در ریشه‌ی تورکی کلمات نسقچی (یاساقچی) و نسق
(یاساق) و تلفظ‌های نومورتا (یومورتا)، نوموشاق (یوموشاق)، نووا (یووا) در استان‌های
همدان و مرکزی و .... تورک‌ایلی
مئهران باهارلی
در دولت‌های تورک – موغول حاکم بر ایران از عصر موغول و قیزیل‌باشیه تا انتهای قاجاریه، منصبی به اسم «نسقچی» وجود داشت که در زمان‌های مختلف مسئولیت و وظائف آن عبارت بودند از رئیس ماموران انتظامات، مسئول نظم قوشون، ماموران نظامی که به هنگام جنگ در پشت سربازان پیاده (ارات: ار + ات علامت جمع تورکی قدیم و موغولی) قرار می‌گرفتند و از فرار آن‌ها جلوگیری می‌کردند (معادل پولیس نظامی، دژبان)، مسئولین حفاظت اموال و تامین امنیت معابر (معادل پولیس راه، ژاندارمری)، و ... . رئیس نسقی‌چیان «نسقچی‌باشی» نام داشت.
کلمه‌ی نسقچی و بن نسق در آن، هر دو تورکی – موغولی هستند. نسق – ناساق تلفظ موغولی کلمه‌ی تورکی یاساق (در فارسی یسق، یساق) با تبدیل حرف «ی» به حرف «ن» است. (کلمه‌ی تورکی – موغولی نسق، غیر از کلمه‌ی ایرانیک نسک به معانی جزئی از زند و عدس و ...، و کلمات نسک و نسق در زبان عربی به معانی نامربوط با نسق تورکی – موغولی، است). نسقچی مرکب از کلمه‌ی نسق + چی، تلفظ موغولی کلمه‌ی یسقچی – یساقچی - یاساقچی (مأمور دیوانی)؛ و نسقچی باشی هم در اصل کلمه‌ی تورکی یسقچی باشی – یاساق‌چی‌باشی است. پسوند اسم شغل‌ساز از اسم -چی در این کلمات هم تورکی است.
نسق تورکی – موغولی در زبان فارسی دارای معانی آتی است: ١-روش، قاعده، نظم، ترتیب، انتظام، دستور، رسم، طریقه، وضع ٢- هر چیزى که‌داراى نظم و ترتیب و بر نظام خاصى استوار باشد.٣- مجازات، کیفر. تنبيه. از معنای آخری نسق کردن به معنی سیاست کردن، تنبیه‌کردن، کیفر دادن است. نسق در فرهنگ روستایی تورک هم بکار می‌رود و به‌معنی مجموعه‌ی روش‌ها و قرار و مدارها و قوانین غیر مدونى است در روستاها به منظور تقسیم عادلانه‌ی آب و زمین براساس نیازهاى جامعه‌ی روستائى و حاکمیت مالکین، افزایش تولیدات کشاورزى و عدالت اجتماعى و براى جلوگیرى از هرج و مرج، به وجود آمده و متکامل شده است[1]. کلمه‌ی تورکی – موغولی نسق وارد فرهنگ ادبی نیز شده و معنی سخن را بر یک روش و سیاقت راندن و ترتیب دادن و بعض آن را بر بعضی عطف کردن، به ترتیب کردن سخن را کسب کرده است. از اینجا اصطلاح «حُسنِ نسق» به معنی عطف شدن پیاپی چندین عبارت که هر کدامشان جمله‌ی مستقلی هستند به یک‌دیگر، و ایجاد سخن و کلامی زیبا و مخاطب‌پسند؛ و «ته‌ک ناساق» (یک نساق، «یک‌آهنگ» در ادبیات دیوانی عثمانلی) به معنی نوعی غزل است که در تمام ابیات آن صرفا به یک موضوع واحد پرداخته می‌شود.
کلمه‌ی تورکی یاساق به معنای قاعده، قانون، نظم، ترتیب، ممنوعیت؛ از فعل تورکی یاساماق به معانی ١-نظم دادن، انتظام، دوزه‌ن‌له‌مه‌ک، قانون‌مند کردن، تنظیم و مرتب کردن، تشریع و تقنین کردن، ٢-منع و قاداغان ائتمه‌ک، ٣-ساختن و درست کردن و.... است. در تورکی معاصر کلمات یاسا (قانون)، یاساما (قانون‌گذاری، مقننه)، یاسال (قانونی)، یاسادیشی (غیر قانونی)، آنایاسا (قانون اساسی)، همچنین کلمات آتی در تورکی قدیم از همین ریشه هستند:
یاساوول یساول: یول‌لاری
قورویوپ گؤزه‌ت‌له‌یه‌ن گؤره‌ولی‌له‌رین اورتاق آدی، ژاندارما، اوردو مفتش‌له‌ری.
اوْردونو نظمه سالان اه‌رین عونوان. میر
تزوک، رئیس انتظامات پاسبانان، رئیس تشریفات، صف آرا، حاجب، مدیر امور، نگهبان
مسلح، محل شاهی، سواری که ملازم امرا و رجال بزرگ باشد، مامور تشریفات درباری به
طور عام، جلودار، پیش قراول، پیشکار فرامین سلطانی، پیک و قاصد دولتی، ملازمی که چوماق
طلا و یا نقره بر دوش گرفته پیشاپیش امرا رود، مقرعه‌داران، ماموران «دورشو
دورشو» یا «بردابردگوی »، نقیب و چوبدار که برای نظم صفوف و طرد و منع بیگانه در
دربار ارباب دولت باشد. حاشیه‌نشینان و ملازمان و نوکرها، ....
یساولان قور: ماموران
تسلیحات. سواران و نظامیان مسوول اسلحه و قورخانه
یساور - یاساوور : سواری که ملازم
امرا و رجال بزرگ باشد. مامور تشریفات درباری به طور عام.
یاساقچی - یساقچی: شهه‌رله‌رده پولیس ایشی‌نی گؤره‌ن عسکر. مأمور انتظامی، مجری قوانین،
مأمور دولت
یساقچی باشی – یاساق‌چی‌باشی: رئیس یساقیان .
یساغلیق-یاساق‌لیق: گارد ملی
یساقی: اصطلاح دیوانی، کارمندان دربار، ماموران دیوانی و کسانی که تهیّه‌ی وسایل حرکت قوشون و حفاظت راه را بر عهده‌داشتند، سپاهی
تبدیل حروف ی – ن آغاز کلمات به یک‌دیگر در زبان‌های آلتائیک و تورکیک
کلمه‌ی نسق (ناساق) با تبدیل حرف ی در آغاز کلمه‌ی یسق
(یاساق) به حرف ن حاصل شده است. تبدیل حرف ی به ن (و ج و ...) در آغاز، در وسط
و در آخر کلمات[2]،
همچنین در پسوندها[3]
حادثه‌ای شایع در زبان‌های آلتاییک، مخصوصا تونگوزی و تورکیک[4]
است. مانند تبدیل کلمه‌ی ییگن – یییه‌ن – جان تورکی به «نوگ» در تونگوزی با فورم
پروتوآلتائیک «نیوگ»[5].
تبدیل ی اول کلمات به ن در لهجه‌های تورکی رایج در سراسر ایران نیز، مخصوصا در بخش‌های جنوبی تورک‌ایلی واقع در استان‌های مرکزی و همدان و ....، هم در گذشته، و هم در حال حاضر مشاهده می‌شود. مانند تبدیل یاق-نوک «یاقر – یاق‌اه‌ر» تورکی به «نوکر - نؤکه‌ر» موغولی[6] (چاکر – چاق‌اه‌ر فورم دیگر یاق‌اه‌ر- نؤکه‌ر با تبدیل ی به چ است)، تلفظ «یومورتا» به‌شکل «نومورتا - نۇمۇرتا» (تخم مرغ)[7]، یوموشاق به نوموشاق (نرم)[8]، یووا-نووا-لووا (لانه)، و احتمالا اسم نان لاواش که من آن را با استفاده از قاعده‌ی تبدیل ی – ن به صورت کلمه‌ای تورکی – موغولی ریشه‌یابی می‌کنم (در مقاله‌ی دیگری که منتشر خواهم کرد).
نسقچی – Neseqçi، یاساقچی Yasaqçı
[1]نساق کردن در روستای
تورک بای‌خون )به فارسی بیدخان) افشاریورت. دهی تورک‌نشین در دهستان سرولایت
از توابع بخش سرولایت شهرستان نیشابور در استان خراسان رضوی، در منطقه‌ی ملی تورک
افشاریورت. زبان مردم بای‌خون تورکی است و بیشتر ساکنان آن به پرورش دام مشغول
هستند. در روزهای آغازین فصل پاییز مردم روستا به نساق کردن - کشت پاییزه می‌پردازند.
نساق کردن با گذر دادن آب کاریز با کندن تونل به شکل U
از زیر
مسیل رود به آن طرف روستا به زمین‌های خود صورت می‌گیرد.
[2] Leylâ Karahan. TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA ñ >y DEĞİŞMESİ
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/258153
Yrd. Doç. Dr. Veysi SEVİNÇLİ. “Y” ÜNSÜZÜ VE İŞLEVLERİ
http://www.yyusbedergisi.com/dergi/y-unsuzu-ve-islevleri20171226120858.pdf
[3] -کلمه‌ی «اوزین» در بند چهارم، فورم محلی تلفظ لهجه‌ای
«اوزویون»، معادل «اوزونون» (رویت) است. در اینجا حرف «نگ» تورکی قدیم – شرقی بر
خلاف تورکی معیار که به «ن» تبدیل می‌شود (اوزونگون ← اوزونون)، به «ی» تبدیل شده است (اوزونگون ← اوزویون). عین این فورم علاوه بر بعضی از لهجه‌ها در
تورک‌ایلی مانند اورمیه و دیگر نقاط ایران، در بعضی از لهجه‌های آناتولی از جمله
چوکوراووا – آدانا هم دیده می‌شود: اه‌لییین (به جای اه‌لینی)، بابایین (به جای
بابانی)، ....
آیا باخ اولدوزا باخ، دام‌دا دوران قیزا باخ. ترانه‌های
مردمی تورکی از روستای ازندریان ملایر- تورک‌ایلی
[4] Sertan ALİBEKİROĞLU. TÜRKÇede ön seste y. Turkish Studies - International
Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume
8/1 Winter 2013, p. 685-710, ANKARA-TURKEY
https://fayllar.org/turkcede-on-seste-y.html
Eski
Türkçe’de kelime başındaki “y-“ ünsüzlerinin “n-“ye dönüşmesi hiç de azımsanmayacak
ölçüdedir.(HT) (ARIKOĞLU, 2012: 1093): Yangak>naah, yağmur >nañmır, yen
>nin, yumşat- >nımzat- (HT) (ARIKOĞLU, 2012: 1093).
Ekrem
Arıkoğlu, Eski Türkçe y-‘li kelimelerin azımsanmayacak oranda n-’ye dönüştüğünü,
bu durumun gerileyici ünsüz benzeşmesi ile ortaya çıktığını, çoğunlukla ise y-
> ç- değişiminin görüldüğünü belirtir.
Altay
grubu lehçelerinde görülen y- > n- değişiminin, çoğunlukla, Genel Türkçede
y- ile başlayan kelimelerin ilk hece sonundaki ünsüzünün “m, n, ɳ” gibi geniz seslerinden biri olduğunda gerçekleştiği görülmektedir
(Karaağaç, 2012:240). Bundan dolayı y- > n- değişiminin gerileyici ünsüz
benzeşmesi sonucu oluştuğu anlaşılmaktadır. ARIKOĞLU Ekrem (2005).
Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları. (S 17).
9. 2.
Hakas Türkçesi: y- > n-: yaɳı > naa, yaɳak > naah, yağmu > naɳmır,
yumurtga > nımırha (Karaağaç, 2010; 226)
9. 3. Tuva
Türkçesi: y- > n-: nuguur “yoğurmak, ezmek, mıncıklamak” (Arıkoğlu, Kuular,
2003: 80).
9. 4. Şor
Türkçesi: y- > n-: yağmur > namur, naġır, naġbur, yan- > nan- “dön-”,
(Karaağaç, 2010; 222-226).
9. 7. Koybol Türkçesi: y- > n-: yaɳı > yaɳı >
na, naġu “yeni”, yağmur > naɳmur (Karaağaç, 2010; 222-223).
9. 8. Kaç
Türkçesi: y- > n-: yaɳı > yaɳı > na, naġu “yeni”, yağmur > naɳmur,
yan- > nan- “dön-” (Karaağaç, 2010; 223).
9. 11. Karagas Türkçesi: y- > n-: yumurtḳa >
numurtha “yumurta”, yalɳuz > nuɳus “yalnız” (Karaağaç, 2010; 222-223).
9. 12. Beltir Türkçesi: y- > n-: yaɳı > na, naġu
“yeni”, yan- > nan- “dön-” (Karağaç, 2010; 223).
9. 13. Sagay Türkçesi: y- > n-: yaɳı > yaɳı >
na, naġu “yeni”, yağmur > naɳmur, yan- > nan- “dön-” (Karağaç, 2010;
223).
9. 14. Kızıl Türkçesi: y- > n-: yan- > nan-
“dön-” (Karağaç, 2010; 223).
[5] Proto-Altaic: *ńi̯ṑgè
Nostratic: Nostratic
Meaning: son-in-law, nephew
Russian meaning: зять, племянник
Turkic: *jEgin
Proto-Turkic: *jEgin
Altaic etymology: Altaic etymology
Meaning: nephew
Russian meaning: племянник
Old Turkic: jegen, jegin (OUygh.)
Turkish: jēn, jegen, jejen
Tatar: ǯijɛn
Middle Turkic: jeken, jegen (R.)
Uzbek: ǯijän
Sary-Yughur: jegen
Turkmen: jegen
Khakassian: čēn
Shor: čēn
Oyrat: jēn, d́ēn
Yakut: sien
Tuva: čēn
Kirghiz: ǯēn
Kazakh: žijen
Noghai: jijen
Bashkir: jejän
Karakalpak: žijen
Comments: EDT 912-913, VEWT 194, ЭСТЯ 4, 166-167,
Лексика 293.
Mongolian: *ǯeɣe
Tungus-Manchu: *ńōg-
Proto-Tungus-Manchu: *ńōg-
Altaic etymology: Altaic etymology
Meaning: relative, sister's son
Russian meaning: родственник, ребенок младшей сестры
Even: ńȫɣe
Comments: ТМС 1, 644. Attested only in Evn., but
having probable external parallels.
Japanese: *mùkuâ
Comments: Владимирцов 198. The Jpn. word is to be
analysed as *mu- (< *ńi̯ōge) + *kua 'son, child'.
[6] یکی از
کلماتی که‌با تبدیل حرف ی تورکی به‌حرف ن موغولی حاصل شده، کلمه‌ی نوکر است. کلمه‌ی
نؤکر (Nöker) از مصدر نؤکو (Nökü)
در زبان
موغولی به معنی‌ی نزدیک شدن، به نزد آمدن و تقرّب است. بن «نؤک» در زبان موغولی
معادل بن «یاق- یاخ» در زبان تورکی (موجود در کلمات یاخین، یاخلاشماق، یاخین‌لاشماق،
یاخلاشیق، یاخا، یاووق، ...) بوده و مربوط به کلمه‌ی «یان» تورکی (به معنی‌ی
جنب، نزدیک، پهلو، مجاور) است.
کاربرد زبان تورکی در رسائل و نامه‌جات و فرامین رسمی‌ی
دولت زندیه
[7] به یاد علی صفدر عاشری
(آشیرلی) اراکی، شاعر تورک از میلاجرد- تورک‌ایلی و و ژانر ادبی تورکی سیل‌نامه
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/11/blog-post_91.html
ایشیدمیشیز که شهر اولوب میله‌گیرد، منظومه‌ی تورکی در
آداب و رسوم میلاجرد کوموزان (کمیجان)، استان مرکزی - تورک‌ایلی
https://sozumuz1.blogspot.com/2017/10/blog-post_17.html
قالینجا داغی QALINCA
DAĞI حاجی ریضوان HACI
RİZVAN
https://sozumuz1.blogspot.com/2016/06/qalinca-dagi-haci-rizvan-duzenleyen.html
[8] Tweet ع. همدانلو @ali_hamadanli
همدان‌ین
باهار اوشاغ‌لاری یوموشاغا دییه‌رلر
نوموشاق. یومورتایا دا دییه‌رلر نومورتا.
Hemdenın Bahar uşaqları Yumuşağa Diyerler Numuşaq. Yumurtaya da diyerler
numurta
No comments:
Post a Comment