşmaktadır. Şair, İslam'ın şiddet, ceza ve dehşet merkezli bir dine dönüştüğünü savunuyor. Bu, intikam ve cezalandırılma korkusunun aşılanmasıyla - şimdiki yaşamda Şeriat yasaları ve sonraki yaşamda cehennem ve kıyamet kavramları aracılığıyla - başarılır. İslam'ın radikal bir dönüşüm geçirmesi, vurgusunu bunların yerine şefkat ve merhamete kaydırması ve kendisini, iyilikleri ve affı teşvik eden, sevgiye dayalı bir din olarak yeniden yapılandırması gerekiyor. Fıkhi [Ortodoks] İslam, Kur'an ve Şeriattaki bazı hüküm ve yasaklar ile bir sıra ibadet ve dini ritüeller, çağımızın gereklerine, medeniyetin ihtiyaçlarına ve eşyanın tabiatına uygun değildir. Bu nedenle insanlar için sıkıntı verici, zorlayıcı ve yorucudur. Bunları güncellemek ve düzeltmek gerekiyor. Kadınlar ve kız çocukları için zorunlu hicab, akıllıca olmayan bir hükümdür. Kız çocukları ve kadınları kapanmaya zorlamak, haksızlık ve adaletsizlik yaratır, onları depresyona iter. Kadınları ve kız çocuklarını bu zulümden kurtarmak gerekmektedir. Kuran, Şeriat ve fetvalarda hicab zorunluluğuna ilişkin tüm düzenlemeler ya iptal edilmeli, ya değiştirilmeli ya da çağa uygun yorumlanıp kolaylaştırılmalıdır. Aşırı dindar bireylerin kendilerinin ve başkalarının görünüşleri ve yaşam tarzları konusundaki takıntıları ve katılıkları ile Şii ve Sünni mezhepler arasındaki mezhepçilik Müslümanların geri kalmasına neden olmuştur. İnsanların dine olan inancını yitirmelerinde en büyük etken olan din adamlarının her konuda kendilerini temelden güncellemesi gerekiyor.​ Şairin bu şiirinde ifade ettiği pek çok kavram, Türk gelenekleriyle Türk töresi ve "Türk İslamı"na uyumludur: kişisel yaşamda Fıkhi İslamın çağdışı içtihatlarına uyulmaması ve laik bir hayat yaşamanın gerekliliği; şiddet içeren şeriat kurallarının, zorunlu örtünme gibi kadın ve insan hak ve özgürlüklerini hiçe sayan dini hükümlerin eleştirilmesi ve reddedilmesi, Şii-Sünni düşmanlığının kınanması, ....

Abstract

Turkish poem Marağalı Hüseyin Kerimi wrote a Turkish poem that explains the need for a radical reform in the Islamic religion. In this poem, he suggests corrections and changing to the rules of sharia. The poem is composed of the words of an imaginary poet who addresses a Shiite cleric, using a poetic and humorous language. The poet argues that Islam has transformed into a religion centered around violence, punishment, and horror. This is achieved by instilling fear of retribution in both the present life and the afterlife, specifically through the concepts of hell and the apocalypse. Islam should undergo a radical transformation, shifting its emphasis towards acts of kindness and compassion, and reconstructing itself as a religion rooted in mercy that incentivizes good deeds and amnesty. Some provisions and prohibitions, as well asworship and religious rituals of Islamic jurisprudence, the Quran, and Sharia, are not compatible with the requirements of our age, the needs of civilization and the nature of things. As a result, they are distressing, challenging and exhausting for people. It is necessary to update and correct them. Mandatory hijab for women and girls is an unwise regulation. Forcing them to cover their faces, creates unfairness, is cruelty to girls and women, and pushes them into depression. It is crucial to free women and girls from this oppression. All regulations pertaining to mandatory hijab in the Quran, sharia and fatwas should be either canceled, amended, or interpreted and facilitated. The obsession and rigidity of overly religious individuals regarding their own and others’ appearance and lifestyle, as well as the sectarianism between Shiite and Sunni denominations, have contributed to the backwardness of Muslims. The clergy needs to fundamentally update themselves in every aspect, as they are the main factor contributing to people losing faith in religion. Many concepts expressed by the poet in this poem are compatible with Turkish traditions and the concepts of "Turkish Islam", as: non-compliance with orthodox Islamic jurisprudence in personal life, rejection of compulsory veiling and other outdated sharia rules, the necessity of living a secular life, criticizism of violent religious provisions, and condemnation religious provisions that disregard human and women's rights and freedoms, as well as Shiite-Sunni hostility.... 

در این نوشته، منظومه‌ای از میرزه حسین کریمی مراغه‌ای (متولد ١٩٣١) را که ‌یکی از مهم‌ترین آثار تورکی تالیف شده‌‌ در تاریخ روشن‌گری دینی تورک در دوران معاصر در تورک‌ایلی و ایران است آورده‌ام. این منظومه ‌‌به ‌صورت بیانات و سخنان یک شاعر خیالی خطاب به ‌یک موللا و یا روحانی شیعی است که ‌در آن به ‌‌طرزی بی سابقه ‌و تابوشکنانه ‌بسیاری از اعتقادات و رسومات شیعی - اسلامی، از جمله ‌احکام شریعت و نصوص قرآن و عمل‌کرد صنف روحانیت شیعه‌ و رحمانی نه‌بودن اسلام موجود .... با اساس قرار دادن استدلالات عقلی – در حدی که ‌در یک منظومه‌ی کوتاه‌ میسر است - و انسان‌باوری به‌ زیر سوال کشیده‌ شده‌ و لزوم تصحیح و تغییر آن‌ها به‌ زبانی شاعرانه ‌و طنز بیان شده ‌است.

١-شاعر خیالی هم‌صحبت موللا در این منظومه‌ در کسوت یک روشن‌فکر مردمی – عامه ظاهر می‌شود. وی که ظاهرا دارای تحصیلات آکادمیک عالی نیست اما روح زمان خود را به خوبی درک و جهت حرکت آن را به درستی پیش‌بینی کرده و جامعه‌ی خویش را دقیقاً و مستقیماً می‌شناسد، با دغدغه‌های انسانی و اجتماعی به ‌نیاز نسل خود و جامعه‌اش می‌پردازد و با احساس مسئولیت و تعهد در یکی از حساس‌ترین موضوعات جامعه‌ی خود یعنی مشکلات هنجاری در عرصه‌ی دین و احکام دینی و متولیان دین موضع‌گیری می‌کند. او ‌با اندیشه‌ی انتقادی و قضاوت عقلی معترض به ‌وضع موجود است، و راه‌کارهایی برای رفع و حل آن‌ها توسط یک گفتمان در حوزه‌ی عمومی – شعر - ارائه‌ می‌کند تا رفاه ‌و خوش‌بختی مردم را تضمین کند. شیوه‌ی او ‌برای تصحیح احکام و قوانین شرعی، مبتنی بر استدلال عقلی و انسان‌باوری، آزاداندیشی، بازجویی از دین، شکستن جزمیت، ترویج شکاکیت، تکریم آزادی فردی، گرامی‌داشت مدارای مذهبی، خوش‌باشی و محکوم کردن تعصبات مذهبی و سوء استفاده‌ی روحانیت شیعی از دین است. همان شیوه‌ای که‌ پس از رونسانس در عصر روشن‌گری اوروپا و ... هم زمینه‌ساز ظهور و نهادینه شدن آزادی، توسعه، مدارا، لیبرالیسم و لائیسیم در آن جامعه‌ به دوران مودرن شد.

٢-انتقادات شاعر در این منظومه‌ متمرکز بر چهار مساله ‌است: عدم تطابق احکام شریعت و فقه‌ از جمله ‌آن‌چه ‌در قرآن بیان شده‌ با مقتضیات زمان، سخت و شاقه‌ و طاقت‌فرسا بودن بعضی از آن‌ها برای مردم، دین خوف و مجازات بودن و دین رحمانی نبودن اسلام موجود، تصلب و تعصب فکری و خشکه‌ مذهبی صنف روحانیت شیعی. وی به‌ هنگام انتقاد و به ‌زیر سوال کشیدن این موارد، به‌ مسائل کلیدی دیگری نیز اشاره ‌می‌کند، از جمله منصفانه و عاقلانه نه‌بودن حکم حجاب برای زنان و دختران، عقب‌مانده‌گی عمومی فرهنگی و انحطاط اخلاقی مردم، و مسئولیت اساسی نخبه‌گان جامعه ‌(در سیمای شاعر و موللا) در این انحطاط و عقب‌مانده‌گی.

٣-یک مورد دیگر که‌ شاعر در این منظومه ‌بدان پرداخته ‌یعنی نکوهش تعصبات مذهبی و دشمنی بین شیعه ‌– سنی و مشخصا سنی‌ستیزی، هم‌چنین‌ زبان تورکی شعر که نشان‌گر مخالفت با فارس‌گرایی و نژادپرستی تورک‌ستیز است می‌بایست جداگانه ‌تاکید شوند. زیرا این دو از مهم‌ترین علامات فارقه‌ی روشن‌فکری – نواندیشی دینی تورک هستند و در جریان موسوم به ‌روشن‌فکری و در این میان نواندیشی دینی فارس - ایرانی و فارس‌محور دیده‌ نه‌می‌شوند. بر عکس، دمیدن در آتش فاناتیزم شیعی و سنی‌ستیزی و فارسی‌نویسی و فارسی‌سرایی از ارکان هویت ملی مودرن فارس - ایرانی و مولفه‌های اساسی شیعی‌گری هستند. (نکوهش دشمنی بین شیعه ‌– سنی و محکوم نمودن سنی‌ستیزی از میراث جریان «اتحاد اسلام» عوثمان‌لی؛ و تجدد که در این منظومه ردّ آن در توصیه به بازنوشتن آیات بینات به «سبک جدید» و «تجدید رسوم و ایمان» دیده می‌شود میراث جریان «جدیدی‌لیک» در جهان تورکیک، هر دو مربوط به اواخر قرن نوزده و اوائل قرن بیستم و کاملا جاافتاده در فرهنگ معاصر تورک در سرتاسر تورک‌ایلی و ایران هستند).

٤-بینش‌ها و نگرش‌های مطرح شده توسط شاعر خیالی خطاب به موللا احتمالا و یا لزوما بینش‌ها و نگرش‌های سراینده‌ی واقعی منظومه (کریمی) به هنگام سرودن آن بیش از نیم قرن پیش نیست. با این همه، حتی صرفا بیان این بینش‌ها و نگرش‌ها توسط شاعر واقعی غیر معتقد به آن‌ها، ناشی از وجود آن‌ها در جامعه‌ و توده‌ی تورک پیرامون او از طرفی، و آزاداندیشی و مدارای مذهبی و .... شاعر است. علاوه بر آن لزوم ایجاد قرائتی انسانی و رحمانی و مطابق با زمانه از دین و مذهب که وی با نمونه‌هایی مشخص بیان می‌کند، مشخصا عدم تقید به و رعایت نه‌کردن احکام اسلام فقاهتی در زنده‌گی شخصی مانند حجاب و محرمات و عبادات؛ خوش‌باشی و داشتن حیاتی سکولار و .... در تطابق با مفهوم «اسلام تورک» است.

خلاصه‌ی منظومه:

-مفاهیم مجازات و عذاب بعد از مرگ و جهنم و هول و هراس قیامت، باعث ترس و وحشت پیر و جوان می‌شوند و می‌باید با تکذیب (حذف و تغییر) آن‌ها ثواب و پاداش اساس گرفته شده، اسلام تبدیل به‌ دینی «رحمانی» شود.

-نصوص قرآنی و احکام و رسومات دینی، با تمدن و طبیعت امور هم‌خوانی نه‌دارند، ناقص بوده ‌و محتاج به ‌تصحیح و تکمیل شدن هستند. زمانه‌ عوض و مردم هم متوجه ‌این امر شده‌اند. آیات بینات و یا نشانه‌های آشکار باید به ‌سبک جدید نوشته ‌شوند، زیرا بر خلاف اسمشان (فلسفه‌ی وجودی‌شان) دیگر روشن و آشکار و قابل فهم نیست. حرام‌های شرعی و در این میان حرمت شراب مخالف مقتضیات زمانه ‌است، چرا که ‌شراب دارای محسنات از جمله‌ اقتصادی است.

- تکالیف شرعی و احکام عبادی مانند حجاب و یک ماه‌ روزه‌داری و خواندن هفت آیه ‌در نماز و زکات و ممنوعیت شراب و ..... سنگین و کمرشکن هستند. ذکر و عبادات مفرط خانه‌ی مردم را خراب کرده ‌و باید تخفیف و تسهیل شوند.

-حجاب و پوشاندن رو ظلم و بی انصافی به‌ دختران و زنان و علاوتا باعث افسرده‌گی آن‌ها است و ایشان باید از آن نجات داده ‌شوند. تکالیف شرعی در این موارد در قرآن و فتاوا یا باید لغو و نسخ شوند، و یا باید با تصریف و تحریف و تفسیر و تاویل، تغییر داده ‌شده‌ آسان‌تر و سبک‌تر گردند.

-روحانیون با مشغول شدن به ‌فقه ‌(علم شرع) و غسل و طهارت و .... و علوم قدیمی دیگر عمر خود را بر باد می‌دهند. آن‌ها می‌باید از همه جهت، از جمله ‌در لباس و قبا و لباده‌ خود را به ‌روز کنند. روحانیون با تکرار مکررات در تفسیر من بکا و لعنت کردن به ‌شمر و ابن زیاد و ممنوع کردن باده ‌و ..... باعث شده‌اند مردم اعتقادات خود به ‌دین و ایمان و معاد را کلا از دست به‌دهند.

-مردم به ‌موللایان بی احترامی می‌کنند، آن‌ها را به ‌روستاها راه ‌نه‌می‌دهند، حتی کسان دارای ریش مذهبی را مسخره می‌کنند.

-اگر احتیاج به ‌کتاب قرآن به ‌هنگام سوگند خوردن به ‌آن نه‌بود، کسی قرآن را نه‌می‌خرید. رسومات دینی مانند صوم و صلات و نماز جماعت و نماز میت و نماز وحشت ترک شده‌ و نهج البلاغه ‌و دعاهای دینی جوشن کبیر و .... از مود افتاده‌اند، مردم از نماز خسته ‌شده‌اند، دیگر کسی به‌ مسجد نه‌می‌رود و به‌ جای آن روانه‌ی سینما می‌شود. ما هم از اسلام خسته ‌و بدین سبب مطیع فرنگ گشته‌ایم.

-مشکل محدود به روحانیون نیست، خشکه ‌دینی و تعصب در ظواهر و سخت‌گیری در امور دینی و تعصبات فرقه‌ای شیعه‌گرایی و سنّی‌گرایی، باعث عقب‌مانده‌گی مردم هم شده‌ است.

-رمیدن مردم از اسلام به‌ سبب احکام عبادی شاق و دین خشکه‌مذهبان افراطی، باعث بروز تفریطی دیگر، در شکل بی اخلاقی عمومی، گسترش بی وجدانی و پول‌پرستی و کلک‌بازی و قمار و مرگ حیا و عصمت و .... در میان آن‌ها شده ‌است. مردم چه‌ رعیت چه‌ عالم و چه هنرمند، همه دورو می‌باشند. در ظاهر سالم و به ‌حرف عادل، اما در عمل ظالم و جاهل و حقه‌باز هستند. تمایلی به ‌علم و هنر نه‌دارند. ارزش شاعر و هنرمند در نزد این مردم جاهل به درجات کمتر از قاطر است.

- من شاعر یگانه‌ (سمبول روشن‌فکران و نخبه‌گان و هنرمندان) و توی روحانی متدین (سمبول دین و متولیان دین) عوامل اصلی هستیم که ‌این افتضاح را به بار آورده‌ایم.

-شاعر در بند آخر می‌گوید اکنون موللا یعنی مقام صادر کننده‌ی فتوای تکفیر (و شاعر) خود از طرف مردم کافر شمرده می‌شوند، و با این گفته به طور ضمنی از موسسه‌ی «تکفیر» در شرع انتقاد کرده منظومه‌ی خویش را ختم می‌کند ...

شاعیرله ‌موللانین صؤحبتی - شاعیر دیییر:

آی ماللا گه‌ل دۆزه‌لده‌ک قُرآن‌ێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

تصحیح ائده‌ک سراسر فُرقان‌ێ[1] سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی.

مه‌ن نظم ائدیم کلامێ، سه‌ن نثر ایله‌ن بیان ائت!

مه‌ن ثبت ائدیم کتابا، سه‌ن ملّته‌ عیان ائت!

مه‌ن یێرتانێ یاماق‌لا، سهو ائیله‌سه‌م نهان ائت!

گه‌ل باغ‌لایاق بو عهد وْ پیمانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی!

 

چون خالْقێ تنبل ائتدی بوُ روغنِ نباتی

یۆنگۆل‌له‌ده‌ک بیر آز قوْی احکام‌ێ[2]، محکمات‌ێ[3]

سبکِ جدید ایله‌ن یاز آیاتِ بیّنات‌ێ[4]

تجدید ائده‌ک رسوم‌ وْ ایمان‌ێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

بیر آی اوْروُج‌لوُق اوْلماز، قوْی اوْن گۆن ائیله‌یه‌ک بیز

یا کیم گئجه‌ توُتوُلسوُن، گۆندۆزله‌ری یییه‌ک بیز.

قوْی یئددی آیه‌ حمدین[5] بیر آیه‌سین دییه‌ک بیز

آخێر توُتاق نظرده ‌پیرانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

ایندی قانێپ جماعت، گئچدی زمانِ سابق

گه‌لمیر تمدّن ایله ‌بوُ آیه‌له‌ر مطابق

اوْلموُر طبیعت ایله ‌بوُ نَصّ‌له‌ر[6] موافق

تکمیل ائده‌ک گه‌ره‌ک بوُ، نُقصانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

باخ هر ورق‌ده ‌گؤردۆن پوْز آیه‌یِ حجابێ[7]

تکذیب ائده‌ک عذابێ، تصدیق ائده‌ک ثوابێ[8]

چه‌کمه‌ جهنّم آدێن، قوْرخوُتما شیخْ شبابێ

دِل وئر[9] باساق حسابا رحمانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

انصاف‌دێ توُتسا یاشماق بوُ خوْش ادالێ قێزلار؟

اؤرتسۆن گه‌لیپ گئده‌ن‌ده‌ن بوُ گۆل جمالێ قێزلار؟

غم غصّه‌ده‌ن سارالسێن، سوْلسوُن خیالێ قێزلار؟

گه‌ل قوُرتاراق بوُ غم‌ده‌ن نسوانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

وضعِ زمانه ‌ایجاب ائتمیر محرّماتێ

فکر ائتمه ‌بوُ شرابێن یوْخ‌دوُر محسّناتێ

وار خالْقا نئچچه ‌میلیون هر آی‌دا عایداتێ

گه‌ل ائیله‌یه‌ک عَوَضْ بوُ فتوانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

قوْیدوُز دالێ بوُ خالْقێ خُشْکَه ‌تدیّن ایله

گاهی تشیّع ایله، گاهی تسنّن ایله

دوُر حاضر ائت ساماوار، چای قوْی تفنّن ایله

چاق ائت سالاق داماغا قالیوُنوُ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

یێخدێز ائوین بوُ خالْقێن ذکر و عبادت ایله

سالدێز بیزی هراسا هولِ قیامت ایله

ایندی سوْیوُن قابانێ، چێرمان رشادت ایله

زوْر وئر باساق قاباغا ایران‌ێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

اؤز عؤمرۆنو قوْتاردێن علمِ شریعت ایله

صرف اوْلدوُ ماه ‌وْ سالێن، غسل وْ طهارت ایله

گه‌ علمِ هئیت اۆسته، گه‌ علمِ حکمت اۆسته

گه‌ل باش‌لایاق تازاش‌دان عنوانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

چه‌ک حُجره‌نی قێفێل‌لا، سجّاده‌نی یێغێشدێر

تغییر وئر لباسا، لبّاده‌نی یێغێشدێر

گئچدی اوْ گۆن دیییردین «گئت باده‌نی یێغێشدێر!»

گه‌ل نوش ائده‌ک هوْتئل‌ده ‌ووْدکانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

خالقێ معطّل ائتدین تفسیرِ «مَن بُکاء[10]»دا

گه‌ شیمره[11] لعنت ائتدین، گه ‌زاده‌یِ زیادا[12]

هئچ کس‌ده ‌یوْخ عقیده، میزانا[13] یا مُعادا

مخلوط ائده‌ک صوابێ[14]، عصیانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

دوْیدوُ هامێ نامازدان، یوْل‌لاندێ سینامایا

ایندی بوُ سه‌ن بو مسجید، اه‌یله‌ش بِلا کرایه

بیزده‌ن شکایت ائتمه‌ خلّاقِ کبریایا

گه‌ل تَرْکْ ائده‌ک امورِ عُقبانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

ملّت اوْلوُر مُقلّد گه‌ روُم‌ا، گاه‌ دا زه‌نگه[15]

گه ‌خیره، گاه ‌دا شرّه، گه‌ صُلحا، گاه ‌دا جه‌نگه

اسلام‌دان یوْروُلدوق، اوْلدوُق مُطیع فیره‌نگه[16]

همّت‌له‌ گه‌ل یاتێرداق دعوانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

حلّالِ مشکل ایستیر آچسێن بوُ مشکلاتێ

سالدێ بیزی هُنرده‌ن بوُ روغنِ نباتێ

خالْقێن اه‌لی‌نده‌ن آلدێ سرمایه‌یِ حیاتێ

قوْی دؤش‌له‌یه‌ک بوُ یاغ‌دان شوْربانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

بیز بیر یامان بلایێق، آمما نظرده ‌سالِم

ایسته‌ر رعیّت اوْلسوُن، یا شاعر وْ یا عالم

نطق و بیان‌دا عادل، لیکن عمل‌ده ‌ظالم

پخش ائتمیشیک جهانا اعلانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

بیر ده ‌بوُ قومِ جاهل ائتمه‌ز سه‌نین‌له‌ سازش

ملّت که‌له‌ک‌باز اوْلدوُ، ائیله‌ر پوُلا ستایش

دین قالمایێپ بوُلاردا، گه‌ل ائیله ‌آزمایش

دوُر گه‌ل وئره‌ک بوُ قوما میدانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

نه ‌علمه ‌وار تمایل، نه ‌شعره‌ وار علاقه

هر نه‌مْنه‌ شاعر اوْلدوُ، شعری سالێپ آیاغا

شاعر اوْلوُپ قاتێردان بئش چؤچچه‌ ده‌ آشاغا

وئردیک عجب فنایا دورانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

تئز دوُر قاچاق بوُ که‌ندده‌ن، ماللایا یوْخ‌دوُ حاجت

کؤچدۆ نامازِ میّت، موْددان دۆشۆپ جماعت

اؤلدوُ نامازِ وحشت، نئیله‌ر، باشین سلامت

تعطیل ائده‌ک دعا وَ احسانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

گؤردۆن نه ‌پوْخ چێخارتدێ بوُ خوش عقیده‌ مؤمن؟

پیس وئردی امتحانێن مسجید نه‌دیده‌ مؤمن

اصلین بروزا وئردی بوُ برگزیده ‌مؤمن

بیز ده‌ ساتاق گه‌ل ایندی ایمانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

آند اوْلماسا دوْغوُردان، قرآن‌ێ هئچ کس آلماز[17]

حُکمۆ کمرشکن‌دیر، ضربین آلان تاپێلماز

تکلیفی چوْخ آغێردێر، پوْز، مه‌ن دییه‌ن کیمی یاز

آسان‌لاداق کلامِ یزدانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

«أَنتُمْ سُكَٰرَىٰ» چێخ، یاز «لَا تَقْرَبُواْ ٱلصَّلَوٰةْ»ێ[18]

تصریف ائله ‌حروفوُ، تحریف قێل نکاتێ

«أَصْنَامْ» یاز «صِيَامْ»ێ[19]، منسوخ ائله ‌زکاتێ

یۆنگۆل‌له‌ده‌ک کتابِ سبحانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

سه‌ن طوطی بیلدییین قوُش، وای دؤندۆ بایقوُش اوْلدوُ

سه‌ن ائتدییین دعالار بیر دفعه‌ قارقێش اوْلدوُ

بیلمه‌م نه ‌سِحر اوْخوُندوُ، داماد دا ساغدوُش اوْلدوُ

دوْلدوُرمادێق بوُ توْی‌دان هه‌میانێ[20] سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

لای لای دئمه ‌تازاش‌دان، یاتماز یاتان جماعت

ساتماز دعایا واختێن، دینین ساتان جماعت

صوم و صلات فِکرین باش‌دان آتان جماعت

گه‌ل ائیله‌یه‌ک بو درده‌ درمانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

بیر دفعه‌ دۆشدۆ موْددان «أَمَّنْ يُجیبُ الْمُضْطَرّْ»[21]

ترک ائیله‌دیک دُعایِ «جوشنْ کبیر»ی یک‌سر[22]

اه‌یله‌ش فراغت ایله، بوُ سه‌ن، بوُ مش غضنفر

جلب ائیله‌یه‌ک رضایِ یک‌تانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

غافل نه ‌اه‌یله‌شیپ‌سه‌ن؟ گه‌ل حجره‌ده‌ن کنارا

دقّت‌له ‌بیر یاخێن‌دان بوُ خالْقا ائت نظاره

بازارِ مسلمین‌ده‌ آزاد اوْلان قمارا

باش‌دان آتاق کلاهِ‌ تقوانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

از بس اوْلوُپ خانێم‌لار ناشیزه[23] و سلیطه[24]

حمّام پولوُن اه‌ری‌نده‌ن آنجاق وئریر بیلیته

نهج البلاغه[25] نئیله‌ر، باخ گؤر بوُ پیس محیطه

دوُر نقل ائده‌ک بوُ که‌ندده‌ن دُکّانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

شیطان‌دێ سه‌ن دیییرسه‌ن بوُ افتضاحا باعث؟

بوُ زن جَلَب‌دی[26] گویا سرچشمه‌یِ خبایث؟

یک‌سر بوُنوُن اه‌لی‌یله ‌احداث اوْلوُر حوادث؟

گه‌ل اؤلدۆره‌ک بوُ شوموُ، ترسانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

قوْیموُر داخێ جماعت ماللانێ، شیخی که‌نده

ریشوله‌ری قوْیوُرلار هر یان‌دا ریش‌خنده

گه‌ل قێرخدێراق جهنّم، ساققالێ سه‌ن ده ‌مه‌ن ده

بیر یوْل آتاق کنارا وجدانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

اؤلدۆ حیا و عصمت، نئیله‌ر، باشێن ساغ اولسون

غم چه‌کمه، پوْزما حالێن، نئیله‌ر، کئفین چاق اوْلسوُن

دیل‌له‌نمه ‌آللاهێم وار، عالَم توُمانچاق اوْلسوُن

گه‌ل بوْش‌لایاق بوُ شوُر و غوغانێ سن‌لێ مه‌ن‌لی

 

آیین و دینِ ملّت برباد اوْلوُر، «به‌ من چه؟»

هر حیله‌ده‌ جماعت اوُستاد اوْلوُر، «به‌ من چه؟»

خالْق اؤزگه ‌آلَت ایله‌ن داماد اوْلوُر، «به‌ من چه؟»

جان ته‌ک باساق قوُجاغا جانانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

اوْلسان مه‌نیم‌له‌ن هم‌دست، ائی فاضلِ معظّم

اسبابِ عئیش و نوُشوُ قێللام سه‌نه ‌فراهم

هر ایش‌ده، هر مکان‌دا اوْللام سه‌نین‌له ‌باهم

عزّت‌له ‌بآشا وئرریک دُنیانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

باشێ بلالی ملّت، پامال اوْلوُر، جهنّم!

بیر بیر تجارت اهلی حمّال اوْلوُر، جهنّم!

یوز مین نفر قێز اوْغلان اِغفال اوْلوُر، جهنّم!

مین ائششه‌یی، یییه‌ک بیز حالوانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

اوّل‌ده‌ آد چێخاردێپ، تاپدێق جهان‌دا شهرت

مه‌ن شاعرِ یگانه، سه‌ن شیخِ با دیانت

ایندی بیزی بوُ که‌ت‌ده‌ کافر بیلیر جماعت

یاخشێ سێچێپ باتێردێق یوْرقانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

 

قوْتار گؤره‌ک کریمی، اشعارێ نئیله‌ریک بیز؟

کردآر یوْخ‌دوُ سه‌ن‌ده، گفتارێ نئیله‌ریک بیز؟

بس‌دیر بیزه‌ بوُ رادیو، اخبارێ نئیله‌ریک بیز؟

سه‌ن رای وئر چالاق بوُ، زێرنانێ سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی

نئچه‌ تورک‌جه‌ سؤزجوک:

آشاغا: آشاغی

اوْللام: اولارام

اه‌یله‌ش: اوتورماق، اصلی‌نده‌ اه‌یله‌نمه‌ک فعلی دورماق، به‌ک‌له‌مه‌ک و مشغول اولماق آنلامی‌ندادیر

بازار: اجماع عمومی بر ایرانیک بودن این کلمه ‌است. اما وجود کلمه‌ی «راسته» ‌که مترادف بازار و ‌مخفف آراسته ‌است و در ضمن به‌ معنی به‌زه‌مه‌ک تورکی می‌باشد تصادف جالبی است. زیرا اگر کلمه‌ی بازار به‌ صورت به‌زه‌ر تلفظ شود، معنایی مرتبط با آراسته و مخفف آن راسته ‌کسب می‌کند.

به‌س‌دیر: بس است. شاید مرتبط با ادات باسا در تورکی قدیم به ‌معنی اولیه‌ی یینه، بیر که‌ز داها، سونرا، هم‌چنین، در غیر این صورت، بعد، سپس؛ و معنی ثانویه‌ی یئته‌ر، بس‌دیر، تمام، بس‌دیر، کافی است، بس است[27].

تا: ایکی شئیین بیری و به‌نزری آنلامی‌ندا ایسه (هم‌تا)، اصلی تورک‌جه تای – دانگ‌دیر

تا: بیرجه آنلامی‌ندا ایسه (یک‌تا)، اصلی عرب‌جه طاق‌دیر (جفت‌ون ضدی)

تازاش‌دان: یئنی‌ده‌ن، گینه، بیر یول داها (تازا + ش + دان. اوباش‌دان، دوغوش‌دان، .... کیمی)

توُمان‌چاق: تومان‌سیز، چیپلاق

جه‌نگ، جنگ – Ceng, Ceñ: ساواش. اصلی چین‌جه‌دیر. تلفظ تورکی کلمه‌ی چینی چه‌ن – ژه‌ن به معنی جدال، ستیز، جنگ، نبرد، کارزار. در چینی ساده zhan 战، در چینی سنتی 戦. در آغاز به معنی تبر نیزه‌دار، سپس نبرد با تبر نیزه‌دار ویا به تورکی «بالتالی قارقی ایله ساواش» بود که نهایتا معنی هرگونه نبرد را کسب کرد. کلمه‌ی جنگ از جمله کلمات تورکی – آلتایی بی شمار در عرصه‌ی نظامی و جنگ‌آوری است که از طریق تورکیک‌های باستان و دیگر گروه‌های «تورانی» به زبان‌های ایرانیک آسیای میانه مانند تورفانی و سپس تاجیکی – دری - فارسی وارد شده است.

چاق ائتمه‌ک: قورماق، تورک‌جه‌ ساغ کلیمه‌سی‌نین ده‌ییشگه‌سی. فارس‌جا درست کردن ائتگی‌سی ایله

چؤچچه: چؤتچه، چؤتکه، چؤرتکه، آباکوس، سایقاچ، ... مصغر کلمه‌ی روسی Счеты. این کلمه ‌غیر از کلمه‌ی مشابه‌ چؤتکه، کؤککه، ....  ‌Щётка, Щотка, Счетка, Счотка به‌ معنی بوروس است.

چیرمانماق: آستین پیراهن و یا پاچه‌ی شلوار خود را بالا زدن و تا کردن، مجازا آماده‌ برای انجام کاری شدن

دؤش‌له‌مه‌ک: سینه سپر کردن، مواجه‌ شدن شجاعانه با خطر و مشکلی، از ریشه‌ی دؤش به ‌معنی سینه، قسمت پایین سینه‌

دؤندو: مبدل شد. از مصدر دؤنمه‌ک به‌ معنی تبدیل جنس و نوع و به ‌جنس و نوع دیگری تغییر یافتن. اصطلاح «دؤنه ‌دؤن» (تغییر پی در پی از نوعی به نوع دیگر) در دین اهل حق که‌ به ‌معنی تناسخ است از همین ریشه‌ می‌باشد (این اصطلاح به صورت «دونا دون»، یعنی از لباسی به لباس دیگر هم تشریح و ریشه‌یابی شده است).

دۆزه‌لتمه‌ک: بیر یانلیش و یا اه‌یری و یا اه‌کسییی گیده‌رمه‌ک، دوز (یانلیش اولمایان، اه‌یری اولمایان، اه‌کسیک اولمایان) دوروما گه‌تیرمه‌ک

زیرنا: سورنا، زورنا، سرنا، زرنا؛ سۆرۆن نایێ، به‌ فارسی نی‌ی سور و جشن. مرکب از سور (تورکی - موغولی) + نی (فارسی). نی و یا نای (معادل قامیش و قارغی و اوخ تورکی) از ریشه‌ی Nāḍá नाड سانسکریت به ‌همان معانی؛ و «سور» در زبان تورکی ریشه ‌گرفته‌ از سور - چیر موغولی به ‌معنی جشن و بزم و ضیافت است.

ساغدێش: ساغ‌دوش، آن که ‌در طرف راست داماد قرار دارد. مرکب از ساغ+ دا + ائش: دوست و همراه در سمت راست. (سولدوش: سول + دا + ائش: دوست و هم‌راه در سمت چپ؛ آرخاداش: آرخا + دا + ائش: دوست و هم‌راه در پشت و عقب، حامی؛ یولداش: یول + دا + ائش: دوست و قرین در راه؛ داداش: دای + دا + ائش، دوست و قرین در نسب از طرف مادر، ...) آدداش: آد + دا + ائش: دوست و قرین در اسم، هم‌نام، مشترک در نام و عنوان. با اسقاط یک حرف د، به صورت مخفف آداش تلفظ می‌شود. قوُرداش: قور + دا + ائش، هم‌ردیف و هم‌رتبه در مقام، منصب، رتبه، سلسله مراتب. ...)

سه‌ن‌لی مه‌ن‌لی: آشیری درجه‌ده ‌ایچ‌ده‌ن و صمیمی، آرخاداش‌جا و چه‌کینمه‌ده‌ن، رسمیت‌ده‌ن اوزاق

قالیان: قلیان. اصلی موغول‌جادیر. از کلمه‌ای موغولی قالاوون (Qalawun) به ‌معنی داغ و جوشان و سوزان (قالاغوُن ← قالاوون ← قالااوُن ← قالایوُن ← قالْیوُن ← قَلْیوُن ← قلیون ← غلیون). از مصدر قالااق -  خالاآخ موغولی به معنی گرم کردن، جوشاندن. در موغولی مودرن خالوون  Халуунبه معنی گرم، داغ، آتش، گرما، حرارت، تب، سوزان، حارّه، .... . املای کلمه‌ی قلیون - غلیون به ‌صورت «قلیان» غلط و ریشه‌یابی آن بر اساس «غَلَیان» عربی نادرست است. کلمه‌ی قالیون نخستین بار در قلم‌روی امپراتوری تورکیک تیموری – بارلاسی – کوره‌که‌نی مشهور به موغال و یا گورکانی در شبه قاره‌ی هند ظاهر و از طریق حوزه‌ی زبان و ادبیات چاغاتای به قلم‌روی تورکمانی (در ایران و قفقاز) وارد شده است.

قانماق: سؤیله‌نه‌ن سؤز و یا آنلاتیلان قونونون دوغرولوغو و گئرچه‌ک اولماسی‌نا اینانماق، دادلی سؤزله‌رله‌ آلدانماق

قوْتارماق: توکه‌تیپ بیتیرمه‌ک، سون‌لاندیرماق، ایشی بیتیرمه‌ک، تمام کردن و پایان دادن، به‌ حالت نهایی درآوردن چیزی، به‌ انجام رسانیدن کار، خاتمه ‌دادن به‌ امری. (غیر از قورتارماق به معنی نجات دادن است).

قوُرتارماق: نجات دادن و خلاص و رها کردن (غیر از قوتارماق به معنی تمام کردن است).

قێللام: قیلارام

که‌ت: که‌ند، ده، روستا

که‌له‌ک باز: کلک‌باز، متقلب و حقه‌باز. هم کلک و هم باز در این کلمه‌ تورکی هستند. «که‌له‌ک» از ریشه‌ی که‌له‌مه‌ک به ‌معنی به‌ زبان آوردن و بیان کردن و سخن گفتن. که‌له‌ک: چرب زبان. «باز» از کلمه‌ی باز در تورکی قدیم و اورخون به ‌معنی عادت کرده‌ و وابسته ‌شده، باغیم‌لی، آلیشمیش و وابسته ‌اولموش. مجموعا کلک‌باز یعنی کسی که‌ به چرب زبانی عادت کرده‌ است

ماللا: شیعی دین قول‌لوق‌چوسو. فارس‌جا ملّا - موللا، محرف مونلای تورکی. عرب‌جه‌ مولی کؤکه‌نی‌نده‌ن.

مسجد، مسجید: در زبان معیار تورکیه، فورم «مسجد» به معنی نمازگاه کوچک، موقتی، بدون مناره و گونبد و ...؛ و «جامع» به معنی مسجد فارسی - عربی است. تلفظ و فورم تورکی کلمه‌ی «مسجد» فارسی – عربی، «مه‌چیت» (Meçit) است. علاوه بر لهجه‌های تورکی رایج در تورک‌ایلی و ایران، در لهجه‌های آناتولی زبان تورکی نیز فورم «مه‌چیت» (Meçit) به معنی مسجد فارسی - عربی به کار می‌رود. فورم مه‌چیت و مشابه آن در دیگر زبان‌های تورکیک نیز رایج است. از جمله: «مه‌چئت» تاتاری (Мәчет)، «مه‌سئت» باشقیری (Мәсет)، «مئچیت» قیرقیزی (Мечит)، «مئشیت» قازاقی (Мешіт)،... نوشتن «مه‌چیت» در زبان تورکی مکتوب، ادبی و معیار و یا در نام مساجد تورک به صورت فارسی – عربی «مسجد» نادرست است. معادل تورکی مسجد، یوکون‌له‌ک Yükünlek، یوکونج‌لوک Yükünclük است.

نه‌مْنه: نه، نه‌مه، نه‌مه‌نه؛‌ هر سه به‌ معنای چه، کدام؛ مه‌ در تورکی قدیم به ‌معانی هم‌چنین، نیز؛ ایشته!، آل!، هان!، اینک!، بفرما!.... .

وئرریک: وئره‌ریک

یاشماق: گئنه‌ل‌ده‌ قادین‌لارین اوزونو اؤرتمه‌ک و قاپاتماق اوچون قول‌لاندیغی ماسک و یا بئز، نقاب و یا روبند

یوْخ‌دو: یوخ‌دور

AY MALLA! GEL DÜZELDEK QUR’ÂN’I SENLİ MENLİ

Şâirle mallanın söhbeti. Şâir diyir:

 

Ay Malla! gel düzeldek Qur’ân’ı senli menli

Teshîh édek serâser Furqân’ı senli menli

 

Men nezm édim kelâmı, sen nesr ilen beyân ét

Men sebt édim kitâba, sen millete eyân ét

Men yırtanı yamaqla, sehv éylesem nehân ét

Gel bağlayaq bu ehd ü péymânı senli menli

 

Çün xalqı tenbel étdi bu rôğen-i nebâtî

Yüngülledek bir az qoy ehkâmı, möhkemâtı

Sebk-i cedîd ilen yaz âyât-i beyyinâtı

Tecdîd édek rusûmu, îmânı senli menli

 

Bir ay orucluq olmaz, qoy on gün éyleyek biz

Yâ kim géce tutulsun, gündüzleri yiyek biz

Qoy yéddi âye Hemd’in, bir âyesin diyek biz

Âxır tutaq nezerde pîrânı senli menli

 

İndi qanıp cemâet, géçdi zemân-i sâbiq

Gelmir temeddün île bu âyeler mutâbiq

Olmur tebîet île bu nessler muvâfiq

Tekmîl édek gerek bu nüqsânı senli menli

 

Bax her vereqde gördün poz âye-yi hicâbı

Tekzîb édek ezâbı, tesdîq édek sevâbı

Çekme cehennem âdın, qorxutma şéyx şebâbı

Dél vér basaq hésâba Rehmânı senli menli

 

İnsafdı tutsa yaşmaq bu xoş edâlı qızlar?

Örtsün gelip gédenden bu gül cemâlı qızlar?

Qem qüsseden saralsın, solsun xeyâlı qızlar?

Gel qurtaraq bu qemden nisvânı senli menli

 

Vez’-i zemâne îcâb étmir müherremâtı

Fikr étme bû şarâbın yoxdur mühessenâtı

Var xalqa néççe milyon her ayda âyidâtı

Gel éyleyek evez bu fetvânı senli menli

 

Qoyduz dalı bu xalqı xüşke tedeyyün ile

Gâhi Teşeyyü’ ile, gâhi Tesennün ile

Dur hâzır ét samâvar, çay qoy tefennün ile

Çâq ét salaq damâğa qalyunu senli menli

 

Yıxdız évin bu xalqın zikr ü ibâdet ile

Saldız bizi herâsa hôl-i qiyâmet ile

İndi soyun qabânı, çırman reşâdet ile

Zor vér basaq qabâğa Îrân'ı senli menli

 

Öz ömrünü qotardın élm-i şerîet ile

Serf oldu mâh ü sâlın qusl u tahâret ile

Geh élm-i héy’et üste, geh élm-i hikmet üste

Gel başlayaq tazaşdan unvânı senli menli

 

Çek hücreni qıfılla, seccâdeni yığışdır

Teğyîr vér libâsa, lebbâdeni yığışdır

Géçdi o gün diyirdin “gét bâdeni yığışdır”

Gel nûş édek hotélde vodkânı senli menli

 

Xalqı müettel étdin tefsîr-i “Men Boka”da

Geh Şimr’e le’net étdin, geh zâde-yi Ziyâd’a

Héç kesde yox eqîde, mîzân’a ya muâd’a

Mexlût édek savâbı, isyânı senli menli

 

Doydu hamı namazdan, yollandı sînamâya

İndi bu sen bu mescid, eyleş bilâ kirâya

Bizden şikâyet étme xellâq-ı kibriyâya

Gel terk édek umûr-i uqbânı senli menli

Millet olur müqellid geh Rûm’a gah da Zeng’e

Geh xéyre gah da şerre, geh sulha gah da cenge

İslâm’dan yorulduq, olduq müti’ Fireng’e

Himmetle gel yatırdaq da’vânı senli menli

 

Hellâl-i müşkil ister açsın bu müşkilâtı

Saldı bizi hünerden bu rôğen-i nabâtî

Xalqın elinden aldı sermâye-yi hayâtı

Qoy döşleyek bu yağdan şorbânı senli menli

 

Biz bir yaman belâyıq, amma nezerde sâlim

İster reiyyet olsun, ya şâir u ya âlim

Nutq u beyanda âdil, léyken emelde zâlim

Pexş étmişik cahâna é’lânı senli menli

 

Bir de bu qôm-i câhil étmez seninle sâziş

Millet kelekbaz oldu, éyler pula sitâyiş

Din qalmayıp bularda, gel éyle âzimâyiş

Dur gel vérek bu qôma méydânı senli menli

 

Ne élme var temâyul, ne şé’re var elâqe

Her nemne şâir oldu, şé’ri salıp ayâğa

Şâir olup qatırdan béş çöççe de aşâğa

Vérdik eceb fenâya dôrânı senli menli

 

Téz dur qaçaq bu kendden mallaya yoxdu hâcet

Köçdü namâz-ı méyyit, moddan düşüp cemâet

Öldü namâz-ı vehşet, néyler, başın selâmet

Te’tîl édek dua vu éhsânı senli menli

 

Gördün ne pox çıxartdı bû xoş eqîde mö’min?

Pis vérdi imtahânın mescid nedîde mö’min

Eslin burûza vérdi bu bergüzîde mö’min

Biz de sataq gel indi îmânı senli menli

 

And olmasa doğurdan, Qurân’ı héç kes almaz

Hükmü kemerşikendir, zerbin alan tapılmaz

Teklîfi çox ağırdır, poz, men diyen kimin yaz

Âsanladaq kelâm-i Yezdânı senli menli

 

“Entüm Sekârî” çıx, yaz “lâ teqreb üs-Selât”ı

Tesrîf éle hurûfu, tehrîf éle nukâtı

“Esnâm” yaz “siyâm”ı, mensûx éle zekâtı

Yüngülledek kitâb-i sübhânı senli menli

 

Sen tûti bildiyin quş, vay döndü bayquş oldu

Sen étdiyin duâlar bir def’e qarqış oldu

Bilmem ne sihr oxundu, dâmad da sağdış oldu

Doldurmadıq bu toydan hemyânı senli menli

 

Lay lay déme, tazaşdan yatmaz yatan cemâet

Satmaz duâya vaxtın, dînin satan cemâet

Sôm u selât fikrin başdan atan cemâet

Gel éyleyek bu derde dermânı senli menli

 

Bir def’e düşdü moddan “emmen yocîbu müzterr”

Terk éyledik duâ-yi “côşen kebîr”i yékser

Eyleş ferâğet île, bu sen bu Meş Qezenfer

Celb éyleyek rizâ-yi yéktânı senli menli

 

Qâfil ne eyleşipsen? Gel hücreden kenâra

Diqqetle bir yaxından bu xalqa ét nezâre

Bâzâr-i Müsliminde âzâd olan qumâra

Başdan ataq kulâh-i teqvânı senli menli

 

Ez bes olup xanımlar nâşîze vü selîte

Hemmâm pulun erinden ancaq vérir bilîte

Nehc ül-Belâğe néyler, bax gör bu pis mühîte

Dur neql édek bu kendden dükkânı senli menli

 

Şéytandı sen diyirsen bu iftizâha bâis?

Bu zen celebdi gûya serçeşme-yi xebâyis?

Yékser bunun eliyle ihdâs olur hevâdis?

Gel öldürek bu şûmu, tersânı senli menli

 

Qoymur daxı cemâet mallânı şéyxi kende

Rîşûları qoyurlar her yanda rîşixende

Gel qırxdıraq cehennem, saqqâlı sen de men de

Bir yol ataq kenâra vicdânı senli menli

 

Öldü heyâ ve ismet, néyler, başın sağ olsun

Qem çekme, pozma hâlın, néyler, kéfin çaq olsun

Dillenme Allahım var, âlem tumançaq olsun

Gel boşlayaq bu şûr u qavqânı senli menli

 

Âyin u dîn u millet berbâd olur “bé men çé?”

Her hîlede cemâet ustâd olur, “bé men çé?”

Xalq özge âlet îlen dâmâd olur, “bé men çé?”

Can tek basaq qucâğa cânânı senli menli

 

Olsan menimlen hemdest, éy fâzil-i müezzem!

Esbâb-ı éyş ü nûşu qıllam sene ferâhem

Her işde her mekanda ollam seninle bâhem

İzzetle bâşa vérrik dünyânı senli menli

 

Bâşı belâlı millet pâmâl olur, cehennem!

Bir bir ticâret ehli hammâl olur, cehennem!

Yüz min nefer qız oğlan iğfâl olur, cehennem!

Min éşşeyi, yiyek biz halvânı senli menli

Evvelde ad çıxardıp tapdıq cahanda şöhret

Men şâir-i yégâne, sen şéyx-i bâ diyânet

İndi bizi bu kendde kâfir bilir cemâet

Yaxşı sıçıp batırdıq yorqânı senli menli

 

Qotar görek Kerîmi, eş’ârı néylerik biz?

Kirdâr yoxdu sende, guftârı néylerik biz?

Besdir bize bu radyo, exbârı néylerik biz?

Sen rê’y vér çalaq bu zırnânı senli menli

---

[1] فرقان: قرآن، به سبب آن که بنا به اسلام حق و باطل را از هم جدا می‌کند

[2] احکام: قوانین، مقررات فرمان‌ها، دستورهای دینی و شرعی

[3] محکمات: آیات قرآن که‌ ادعا می‌شود معنی آن‌ها واضح و صریح است و محتاج به ‌تٲویل نیست.

[4] آیات بَیِّنات، تعبیری قرآنی در لغت به‌ معنای نشانه‌های آشکار که مراد از آن مقام ابراهیم، حجرالاسود، حطیم، زمزم، مشعرها، ارکان بیت، ازدحام بیت و بزرگ‌داشت آن و ... است.

[5] حمد: سوره‌ی حمد که ‌٧ آیه ‌دارد

[6] نص: کلام صریح و آشکار که‌ جز یک معنی از آن استنباط نشود، در اصطلاح فقهی هر آیه ‌از قرآن که ‌به‌ طور وضوح دلالت بر مقصود می‌کند

[7] آیه‌ی حجاب: يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ۚ ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ ۗ وَكَانَ اللَّه ‌غَفُورًا رَحِيمًا (ای پیغمبر با زوجه‌ها و دختران خود و زنان مؤمنان به‌گو که‌ خویشتن را به ‌جلباب (پيراهن، روسرى، ملحفه، رداء، ...) به‌پوشند، که ‌این کار برای این که ‌آن‌ها شناخته ‌شوند تا آزار نه‌کشند بسیار نزدیک‌تر است و خدا آمرزنده ‌و مهربان است.

[8]  ثواب: پاداش اعمال نیک و پسندیده‌ی بنده‌گان در  جهان  آخرت

[9] دل دادن: نیک دقت و توجه ‌و التفات و عنایت کردن به‌ فهم مطلبی، متمرکز کردن فکر در امری، توجه‌ دقیق کردن، هوش و حواس و ذکر و فکر خود را متوجه‌ کردن

[10] بکا، بکاء: اشک و خارج شدن آن، صدایی که‌ با گریه‌ همراه‌ باشد. منظور از من بکا، روایتی منسوب به‌ امام صادق است که ‌در آن گفته‌ می‌شود هر کس که ‌در باره‌ی امام حسین یک بیت شعر به‌خواند و گریه ‌کند یا حالت گریه ‌به‌ خود به‌گیرد و افراد دیگری را به‌گریاند، بهشت نصیب خودش و آن افراد خواهد شد .....

[11] شَمِر. ابن ذی الجوشن ضبابی کلابی، در واقعه‌ی کربلا از قاتلان امام حسین بود. عبیداﷲ بن زیاد او را با سر امام حسین به ‌شام نزد یزید فرستاد.

[12] ابن زیاد: عبیداﷲ بن زیاد بن ابیه.  از جانب یزید مأمور محاربه ‌با امام حسین گردید و او را با اقارب و اصحابش به قتل رسانید

[13] میزان: ترازو که روز رستاخیز اعمال و نیک و بد بنده‌گان بدان سنجند

[14] صواب: راست و درست

[15] زنگ: ولایت زنگیان، در تداول شعرا مقابل روم و یا آناتولی تورکیه

[16] فیره‌نگ: آوروپا، باتی، خیریستیان دونیاسی

[17] قورآن‌ی گئرچه‌ک‌ده‌ یالنیز آند ایچمه‌ک اوچون آلیپ ایش‌له‌دیرله‌ر.

[18] یا ایها الذین آمنوا لا تقربوا الصلاة و انتم سکاری: ای کسانی که ‌ایمان آورده‌اید در حالی که‌ مست هستید به ‌نماز نزدیک نه‌شوید

[19]  اصنام: صنم‌له‌ر، بوت‌لار. صیام: اوروج

[20] همیان: کیسه‌ی درازی که‌ در آن پول می‌ریختند و به‌ کمر می‌بستند

[21]  آیه‌ی ‌أَمَّنْ يُجیب شصت و دومین آیه‌ی ‌سوره‌ی ‌نمل که ‌معمولاً برای نجات از گرفتاری، ناراحتى و بیمارى‌ها خوانده‌ می‌شود.

[22] جوشن کبیر، دعایی منقول از پیامبر اسلام در یک صد بند، حاوی هزار و یک نام و صفت خداوند که طبق روایت هرکس آن را به‌خواند بسته به موقع خواندن، خدا او را حفظ می‌کند، ثواب بسیار به‌ او می‌دهد، از عذاب قبر مصون می‌ماند، در طول زندگی‌اش در امان خدا قرار می‌گیرد، ...

[23] ناشیزه: زنی که ‌از اطاعت شرعی مرد بیرون رود، زن سرکش که ‌امتناع از شوهر خود کند

[24] سلیطه: زن زبان‌دراز، بدزبان. پتیاره، شریر، پرخاش‌گر، هرزه

[25] نهج البلاغه: منتخبی از خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه ‌منسوب به امام ‌علی جمع آوری شده بر اساس ذوق ادبی شخصی سید رضی در قرن ده میلادی

[26] جَلَب: گنج، گؤزه‌ل و گؤسته‌ریش‌لی کیمسه

Celep: halk ağzında genç, güzel ve gösterişli kimse

[27] *basa „again; also‟. The p- is due to the following –s-. Related to CT *bas-a.

MMo SH basa H13, HY basa M39, Muq basa P113a. WM basa L90a. Kh bas H57b. Bur baha C92b. Kalm bas M84a. Dag bas E71. EYu pəsa B39, J98a. MgrH pusa J98a. MgrM puʒa C390, DS204a. BaoD sa BL58. BaoÑ sa CN121. Kgj 279 bəsa ~ bəsχa (sic) S283b, bəsχa S219 „also; or; otherwise, or else‟. Dgx pəsə B46, pusə L113a. MogMr bɒ:sa L62:19.